1. Wstęp

Siedem cudów świata, nazwa ta obejmuje w czasach starożytnych (w okresie hellenistycznym) 7 słynnych

budowli i dzieł sztuki, które Grecy wyróżnili ze względu na wyjątkowe walory artystyczne i niezwykłe
rozwiązania techniczne. Najstarszą i najpopularniejszą listę sporządził Kallimach z Kyreny (ok. 310-240
p.n.e.). Do siedmiu cudów świata starożytnego zalicza się: Piramidę Cheopsa (jedyny zachowany do tej pory
cud świata), Wiszące Ogrody Semiramidy w Babilonie, Świątynię Artemidy w Efezie (Artemizion) architekta
Chersifrona z Knossos, Posąg Zeusa Olimpijskiego dłuta Fidiasza w Olimpii, Mauzoleum w Halikarnasie,
Kolosa Rodyjskiego - dzieło Charesa z Lindos, Latarnię Morską na wysepce Faros w Aleksandrii - dzieło
Sostratosa z Knidos.

Położenie geograficzne Siedmiu Cudów Świata:

2. Historia

Latarnia stała na Faros, małej, podłużnej wyspie zamykającej od północy port aleksandryjski. Wzniesiono ją

na skale, na wschodnim cyplu wyspy. Nie ma pewności co do daty budowy, ale na pewno powstała w pierwszej
połowie III wieku p.n.e., za panowania króla Ptolemeusza I lub jego syna. Wprawdzie Grzegorz, biskup Tours,
zaliczył aleksandryjską latarnię do siedmiu cudów świata dopiero w VI wieku n.e., ale wzbudzała ona podziw na
długo przedtem. Nowością była już sama idea budowli wskazującej drogę statkom za pomocą ognia płonącego
na szczycie.
Nieprzypadkowo pierwsza latarnia morska powstała właśnie w Aleksandrii. Płaskie wybrzeże Egiptu było bardzo
niebezpieczne dla statków. Potrzebny był widoczny z daleka drogowskaz, który kierowałby statki do wejścia do
portu wśród skał, raf i mielizn. W Grecji już w czasach Homera palono na nadbrzeżnych skałach ogniska, które
służyły jako znaki dla okrętów.
Na szczycie wieży na Faros także płonął ogień. W dzień widać było dym, w nocy światło. Według przekazu
Józefa Flawiusza z drugiej połowy I wieku n.e. latarnia dawała okrętom znaki świetlne widoczne z odległości
300 stadiów (ok. 30 mil morskich). Nie wiadomo, w jaki sposób wytwarzano płomień widoczny z tak daleka. Być
może palono nasycone żywicą drewno albo oliwę w dużych lampach. W relacjach podróżników arabskich
znajdują się opisy sekretnej broni umieszczonej na szczycie wieży - wklęsłego lustra, które skupiało promienie
słoneczne i wiązką światła podpalało żagle okrętów wroga daleko na morzu. Choć jest to mało prawdopodobne,
w tej opowieści może tkwić ziarno prawdy: możliwe, że na szczycie było zwierciadło, które wzmacniało i
odbijało blask ognia.
Starożytne informacje dotyczące wyglądu latarni są dość ogólne i niepewne. Cezar pisze tylko tyle, że była to
wysoka wieża o wspaniałej architekturze, według Strabona zaś - wielopiętrowa wieża z białego kamienia. Wielu
autorów twierdziło, że latarnia miała schodkowy kształt, a jej kolejne piętra były coraz węższe. Bardzo niewiele
wiadomo też o elementach architektonicznych i rzeźbiarskich.
Na wieży znajdowała się inskrypcja z imieniem budowniczego: Sostratos syn Deksifanesa Knidyjczyk bogom
zbawcom dla ocalenia żeglujących. Lukian z Samosat przytacza tyleż interesującą, co mało prawdopodobną
anegdotę o tym, jak Sostratos z Knidos zdołał umieścić swoje imię na latarni. Otóż wykuł je na kamiennej
ścianie wieży, a następnie zamaskował litery wapnem, na którym wypisał imię króla Ptolemeusza. Po pewnym
czasie wapno odpadło, odsłaniając imię budowniczego.

3. Latarnia i latarenki

Latarnia zdobiła port w Aleksandrii przez niemal 16 stuleci. Jako symbol portu aleksandryjskiego widnieje na
Tabula Peutingeriana, mapie dróg rzymskich z IV wieku n.e. Na rzymskich reliefach personifikacje Aleksandrii mają
w rękach lub na głowach małą kopię latarni. Występuje ona też jako element pejzażu nilowego na mozaikach
późnorzymskich i bizantyńskich. Z reguły są to przedstawienia schematyczne i symboliczne, nie odzwierciedlające
rzeczywistego wyglądu tej budowli. Cennych informacji na jej temat dostarczają za to inne zabytki: monety,
ołowiane pieczęcie, mozaiki, szklane naczynia, gemma z pasty szklanej, brązowa situla (rodzaj naczynia
liturgicznego), terakotowa latarenka oraz budowla będąca repliką latarni.
Jedynym ptolemejskim zabytkiem, który przedstawia latarnię na Faros, jest niewielka terakotowa latarenka. Ta
kopia schodkowej wieży ma trzy kondygnacje, na których schematycznie ukazano mur. Jest pusta w środku, a w
boku znajduje się otwór, przez który wkładano do środka źródło światła. W ścianach widać okrągłe otwory, przez
które przeświecało światło. Dolna część wieży jest zbudowana na planie kwadratu, a następne kondygnacje mają
kształt sześcienny oraz cylindryczny.
Najstarszy rzymski wizerunek latarni aleksandryjskiej wyryto na brązowym naczyniu kultowym znalezionym w
świątyni Izydy w Pompejach. Wśród scen kultowych stoi trzypiętrowa budowla, która zwęża się ku górze. Dolna
kondygnacja jest największa, wieńczy ją platforma z parapetem, z którego zwisa girlanda. Na platformie stoi
druga kondygnacja z dużym, łukowatym wejściem, zajmującym niemal całą jej powierzchnię. Do wejścia
prowadzą schody z prawej strony budowli. Drugą kondygnację także wieńczy platforma, na której wznosi się
trzecia, najmniejsza, z płonącym na szczycie ogniem. Wizerunek budowli jest dość schematyczny, zawiera jednak
istotne elementy: ogień na szczycie, charakterystyczny kształt wieży i wejście, do którego prowadzi ciąg schodów.
Jeśli założyć, że mamy do czynienia z latarnią morską, musi to być Faros.
W Taposiris Magna, miejscowości leżącej na zachód od Aleksandrii, na nadbrzeżnej starożytnej nekropoli znajduje
się trzydziestometrowa replika latarni aleksandryjskiej. Jest to monumentalna nadbudowa grobowca datowanego
na II wiek n.e. Mimo znacznych zniszczeń widać trzy kondygnacje: pierwszą, najszerszą, na planie kwadratu,
drugą sześciokątną i trzecią, najmniejszą, na planie koła. Wewnątrz znajdowały się schody prowadzące na szczyt
budowli, nie wiadomo jednak, czy monument służył jako latarnia morska, czy była to tylko atrapa. Budowla w
Taposiris Magna dostarcza cennych wskazówek na temat bryły jej pierwowzoru.
Niewiele starsza (początek III wieku n.e.) jest mozaika ścienna z nimfeum willi na Kwirynale w Rzymie.
Przedstawia statek wpływający na pełnych żaglach do portu. Obok widać molo na kamiennych arkadach i latarnię
morską. Wprawdzie może to być którakolwiek spośród setek latarni znad Morza Śródziemnego, ale szczegóły
wskazują na tę z Faros. Kluczem do takiej interpretacji jest przekaz arabskiego badacza Ibn al-Sayga z Malagi,
który w 1166 roku dokonał pomiarów i sporządził opis latarni oraz heptastadionu - grobli o długości 7 stadiów,
która łączyła wyspę z lądem. Dzięki temu wiemy, że pomiędzy końcem heptastadionu a wyspą zbudowano
wiadukt o długości 100 kroków (68 m), wsparty na 16 arkadach różnej wysokości. Właśnie te arkady przedstawia
mozaika z Kwirynału. Na korzyść Faros przemawia także wizerunek latarni. Jest zbudowana z bloków białego
kamienia. Schody prowadzą na szeroką kamienną platformę, z której wyrasta piętrowa wieża. Szczyt zdobi posąg
stojący na okrągłej, krytej stożkowatym dachem wieżyczce. Platforma wieńcząca środkową kondygnację jest
obramowana falistym ornamentem, zakończonym na każdym rogu figurą trytona. Nietrudno zauważyć, że twórcy
mozaiki nie ukazali całej latarni, ucinając dla potrzeb kompozycji lewą stronę.

4. Z meczetem na szczycie

Źródła z czasów arabskich zawierają znacznie więcej informacji na temat wyglądu i historii latarni, są to jednak
często informacje niepewne lub sprzeczne. Podawana w nich wysokość budowli waha się od 93 do 230 m. Trudno
powiedzieć, czy te różnice są efektem przebudowy obiektu, czy też wytworem fantazji autorów. Wszyscy
zgadzają się, że wieża miała trzy kondygnacje, największą czworokątną i dwie mniejsze - oktogonalną i
cylindryczną.
Budowla przetrwała aż 22 trzęsienia ziemi, po których ją remontowano i zapewne przebudowywano. W 796 roku
latarnia straciła trzecią kondygnację, a 100 lat później sułtan Ibn Tulun zbudował na jej szczycie meczet z kopułą.
Do pierwszej połowy X wieku dotrwała w stanie odbiegającym od pierwotnego. Arabski podróżnik Al-Masudi
sporządził wówczas szczegółowy opis. Dowiadujemy się z niego, że część czworokątna była zbudowana z białego
kamienia, a ośmiokątna - z cegły i stiuku. Do jego czasów dotrwała inskrypcja Sostratosa z Knidos - Al-Masudi
podaje, że na wschodniej ścianie wieży był grecki napis, którego litery wylano ołowiem. Każda z nich miała ok.
58 cm wysokości i 23 cm szerokości.
W latach 950 i 956 powierzchnia wieży popękała i budowlę obniżono o 22 m. Mimo to w XII wieku latarnia na
Faros nadal wskazywała drogę okrętom zmierzającym do Aleksandrii.
Podróżnik Al-Idrisi pisał, że jej światło było widoczne o dzień podróży statkiem od brzegu.
Ten i inni dwunastowieczni podróżnicy pozostawili przekazy mówiące wiele o wnętrzu budowli. Mieściło się w niej
kilkadziesiąt pomieszczeń oraz klatka schodowa. Al-Idrisi pisał, że znajdowały się tam szerokie schody podobne
do tych, jakie można znaleźć we wnętrzach minaretów. Od połowy wysokości latarnia zwężała się stopniowo, a
wraz z nią coraz węższa stawała się klatka schodowa. Ibn al-Sayg twierdzi natomiast, że na górę wieży wiodła
rampa brukowana kamiennymi blokami. W dolnej części była ona tak szeroka, że mogły się na niej minąć dwa
konie, a wewnątrz oktagonalnej i cylindrycznej kondygnacji zbudowano dwa ciągi schodów. Pisze on również, że
wokół podstawy latarni istniała platforma, stanowiąca fundament budowli i chroniaca ją przed uderzeniami fal.
Bloki kamienne były połączone żelaznymi klamrami i ołowiem wlanym w szpary między nimi. Abu Haggag
dodaje, że wejście umieszczono wysoko na wieży i prowadziła do niego rampa oparta na arkadach.

5. Zagłada cudu starożytności

Trzęsienie ziemi z 1261 roku znowu spowodowało poważne zniszczenia. W 1272 roku sułtan Salah el-Din podjął
prace restauratorskie, które pozwoliły budowli przetrwać do 1303 roku. Niestety, 8 sierpnia latarnia legła w
gruzach na skutek kolejnych wstrząsów.
23 lata później zawitał do Aleksandrii arabski podróżnik Ibn Battuta. Zastał latarnię w opłakanym stanie: Gdym
ją oglądał, postrzegłem, iż jedna z jej ścian była zburzona. Latarnia jest nader wysoką, czworokątną wieżą z
wejściem ponad ziemią umieszczonym. Naprzeciw drzwi, na tej samej wysokości, stoi budynek, który z
drzwiami tymi połączony jest mostkiem z desek. Gdyby wszelako zdjąć deski, wonczas przejście do latarni
zostałoby odcięte. Za drzwiami tymi mieści się izba strażnika; okrom tej w latarni jest wiele innych izb. Latarnia
położona jest na wysokim wzgórzu, na długim paśmie lądu, z trzech stron otoczonym morzem, które sięga
murów miasta. Położenie latarni sprawia, iż drogą lądową można się do niej dostać jeno od strony miasta,
odległego o 3 mile. O tym, że aleksandryjski cud świata niszczał w zastraszającym tempie, świadczy jego
relacja z kolejnej wizyty w egipskiej metropolii: Gdym po raz wtóry oglądał latarnię morską w drodze powrotnej
na Zachód w 750 roku [czyli 1349 - przyp. aut.], znalazłem ją wielce zrujnowaną, tak iż ani wnijść do niej, ani
wspiąć się do drzwi nie można było.
W drugiej połowie XV wieku po sławnej latarni, symbolu Aleksandrii, pozostało już tylko wspomnienie. W latach
1477-1479 na jej fundamentach wzniesiono fort Qait Bey, którego plan - kwadrat o boku 31 m, odzwierciedla
wymiary podstawy wieży. Można przypuszczać, że pozostałości latarni użyto do budowy fortu. Prace
konserwatorskie w latach 1980-1981 wykazały, że niektóre elementy fortecy, m.in. granitowe bazy pod posąg,
trzony kolumn, pilastry, mają starożytny rodowód.

6. Mennica Aleksandryjska

Po pokonaniu Kleopatry w bitwie pod Akcjum w 30 roku p.n.e. Egipt stał się prowincją Imperium Romanum.
Oktawian August przeprowadził w nim reformę monetarną. Mennica aleksandryjska miała bić monety tylko na
wewnętrzny użytek Egiptu. Na granicy należało je wymienić. Rewersy monet aleksandryjskich to prawdziwa
kopalnia wiedzy o architekturze miasta. Przedstawiano świątynie, posągi i słynne Cezareum, ale jednym z
najpopularniejszych motywów była latarnia na Faros. Przedstawiano ją m.in. z patronką żeglarzy Izydą o
przydomku Pharia (tj. z wyspy Faros) lub ze statkiem wpływającym do portu. Wizerunki latarni na monetach
potwierdzają przekazy pisane: budowla jest wysoka, wielopiętrowa, z zaznaczonymi rzędami okien. Ma kształt
schodkowej wieży. Wejście jest umieszczone wysoko nad ziemią i prowadzą do niego schody. Na szczycie budowli
znajduje się posąg nagiego mężczyzny, a po bokach, na narożnikach parapetu okalającego górną kondygnację,
trytony dmące w trąby.
Z monetami zawierającymi wizerunki Izydy i latarni wiąże się ciekawa, choć smutna historia. Cud świata z Faros
oglądał pogrążony w żałobie cesarz Marek Aureliusz, gdy w 175 roku n.e. jego statek wpływał do
aleksandryjskiego portu. Na pokładzie spoczywało ciało cesarzowej Faustyny, która zmarła podczas morskiej
podróży do Egiptu. Cesarzowej wystawiono wkrótce posąg w aleksandryjskim Cezareum oraz utożsamiono ją
właśnie z Izydą Pharia i nazwano Zbawicielką Floty. Monety wybite w 175 roku w Aleksandrii, przedstawiające
latarnię i boginię trzymającą w dłoniach wzdęty żagiel, ukazują właśnie zmarłą Faustynę w jej boskim wcieleniu.

7. Podwodne badania archeologiczne w Aleksandrii

Podczas badań podwodnych, które prowadzi w Aleksandrii francusko-egipska misja archeologiczna, na dnie
morskim na powierzchni 2,5 ha znaleziono 2500 fragmentów kamiennych, a wśród nich pozostałości ogromnych
posągów hellenistycznych. Były wykonane z czerwonego granitu asuańskiego i przedstawiały władców z dynastii
Ptolemeuszy w tradycyjnych strojach egipskich. Posągi miały około 13 m wysokości, ich bazy zaś - 2,2 m. Co
najmniej sześć z nich stało u podnóża latarni. Na dnie morza odkryto też wiele olbrzymich granitowych bloków,
które zapewne pochodziły z latarni. Z reguły mają aż 11 m długości i ważą ok. 75 t. 20 takich bloków leży w
jednej linii na północny zachód od fortu. Niektóre pękły na kilka kawałków, co sugeruje, że spadły z dużej
wysokości. Po ukończeniu prac badawczych planuje się utworzenie podwodnego parku archeologicznego, gdzie
będzie można oglądać zatopione ruiny podczas rejsów łodzią o szklanym dnie lub nurkować z przewodnikiem.