Socjalizm utopijny - ideologia mająca na celu zniesienie własności prywatnej jako źródła wyzysku i zamianę dotychczasowych stosunków wspólnotą majątkową i równością wszystkich obywateli. Procesy industrializacyjne i mechanizacyjne zachodzące od początków XIX wieku (najpierw w Anglii, Francji, Niemczech, potem w Europie Środkowej i Wschodniej) spowodowały pojawienie się nowych grup społecznych - robotników wielkoprzemysłowych i kapitalistów. Warunki pracy, płacy i życia robotników były bardzo złe, a ulegały dalszemu pogorszeniu przede wszystkim dlatego, że napływ do miast dużej liczby ludzi poszukujących pracy powodował konkurencję na rynku pracy. Spadek poziomu życia robotników i szybko rosnące nierówności społeczne były dostrzegane przez filozofów, ekonomistów, a nawet samych przemysłowców. Jednak zło widzieli oni wyłącznie w egoistycznych postawach indywidualistycznych, które zmieniały niekorzystnie rzeczywistość i propagowali altruizm oraz dobro wspólne. Drogą do osiągnięcia tego miała być świadomie zorganizowana wspólnota, która zapewni każdej jednostce należne jej miejsce. W połowie lat trzydziestych XIX w. owe dążenia do stworzenia systemu idealnego, bez egoizmu, przymusu i wyzysku, zyskały nową nazwę - socjalizm. Pierwsi teoretycy, zwani socjalistami utopijnymi, odwoływali się do dobrej woli społeczeństwa i ewolucyjnego charakteru przebudowy świata. Chcieli zastąpić tradycyjny układ pracodawca - robotnik wymyślonymi przez siebie dobrowolnymi zrzeszeniami produkcyjnymi. Socjalizm utopijny rozwijał



się w dwóch najbardziej zaawansowanych gospodarczo krajach - we Francji oraz w Anglii. Jednym z pierwszych przedstawicieli tego kierunku był Francuz Klaudiusz Henryk de Saint-Simon. Mimo że pochodził z arystokracji, potrafił zrozumieć niedolę mas pracujących. Uważał on, że ludzkość przechodzi okres długotrwałej rewolucji. Ponieważ jednak nie dostrzegał przeciwieństw klasowych, uważał, że zakończenie tego kryzysu może nastąpić dopiero przez stworzenie społeczeństwa rządzonego przez ludzi pracy, których widział zarówno wśród robotników, jak i fabrykantów. Jego uczniowie domagali się zniesienia dziedziczenia dóbr i uspołecznienia środków produkcji. Odmienne poglądy głosił Karol Fourier. Był on kupcem i szczególnie głęboko przeżył kryzys gospodarczy z 1825 r. Krytykował ostro istniejący chaos społeczny i gospodarczy, nieuczciwość spekulantów, wadliwy podział dóbr. Domagał się zmiany tego stanu rzeczy przez tworzenie organizacji spółdzielczych, zwanych przez niego falangami. Miały one skupiać grupy ludzi do 2 tys. osób, o podobnych i uzupełniających się zdolnościach i upodobaniach. Każda grupa żyłaby we wspólnocie zwanej falansterem. Do falansterów mogli też wstępować kapitaliści. Dochody miały być dzielone według wkładu pracy, talentu i kapitału. Fourier wzywał kapitalistów, zresztą bezskutecznie, do tworzenia falansterów. Na terenie Anglii najwybitniejszym przedstawicielem socjalizmu utopijnego był Robert Owen. Pochodził z rodziny chłopskiej, a kiedy został właścicielem manufaktury, starał się wcielać w życie swe pomysły. Początkowo przez skrócenie czasu pracy, poprawę warunków bytowych robotników chciał polepszyć ich położenie, przynajmniej w swym zakładzie. Potem stał się rzecznikiem zniesienia własności prywatnej i tworzenia zawodowych organizacji robotniczych. Wyjechał nawet do Stanów Zjednoczonych, gdzie założył kolonię „Nowa Harmonia”, która miała stać się wzorową gminą komunistyczną. Nie przetrwała ona jednak długo w warunkach gospodarki kapitalistycznej. Socjalizm utopijny krytykował kapitalistyczne stosunki produkcji, rozumiał niedolę mas pracujących, postulował stworzenie sprawiedliwszego od kapitalistycznego ustroju. Torował on drogę socjalizmowi naukowemu, co stanowi podstawę jego znaczenia.

---