Opracowały: Małgorzata Oglęcka

Katarzyna Masłowska

Spółgłoski zwarto-

wybuchowe:



W trakcie ich realizacji napływające z płuc powietrze zatrzymuje
się przed zaporą (utworzoną ze zwartych artykulatorów), jego
ciśnienie wzrasta i w pewnym momencie osiąga wartość
krytyczną. Następuje gwałtowne przerwanie blokady, któremu
towarzyszy zjawisko akustyczne zwane wybuchem (

eksplozją

)

Rocławski fazę wybuchu określa mianem

plozji

, która trwa około

10msek. (

Podstawy wiedzy o języku polskim dla pedagogów i logopedów

szkolnych, Gdańsk 1986)



Głoski te bywają czasem nazywane

głoskami momentalnymi

,

gdyż wybuch trwa zwykle krótko i nie można go przedłużać.



Dwuwargowe: [b] [b’] [p] [p’]



Przedniojęzykowo-zębowe: [d] [d’] [t] [t’]



Przedniojęzykowo-dziąsłowe: [d] [t]



Postpalatalne: [k’] [g’]



Tylnojęzykowe: [k] [g]



Głoski zwarto-wybuchowe można uszeregować opozycyjnie.



Opozycja proporcjonalna:



p

b



t

d



k

g

Stosunek między tymi członami ma

charakter

prywatywny

; oznacza to, że jeden z członów posiada

cechę, której nie posiada drugi. Wyróżnia się człon
nacechowany i nienacechowany

/p/ : /b/

nienacechowany

nacechowany



Wybuchowa, twarda, dwuwargowa,

ustna, bezdźwięczna (napięta).



W pierwszej fazie wargi zwierają się. Dostęp do jamy

nosowej jest zamknięty (głoska ustna). Pod wpływem

naporu mięśni klatki piersiowej powietrze próbuje

wydostać się na zewnątrz. W swobodnym ujściu

przeszkadzają zamknięte kanały wydechowe (nos, jama

ustna), wzrasta więc ciśnienie powietrza. Gwałtowne

rozwarcie warg daje w efekcie głoskę wybuchowo

-wargową. Efekt wybuchu powstaje tam, gdzie są

różnice ciśnienia. Po wybuchu artykulatory przyjmują

pozycję potrzebną do artykułowania następnej głoski. W

końcowej fazie słychać więc głoskę następującą po [p].

Głoska występuje we wszystkich pozycjach w wyrazie.



Realizacja /p/ może występować z

kompleksem

labio -welarnym

(w pozycji przed /u/ i //), czy

też z

kompleksem delabialno - palatalnym

(w

pozycji przed /i/, //, /e/).



W czasie artykulacji /p/ w izolacji, albo przed /a/

język przyjmuje położenie spoczynkowe. Układ
masy języka nie jest tu istoty, dlatego może on
przygotować się do artykulacji następnej głoski.



Realizacje:



Rocławski /p/ = [p]



Jassem /p/= [p]



Stieber /p/=[p]



Wybuchowa, dźwięczna (nienapięta),

wargowa.



W czasie wymowy układ artykulatorów jest

podobny do /p/, głoski różnią się
dźwięcznością.



/b/ nie występuje w wygłosie absolutnym.



Realizacje:



Rocławski: /b/= [b]



Jassen: /b/= [b]



Stieber: /b/= [b]



Artykulacja spółgłosek /b/,/ p/ jest prosta i łatwa do

przyswojenia, gdyż polega na zwarciu warg: język

zachowuje się biernie. Ruchy warg można śledzić w lustrze.



w pierwszej fazie artykulacji głosek [p], [b] wargi zbliżają się

do siebie;



w następnej zwierają się;



w trzeciej- zwarcie zostaje gwałtowanie rozerwane

strumieniem powietrza wydechowego, słychać wtedy szmer

lekkiego wybuchu.



Siłę powietrza można odczuć na dłoni umieszczonej przed

wargami.



Przy artykulacji /p/ szmerowi nie towarzyszy żaden dźwięk

krtaniowy, wiązadła głosowe nie drgają.



Spółgłoska /b/ różni się od /p/ tylko występowaniem drgań

wiązadeł głosowych.



Spółgłoski [p’][b’] różnią się od odpowiednich

im twardych, tym że oprócz zwarcia wargowego

istnieje jednocześnie wzniesienie środkowej

części języka ku podniebieniu twardemu, co

nadaje efekt miękkości. Zbliżanie się warg i

ich zwarcie i rozwarcie występują jednocześnie

ze wznoszeniem języka ku górze, jego

kontaktem z podniebieniem twardym i

opuszczeniem się.

Realizacje:



Rocławski: nie uwzględnia fonemów /b’/ /p’/



Jassem: nie uwzględnia fonemów /b’/ /p’/



Stieber: /p’/ = [p’]
/b’/ = [b’]



Wybuchowa, przedniojęzykowa,

dźwięczna (napięta).



/d/ nie pojawia się w wygłosie.



Realizacje:



Rocławski: /d/= [d, d]



Jassem: /d/= [d, d]



Stieber: /d/= [d, d]



Jest to głoska wybuchowa, przedniojęzykowa,

bezdźwięczna (napięta).



W czasie artykulacji /t/ język jest w przednim położeniu.



Język przednią częścią zwiera się z zębami i dziąsłami. Moment

zwarcia nie jest istotny dla głoski bezdźwięcznej. Wzrasta ciśnienie

powietrza - ujście do jamy nosowej jest zamknięte. Szybkie

oderwanie języka od zębów i dziąseł daje w efekcie wybuch. Język

nie musi też zwierać się z apexem. Wiązadła głosowe nie drgają. W

momencie zwarcia mamy więc pauzę akustyczną, która trwa

niezwykle krótko. Układ warg zależy od następnej głoski.



/t/ występuje we wszystkich pozycjach w wyrazie.



Wariant dziąsłowy występuje przed /s/ /c/ [otsukać],[tcef],

[nadcyność].



Niekiedy zamiast /t/ można usłyszeć /c/= trzeba [cseba], trzy-

[csy].



W wymowie południowopolskiej dochodzi do uproszczenia [cs]-

> [c], podobne uwagi można odnieść do [d]



Realizacje:



Rocławski: /t/=[t, t]



Jassem:/t/=[t, t]



Stieber: /t/=[t, t]



Artykulacja /t/ i /d/ polega na zwarciu czubka

języka z wewnętrzną powierzchnią górnych
zębów.



Strumień powietrza wydostaje się gwałtownie

z jamy ustnej wywołując krótki eksplozywny
szmer, Różnią się pod kątem bezdźwięczności
/t/ i dźwięczności /d/.



Podniebienie miękkie jest uniesione i cofnięte

do tylnej ściany jamy gardłowej.



/k/ jest wybuchowa, tylnojęzykowa,

bezdźwięczna (napięta)



W czasie artykulacji masa języka przesuwa się do tyłu

jamy ustnej, zwiera się postpalatum i velum

(podniebienia miękkiego). Istotą artykulacyjną jest sam

ruch szybkiego oderwania się języka od sklepienia jamy

ustnej i powstanie wybuchu. Zwarcie jest potrzebne, aby

wzrosło ciśnienie powietrza. Gwałtowne wyrównanie tej

różnicy daje w efekcie szum. Konieczne jest też

zablokowanie jamy nosowej – dlatego podniebienie

miękkie zakończone języczkiem zamyka ujście do jamy

nosowej. Wiązadła nie drgają.



/k/ jest głoską bezdźwięczną o dużym napięciu mięśni.



Występuje we wszystkich pozycjach w wyrazie.



Realizacje:



Rocławski: /k/=[k]



Jassem: /k/=[k]



Stiebier: /k/=[k]



jednoelementowa klasa głosek



Głoska /g/ jest wybuchowa,

tylnojęzykowa, dźwięczna
(nienapięta).



Nie występuje w wygłosie absolutnym.



Realizacje:



Rocławski: /g/=[g]



Jassem: /g/=[g]



Stieber: /g/=[g]



Jednoelementowa klasa głosek



W czasie artykulacji /k/, /g/ tylna cześć języka cofa

się i unosi ku górze aż do wytworzenia zwarcia z

podniebieniem miękkim (velum).



Gdy po /k/,/g/, występuje któraś z samogłosek

szeregu przedniego /e/, /y/, /i/ miejsce zwarcia

przesuwa się do przodu jamy ustnej i strefa zwarcia

staje się szersza.



Przy /k/, /g/, zwarcie powstaje między środkową

częścią języka a tylną częścią podniebienia twardego.



Dzieci nie umiejąc wymawiać głosek /k/, /g/ zastępują

je przez /t//d/, lub w ogóle je opuszczają. U niektórych

dzieci wadliwa wymowa /k/ i /g/ może utrzymać się

do 5, 6 roku życia.



[k’] [g’] powszechnie nazywa się głoskami
zwartymi lub zwarto-wybuchowymi. Innego zdania
jest Rocławski (za Jassemem) – nazywa je
przytartymi (afrykatami), ze względu na
podobieństwo do [ć] i []. Wnioski takie wysnuł na

podstawie badań fonetyki audytywnej,
artykulacyjnej i akustycznej. Energia szumu dla
tych afrykat wynosi około 2kHz.



Zdaniem Rocławskiego artykulatory w czasie
wymawiania głosek [k’], [g’] wykonują ruch
charakterystyczny dla ześlizgu, a nie dla
wybuchu. Tak dzieje się właśnie z afrykatami.



Przytarta, zwykle postpalatalno-welarna,

posiada i-towy układ masy języka, bezdźwięczna

(napięta).



Dostęp powietrza do jamy nosowej jest zamknięty

(głoska ustna). Wiązadła głosowe są rozsunięte.



Głoska bezdźwięczna o stosunkowo dużym napięciu

mięśni. Układ warg podobny do artykulacji /i/.



/k’/ jest podatna na wpływ głosek następujących po

niej. Nie występuje w wygłosie.



W czasie artykulacji

układ języka jest i-towy

. Do góry

podnosi się też tylno-środkowa część języka.

Mediodorsum (środek) języka zwiera się ze

sklepieniem jamy ustnej na granicy podniebienia

twardego i miękkiego. Moment zwarcia nie jest tu

istotny. Istotą jest wykonanie ruchu przytarcia

(ześlizgu) do pozycji głoski szczelinowej [x’], a z

czasem do pozycji /i/. Dynamiczne przejście do pozycji

/i/ daje głoskę [].



Za głoskę podstawową fonemu /k’/ uznajemy [k’],

która dziś występuje w starannej wymowie. Niekiedy

[k’] jest artykułowane dyftongicznie jako [k]. Dyftong

może być zinterpretowany dwufonemowo /ki/.



Pozycja /k’/ i /g’/ w systemie fonologicznym nie jest

jasna. Jeżeli uznamy że fonemy te zawierał system

fonologiczny języka polskiego to ich dzisiejsza

sytuacja pozwalałaby mówić o nich jako o

fonemach

degresywnych

(stopniowo zmniejszających się), Jeżeli

uzna się, że fonemy te próbują dopiero znaleźć swoje

miejsce w systemie, to można mówić o nich jak o

ingresywnych

.



W mowie dzieci zastępowane są one twardymi

tylnojęzykowo- wybuchowymi /k/, /g/ lub grupą [k]

[g] np. [kedy] [kedy]



Realizacje:



Rocławski: /k’/= [k’, k

x

,

k



]



Jassem: /k’/= [k’, k

x

,

k



]



Stieber: /k’/= [k’, k

x

,

k



]



Przytarta, zwykle postpalatalno- welarna,
posiada i-towy układ masy języka, dźwięczna
(nienapięta).



Głoska [g’] często zastępowana jest dyftongiem lub
grupą spółgłoskową – interpretacja bifonematyczna
(dwufonemowa). Często dochodzi do tego przed
samogłoską [a] w wygłosie wyrazów zakończonych na
–gia [bologa]



Realizacje:



Rocławski: /g’/= [g’, g



]



Jassem: /g’/= [g’, g



]



Stieber: /g’/= [g’, g



]



/d/ - 0;9,12



/t/ - 0;10



/b/ - 0;10,20



/p/ - 0;11,20



/k/ - 1;2



/g/ - 1;2,22



/p’/ - 1;6,10



/b’/ - 1;10,15



/k’/ - 1;7



/g’/ - 1;10,20



Głoski zwarto-wybuchowe pojawiają się już

podczas gaworzenia, które rozwija się w
drugiej połowie pierwszego roku życia (około
szóstego miesiąca życia). Dziecko powtarza
wtedy wydawane przez siebie, bądź
zasłyszane z otoczenia dźwięki. Bawiąc się
dźwiękiem wymawia prawie wszystkie
samogłoski i wiele spółgłosek najczęściej:
/p//b//t//d//k//g//n//l/ /ł/ /r języczkowe//n
tylnojęzykowe/.

Ranga

Fonem

Częstość

występo

wania w

%

Ranga

Fonem

Częstość

występo

wania w

%

1

/#/

16,09

21

/s/

1,68

2

/e/

8,39

22

/ś/

1,44

3

/a/

7,94

23

/z/

1,41

4

/o/

7,16

24

/f/

1,31

5

/t/

3,39

25

/b/

1,30

6

//

3,64

26

/c/

1,19

7

/y/

3,60

27

/ć/

1,15

8

/n/

3,57

28

/c/

1,12

9

/i/

3,17

29

/g/

1,11

10

/r/

2,86

30

/x/

0,98

11

/v/

2,86

31

/z/

0,97

12

/m/

2,81

32

//

0,60

13

/p/

2,73

33

//

0,58

14

/u/

2,71

34

/k’/

0,52

15

/s/

2,57

35

/ę/

0,31

16

/k/

2,39

36

//

0,18

17

/ń/

2,16

37

/ź/

0,12

18

/d/

1,95

38

/g’/

0,09

19

/l/

1,73

39

//

0,02

20

//

1,70

40

/



Polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, czyli bez

drgań wiązadeł głosowych, np. [voda] – [fota], [zaba]-[sapa]



Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle

zaburzenie słuchu fonematycznego

,

tj. nieróżnicowanie dźwięków o tym samym miejscu artykulacji. W tym

wypadku należy mówić o wybiórczym zaburzeniu słuchu fonematycznego,

gdyż pozostałe głoski różnicowane są prawidłowo



Podczas wymawiania głosek dźwięcznych wiązadła głosowe zbliżają się do

siebie w linii środkowej (pozycja fonacyjna). Natomiast przy wymawianiu

głosek bezdźwięcznych są oddalone od siebie ( pozycja oddechowa) i nie

drgają. Brak różnicowania głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych może mieć

swoje źródło nie tylko w zaburzeniach analizy słuchowej, lecz także w

zakłóceniu koordynacji mięśni przywodzących wiązadła głosowe,

napinających je i warunkujących ich drgania.



Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia

mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest zwykle cichy, monotonny,

bezbarwny.



W okresie przyswajania mowy realizacja fonemów

wybuchowych /p b t d k g/ nie sprawia dzieciom większych

problemów. Zaburzeniami mowy, które mogą pojawić się w tej

klasie fonemów, są najczęściej

mowa bezdźwięczna

oraz

zastępowanie tylnojęzykowych fonemów /k, g/ przez

przedniojęzykowe /t, d/.



Sołtys-Chmielowicz podaje przykłady : /puty/ (buty), /putelka/

(butelka) /japuszko/ (jabłuszko).



P. Łobacz poza mową bezdźwięczną odnotowała także

mowę

udźwięczniającą

.



Udźwięcznienia były spowodowane najczęściej jakością

fonemów wchodzących w skład analizowanego wyrazu. Jeśli w

segmentowanym wyrazie wystąpił jeden fonem

bezdźwięczny, natomiast pozostałe były dźwięczne, to

zdarzało się, że on również był wymawiany dźwięcznie, np. a-

d-r-e-z ‘adres’, o-g-r-u-d ‘ogród’, o-b-r-u-z ‘obrus’, v-l-g-a

‘flaga’. Najwięcej razy udźwięczniono fonem /p/ w wyrazie

/bapća/. Udźwięcznienia mogą być spowodowane znajomością

postaci ortograficznej wyrazu.



Mowa bezdźwięczna całkowita - gdy

zaburzeniu podlega cała korelacja
dźwięczności



Mowa bezdźwięczna częściowa - poprzez

rozgraniczenie dźwięcznych i bezdźwięcznych
obserwuje się w niektórych parach
opozycyjnych (z reguły wśród szczelinowych);
występuje stosunkowo rzadko i winna być
traktowana jako forma zejściowa mowy
bezdźwięcznej całkowitej; można ją łatwiej i
szybciej usunąć.

 

Fonem

Zastępowan

y przez

/p/
/b/

/t/

/d/

/k/

/g/

/t/

/p/ /v/

/k/ /c/

/n/ /g/ // /t/

/x/ /t/

/k/ /d/



Rozszczep podniebienia

jest wrodzoną wadą rozwojową; polega na

nie ukończonym rozwoju jamy ustnej w okresie embrionalnym, tzn. na

niecałkowitym zrośnięciu się płytek tworzących podniebienie twarde i

fałdów tworzących podniebienie miękkie. Przyczyny wywołujące tego

typu zaburzenia rozwojowe są jeszcze mało znane. Przypuszcza się,

że wpływ może mieć dziedziczność, wiek matki, ewentualnie czynniki

szkodliwe, działające na matkę we wczesnym okresie ciąży.



Rozszczep może dotyczyć tylko podniebienia miękkiego, podniebienia

miękkiego i twardego lub też może być całkowity i wtedy obejmuje

podniebienie miękkie, twarde, dziąsła oraz wargi. Rozszczep całkowity

może być jednostronny lub obustronny (tzw. wilcza paszcza).



przy rozszczepie podniebienia często rozwijają się wady zgryzu i

anomalie zębowe, dotyczą one najczęściej drugich siekaczy.



Z rozszczepem często związane jest problem niedoczynność trąbki

słuchowej i częste zakażenie ucha środkowego mogą być przyczyną

niedosłuchu. Sovak stwierdza, że aż 50% osób z rozszczepem

podniebienia cierpi na niedosłuch.



Ponieważ rozszczep podniebienia jest wadą wrodzoną, rozwój mowy

dziecka odbywa się w nieprawidłowych warunkach anatomicznych

jamy ustnej, dlatego też jest on zazwyczaj opóźniony, co z kolei

niekorzystnie wpływa na rozwój umysłowy dziecka.

k

t

g

k

d

t

k’

k

t’

ć

t

c

g’

d



g

d



k’

g’



d’

g

k

t

c

k’

t’

ć

d





/p/ /b/ – mogą być zastępowane przez /m/
(zwłaszcza /b/) przez zwarcie krtaniowe lub zwarcie
językowo-gardłowe; brzmienie ich jest wtedy
zbliżone do /k/ /g/, w wygłosie najczęściej są
opuszczane;



/t/ /d/ – mogą być zastępowane przez /n/
(zwłaszcza /d/), przez zwarcie krtaniowe lub przez
zwarcie językowo-gardłowe; zbliżone są wtedy
do /k/ /g/;



/k/ /g/ – mogą być międzyzębowe ze zwarciem
przedniojęzykowo-wargowym, mogą też być
zastąpione przez zwarcie językowo-gardłowe lub
przez /x/.



Wzmożone napięcie mięśni fonacyjnych i artykulacyjnych

uniemożliwia ich ruchy podczas fonacji i mowy. Napięcia te

(skurcze toniczne) powstają podczas wymawiania głosek

zwartych, jak: /p//b//t/ /d//k//g/ (np. kkkapusta). Natomiast

podczas skurczów klonicznych (przerywanych) ten sam ruch

jest powtarzany kilka razy (powtarzanie sylab, np. ka-ka-ka-

kapusta.



Najogólniej mówiąc polega ono na zaburzeniu koordynacji

pracy narządów: oddechowego, fonacyjnego i

artykulacyjnego, przy czym w obrazie klinicznym

obserwuje się zazwyczaj wzmożone napięcie mięśni

związanych bezpośrednio lub pośrednio z aktem mowy;



Mowa jąkających się jest wybuchowa lub przeciwnie –

monotonna, cocha, często z zabarwieniem nosowym. W

czasie mówienia, zwłaszcza przy jąkaniu tonicznym, mogą

występować współruchy, które wyzwalają mowę, np.

wysuwanie języka, mruganie, wydymanie warg, kręcenie

głową, ruchy ramion, tupanie, szarpanie guzika. W ten

sposób dziecko „atakuje” pierwszy dźwięk coraz to nowymi

sposobami.

/t/ /d/



Nieprawidłowa realizacja tych głosek zdarza się

rzadko. Mogą tu występować:



Elizje

- głoski mogą być opuszczane, bądź w

ogóle nie artykułowane.



Substytucje

- głoski są zastępowane innymi- /t/

-> /d/, /k/, /t’/,

głoska /d/ zastępowana jest -> /t/ /g/

oraz zmiękczona /d/



Deformacje

- głoski ulegają zniekształceniom

artykulacyjnym, które są wynikiem zmiany miejsca

artykulacji głosek. Głoski /t/ /d/ wymawiane są

najczęściej międzyzębowo. Przy tego rodzaju wymowie

nieprawidłowe jest ułożenie języka, który wysuwa się

między zęby.

 



Nieprawidłowa wymowa głosek nazywana jest

kappacyzmem (łac. kappacismus)

,

(synoniem -

kekanie)



Wyróżnia się trzy postacie wadliwej wymowy:



Mogikappacyzm

- głoski /k/ /k’/ są opuszczane.



Parakappacyzm

- głoski /k/ /k’/ są zastępowane innymi

np. /t/ /d//g//g’//x/. Głoska /k/ może być zamieniana na

/k’/ np. kefir-> /kiefir/ lub odwrotnie w miejscu /k’/ może

pojawić się dźwięk /k/ sukienka-> /sukenka/



Kappacyzm właściwy

– głoski /k/ /k’/ ulegają

deformacji- zniekształceniu artykulacyjnemu, które jest

najczęściej wynikiem zmiany miejsca artykulacji głoski.

Wówczas brzmienie głosek jest zbliżone do dźwięku /k/,

któremu towarzyszy szmer krtaniowy, powstały w

wyniku zwarcia krtaniowego.



Nieprawidłowa wymowa głosek /g/ /g’/ nazywa się

gammacyzmem (łac. gammacismus)

, (syn.

geganie)



Są trzy podstawowe odmiany:



Mogigammacyzm

- głoski /g/ /g’/ są opuszczane.



Paragammacyzmy

- głoski /g/ /g’/ są

zastępowane innymi np. /t//d//k//k’//x/. Głoska /g/

może być zamieniana na /g’/ /gemba/->/giemba/,

albo odwrotnie /g’/-> /g/ /gienia/ -> /genia/



Gammacyzm właściwy

- głoski /g/ /g’/ ulegają

deformacji- zniekształceniu artykulacyjnemu, które

najczęściej jest wynikiem zmiany miejsca

artykulacji głoski. Wówczas brzmienie głosek jest

zbliżone do dźwięku /g/, któremu towarzyszy szmer

krtaniowy, powstały w wyniku zwarcia krtaniowego.



Betacyzm

: wada wymowy polegająca na

nieprawidłowej realizacji głoski [b]



W obrębie betacyzmu wsytępują:



Deformacja głoski

– wszelkie deformacje

głoski [b]



Parabetacyzm

– zamiana głoski [b]

(substytucja) na inną głoskę wypowiadaną
prawidłowo, np. bałwan – [avan], bałwan –

[vavan]



Mogibetacyzm

– brak głoski [b] w systemie

fonetycznym dziecka, np. bałwan - [avan]



Nieprawidłowa artykulacja. Głoski zwarte [p, b] są zazwyczaj dobrze

wymawiane. Należą one do głosek, które dziecko najwcześniej uczy się

wymawiać. Artykulacja ich jest łatwa, gdyż można ją zobaczyć.

Wierzchem dłoni można wyczuć siłę powietrza wydostającego się z ust

w czasie ich artykulacji. Dmuchanie w papierową kulkę jest bardzo

pomocne w wypadku trudności.



Niektóre osoby, zwłaszcza dzieci, nie potrafią wymawiać

dźwięcznego /b/, wymawiają je bezdźwięcznie, np. zamiast

dźwięcznego b, wymawiają je bezdźwięcznie, np. zamiast buty, bat,

wymawiają [puty], [pat]. Dźwięczne /b/ można uzyskać z samogłoski u.

Polecamy uczniowi wymawiać dłużej nieco u i jednocześnie lekko

zwierać i rozwierać wargi. Jeżeli to nie daje rezultatu, logopeda może

sam zwierać wargi ucznia palcami wtedy, gdy on wymawia długie u.

spółgłoskę /b/ można też uzyskać ze spółgłoski m. Poleca się wymawiać

sylaby [mamama] i palcami zacisnąć dokładnie skrzydełka nosa.

Powietrze gromadzi się wtedy w jamie ustnej i – gdy cieśnienie jego

staje się zbyt duże – rozwiera wargi, wtedy powstaje dźwięk b.



Zastępowanie spółgłosek palatalnych /p’, b’/ odpowiednimi

niepalatalnymi: p, b, spotykane jest raczej rzadko.



Spółgłoski palatalne można uzyskać łącząc spółgłoski twarde z

głoskami i, np. pi, pia, pio, pie. Będzie to początkowo palatalność

asynchroniczna; w czasie ćwiczeń należy osiągnąć jednoczesność tych

dwóch zespołów ruchów artykulacyjnych, tzn. p+i, podpowiada się więc

osobie reedukowanej: pa, po, pu, pe i w końcu p’a, p’o, p’u, p’e, p’i.



Nieprawidłowa artykulacja. Wymowa spółgłosek [t, d] na ogół nie

sprawia trudności. Spółgłoski te są nawet często wykorzystywane

przez dzieci do zastępowania innych głosek trudniejszych pod

względem artykulacyjnym, jak /k, g, c/ itp.



Przy seplenieniu międzyzębowym mogą być wymawiane

międzyzębowo także spółgłoski /t, d, n/. Spółgłoska /d/ może być

zastępowana przez /t/ lub mylona z nią.



Korekcja. Spółgłoskę /d/ można uzyskać ze spółgłoski /n/ przez

zatkanie nosa w czasie artykulacji sylaby na powtórzonej

parokrotnie. Sylaba ta przekształca się wtedy w [Dada]. Jeżeli

wadliwie artykułowana jest spółgłoska /t/, to sylaba

[da]wymówiona szeptem przekształci się z kolei w sylabę [ta].



Wypluwanie śliny zgromadzonej na czubku języka w celu uzyskania

/t/ jest ćwiczeniem stosowanym przez niektórych logopedów. Jeżeli

wytwarzany dźwięk nie jest prawidłowy i przypomina [tf],

wystarczy unieść czubek języka szpatułką do wewnętrznej

powierzchni górnych siekaczy. Podobnym sposobem otrzymywania

spółgłoski /t/ jest wsuwanie czubka języka między wargi w czasie

wymawiania /p/. Następnym etapem będzie opieranie czubka

języka o wewnętrzną powierzchnię górnych siekaczy przy

zachowaniu tego samego kierunku powietrza wydychanego.



Jeżeli /t/ jest zmiękczane, należy polecić silniej przycisnąć czubek

języka do zębów w czasie ich wymowy.



Nieprawidłowe artykulacje. Dzieci nie umiejące wymawiać spółgłosek

/k, g/ zastępują je przez /t, d/, przez /x/ lub w ogóle opuszczają w

mowie. U niektórych dzieci wadliwa wymowa /k, g/ może się utrzymać

do 5, 6 roku życia. W mowie dzieci z rozszczepem podniebienia

spółgłoski /k, g/ bywają zastępowane przez zwarcie krtani.



Prawidłową artykulację można uzyskać czasem u starszych dzieci,

demonstrując im układ języka właściwy spółgłosce /k/przy szeroko

otwartych ustach. Dziecko, naśladując słyszany dźwięk i ułożenie

narządów mowy, często potrafi odtworzyć głoskę poprawnie. Proste

wskazówki, jak: „otworzyć szeroko usta i trzymać czubek języka na

dole” są bardzo pomocne.



Inny sposób polega na popchnięciu szpatułką (płaskim końcem łyżeczki

lub palcem) czubka języka w głąb jamy ustnej w czasie prób wymowy

tej głoski.



Jeszcze innym sposobem jest przyciśnięcie szpatułką przedniej części

języka do dołu jamy ustnej podczas głośnego powtarzania sylaby [ta…

ta…ta… ] Artykulacja spółgłoski /t/ polega na zwarciu przodu języka z

górnymi zębami i - jeśli przód języka jest unieruchomiony szpatułką –

zwarcie wykonuje swobodna, tylna część języka, wznosząc się ku

podniebieniu miękkiemu. W ten sposób powstanie spółgłoska /k/. Często

rezultat jest natychmiastowy. Zdarza się jednak, że – nim się uzyska

wymowę /k/ – próby trzeba ponawiać wielokrotnie. Po kilkunastu

powtórzeniach uzyskanej głoski ze szpatułką (ćwiczący może sam

przytrzymywać język szpatułką), dalsze powtórzenia powinny być

wykonywane już bez szpatułki.



Przy trudnościach w uzyskaniu głoski /k/, zaleca się ułożenie

dziecka na wznak z głową odchyloną nieco do tyłu. Język pod

wpływem swego ciężaru przesuwa się wtedy ku podniebieniu

miękkiemu i – przy próbie przesunięcia go palcem czy szpatułką

bardziej do tyłu – powstaje pożądane zwarcie z eksplozją właściwe

spółgłosce /k/ jako odruch obronny (Seemann).



Po opanowaniu wymowy spółgłoski /k/, jej dźwięczny odpowiednik

pojawia się w mowie zazwyczaj spontanicznie. W wypadku trudności

wymowę /h/ można sprowokować postępując w sposób podobny, jak

przy /k/, tzn. przyciskać przód języka, ale w czasie wymowy sylaby

[da, da, da].



Wymowę spółgłoski /g/ można też uzyskać przekształcając głoskę

różniącą się od niej tylko występowaniem rezonansu nosowego, tzn.

[] (tzw. /n/ tylnojęzykowe). Przy [] powstaje zwarcie tylnej części

języka z opuszczonym podniebieniem miękkim, ale do eksplozji nie

dochodzi, ponieważ powietrze przez cały czas trwania głoski

wychodzi nosem. Jeżeli zatkać palcami nos, powietrze, nie mając

ujścia, będzie się gromadziło w jamie gardłowej aż do wystąpienia

eksplozji właściwej /g/. Jeżeli osoba ćwicząca nie potrafi artykułować

[], poleca się wymawiać długie /n/ (przedniojęzykowe) i w czasie

jego wymawiania opuścić czubek języka na dół lub przesunąć po

podniebieniu w głąb jamy ustnej.



Miękkie spółgłoski /k’, g’/ można uzyskać w połączeniach /k, g/ z

[io], [iie], wymawianych początkowo powoli, a potem coraz prędzej.

W wyrazach polskich spółgłoska /g’/ występuje przed

samogłoskami: [i, e], oraz przed lekko zanalizowanym [o] w wyrazie

giąć /gońć/.

1.

Chrzanowska A., Szopik K., Zabawy i ćwiczenia logopedyczne /k, g, t,

d/

2.

Cieszyńska J., Metody wywoływania głosek, Kraków 2003

3.

Demel G., Elementy logopedii, Warszawa 1987

4.

Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola,

Warszawa 1996, WSiP

5.

Demel G., Wady wymowy. Profilaktyka i korekcja, Warszawa 1979

6.

Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1988,

Wydawnictwo Lubelskie

7.

Kania J. T., Szkice logopedyczne, Warszawa 1982, WSiP

8.

Konopska L., Wymowa osób z wadą zgryzu, Szczecin 2006,

Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego

9.

Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska,

wyd. II, Opole 2003

10.

Logopedia. Teoria i praktyka, red. M. Młynarska, T. Smereka, Wrocław

2005, Agencja Wydawnicza a linea

11.

Łobacz P., Polska fonologia dziecięca, Warszawa 1996, Wyd. Energeia

12.

Milewski S., Frekwencja fonemów w tekstach mówionych dzieci w

wieku przedszkolnym, Gdańsk 1997, Logopedia 24

13.

Milewski S., Lingwistyczne i dydaktyczne aspekty analizy fonemowej,

Lublin 1999

14.

Milewski S., Mowa dorosłych kierowana do niemowląt, Gdańsk 2004,

Wydawnictwo UG

15.

Podstawy neurologopedii – podręcznik akademicki, red. T.

Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska, Opole 2005, Wydawnictwo

Uniwersytetu Opolskiego

16.

Rocławski B., Podstawy wiedzy o języku polskim dla pedagogów i

logopedów szkolnych, Gdańsk 1986

17.

Rocławski B., Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1981

18.

Rocławski B., Zarys fonologii, fonetyki i fonostatystyki

współczesnego języka polskiego, wyd. II uzupełnione, Gdańsk 1986,

Wydawnictwo Uczelniane UG

19.

Sołtys – Chmielowicz A., Wymowa dzieci przedszkolnych, Lublin

1998, Wydawnictwo UMCS

20.

Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego,

Warszawa 1982

21.

Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979, PWN

22.

Styczek I., Zarys logopedii, Warszawa 1970

23.

Trubiecki N.S., Podstawy fonologii, Warszawa 1970

24.

Wierzchowska B., Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław

1980

25.

Wisniewski M., Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka

polskiego, Toruń 2001

26.

Zaburzenia mowy, ser. Mowa. Teoria-Praktyka. T. 1, red. S. Grabias,

Lublin, Wydawnictwo UMCS

27.

Zarębina M., Kształtowanie się systemu językowego dziecka