Objawy nadmiarów i niedoborów w nawożeniu.
Prawidłowa identyfikacja niedoborów mikro- i makroelementów na podstawie zmian wyglądu
rośliny jest bardzo trudna i wymaga dużo doświadczenia. Objawy w wielu przypadkach są do siebie
podobne. Ponadto niedobór tego samego pierwiastka może wyglądać różnie w zależności od
stopnia nasilenia oraz gatunku rośliny. Sprawę dodatkowo komplikuje możliwość jednoczesnego
wystąpienia kilku niedoborów i/lub nadmiarów. Należy również pamiętać o tym, że nie wszystkie
niepokojące zmiany w wyglądzie roślin wynikają z niewłaściwego nawożenia. Mogą one bowiem
być spowodowane także niedostatecznym oświetleniem, toksycznym działaniem podawanych
leków, bądz
też mechanicznymi uszkodzeniami wywoływanymi przez ryby i ślimaki. Do
wyciągniętych wniosków należy więc zawsze podchodzić z dużą dozą ostrożności.
Identyfikacja niedoborów i nadmiarów musi być oparta na bardzo uważnej obserwacji roślin.
Należy dokładnie kontrolować stan zarówno młodych jak i starych (często słabo widocznych) liści.
Istotne informacje może również wnieść wygląd korzeni, nie tylko tych ukrytych w żwirze ale
również wypuszczanych przez wiele gatunków roślin w międzywęz
lach. Do typowych objawów
niedoborów i nadmiarów pojawiających się na liściach należy chloroza i nekroza. Chloroza
wywołana jest zmniejszoną ilością chlorofilu, objawia się zmianą barwy z zielonej na jasnozieloną,
żółtą bądz
nawet białą. W przypadku gatunków roślin o czerwonym zabarwieniu liści może
pojawiać się kolor bladoróżowy. Można wyróżnić chlorozę punktową, ogólną dotyczącą całej
blaszki liściowej, brzeżną pojawiającą się na krawędziach liści oraz międzyżyłkową dotyczącą
jedynie tkanki znajdującej się pomiędzy nerwami, które pozostają zielone. Nekroza objawia się
natomiast obumieraniem części blaszki liściowej, w warunkach akwariowych zazwyczaj powoduje
powstawanie dziur. Niniejszy artykuł jest kompilacją informacji pochodzących z wielu różnych
z
ródeł. W zdecydowanej większości dotyczą one jednak roślin lądowych. W przypadku każdego
pierwiastka zostały zamieszczone wszystkie objawy wymieniane w dostępnej autorowi literaturze.
Nie uwzględniono jedynie symptomów, których zaobserwowanie w warunkach akwariowych jest
niemożliwe bądz
mało prawdopodobne (np. dotyczących owoców).
Azot (N)
Azot zaliczany jest do makroelementów, stanowi on ok. 1,5% suchej masy rośliny. Jest składnikiem
białek, kwasów nukleinowych i chlorofilu. Azot należy do pierwiastków mobilnych, objawy jego
niedoboru pojawiają się więc w pierwszej kolejności na starszych liściach. Rośliny przyswajają azot
w postaci jonów NO3-, NO2-, NH4+ oraz jako mocznik. Gatunki wodne w pierwszej kolejności
pobierają jednak azot w postaci kationów amonowych gdyż jego przyswojenie wiąże się z
najmniejszymi kosztami energetycznymi. Niemniej z racji na to, że jony NH4+ są toksyczne dla ryb
oraz silnie stymulują rozwój wielu glonów nie zaleca się ich podawania w akwariach roślinnych.
Najczęściej stosowanym z
ródłem azotu jest KNO3 (saletra potasowa). Najczęściej zalecany poziom
azotanów to 5-10ppm. Ich zawartość należy regularnie monitorować (przynajmniej przez pierwsze
miesiące od założenia zbiornika). W silnie oświetlonych akwariach nawożonych CO2 (nawet tych z
dużą obsadą ryb) często zachodzi bowiem potrzeba podawania azotu. Zazwyczaj stosuje się dawki
od kilku do kilkunastu ppm NO3- na tydzień. Niski poziom azotanów (na granicy niedoboru)
powoduje intensyfikację koloru u wielu gatunków roślin o czerwono zabarwionych liściach.
Niedobór
W akwariach roślinnych występuje stosunkowo często. W przypadku umiarkowanego niedoboru
jedynym objawem jest spowolnienie wzrostu. W cięższych przypadkach dochodzi do jego
zahamowania. Typowym symptomem jest również mniejszy rozmiar liści, małe krzewienie oraz
ogólna chloroza starszych liści (kolor jasnozielony do żółtego), z czasem może się ona jednak
pojawić także na młodszych. W przypadku silnych niedoborów występuje również nekroza i
opadanie liści. Liście i łodygi niektórych gatunków przybierają czerwony lub pomarańczowy kolor.
W przypadku roślin typowo wodnych (np. wywłócznik, rogatek, moczarka itp.) może dojść do
fragmentacji łodygi.
Nadmiar
W warunkach akwariowych mało prawdopodobny. Objawy nadmiaru azotu pojawiają się na całej
roślinie. Liście przybierają ciemnozieloną barwę, dochodzi do zahamowania kwitnienia.
Fosfor (P)
Fosfor zaliczany jest do makroelementów, jego zawartość w suchej masie roślin wynosi ok. 0,2%.
Jest on składnikiem kwasów nukleinowych i fosfolipidów, odgrywa kluczową rolę w procesach
energetycznych komórek. Fosfor należy do pierwiastków mobilnych, objawy jego niedoboru
pojawiają się w pierwszej kolejności na starszych liściach (według innego z
ródła są one obecne na
całej roślinie). Rośliny przyswajają ten pierwiastek w postaci jonów H2PO4(-) i HPO4(2-).
Najczęściej stosowanymi z
ródłami fosforu są: diwodorofosforan potasu (KH2PO4) oraz
wodorofosforan dipotasu (K2HPO4). Najczęściej zalecany poziom fosforanów to 0,5-1ppm, część
akwarystów uważa jednak, że powinien on wynosić ok. 2ppm. Poziom tych jonów należy
regularnie monitorować (przynajmniej przez pierwsze miesiące od założenia zbiornika). W silnie
oświetlonych akwariach nawożonych CO2 często zachodzi bowiem potrzeba podawania fosforu.
Zazwyczaj stosuje się dawki wynoszące ok. 1ppm PO4(3-) na tydzień.
Niedobór
W akwariach roślinnych występuje stosunkowo często. Nierzadko jedynym objawem jest
spowolnienie (lub w cięższych przypadkach zahamowanie) wzrostu. Zazwyczaj dochodzi także do
zmniejszenia się rozmiaru blaszki liściowej. Objawy generalnie dotyczą starszych liści, z czasem
mogą jednak rozprzestrzeniać się w górę rośliny aż do najmłodszych. Liście przybierają kolor
ciemnozielony, fioletowopurpurowy (może pojawiać się także na łodygach) lub nie zmieniają
barwy. W niektórych przypadkach dochodzi do brązowienia i zamierania końcówek liści, czasem
również do ich opadania. Może również dojść do zahamowania kwitnienia. W warunkach
akwariowych objawem niedoboru fosforu może być także brak "bąblowania" roślin oraz nadmierny
rozwój zielenic na liściach i szybach.
Nadmiar
W warunkach akwariowych raczej mało prawdopodobny. Nadmiar fosforu może powodować
niedobór mikroelementów (szczególnie cynku ale także miedzi, żelaza i manganu) lub według
innego z
ródła potasu. Wbrew obiegowej opinii wysoki poziom fosforanów (3-5ppm) nie powoduje
nadmiernego wzrostu glonów.
Siarka (S)
Siarka zaliczana jest do makroelementów, stanowi ona ok. 0,1% suchej masy rośliny. Pierwiastek
ten wchodzi w skład białek oraz koenzymów. Siarka pod względem mobilności zaliczana jest do
pierwiastków pośrednich. Objawy jej niedoboru często pojawiają się najpierw na młodych liściach,
mogą jednak dotyczyć także całej rośliny. Siarka pobierana jest przez rośliny w postaci jonów
siarczanowych - SO4(2-). W akwariach roślinnych raczej nie ma potrzeby dodatkowego podawania
tego pierwiastka. Woda wodociągowa zawiera bowiem najczęściej dużą ilość siarczanów. Jony te
zazwyczaj podaje się również niejako przy okazji wraz z siarczanem magnezu i siarczanem potasu.
Niedobór
W warunkach akwariowych bardzo mało prawdopodobny. Większość z
ródeł mówi o ogólnej
chlorozie młodych liści, które przybierają bladozielony lub żółty kolor. Objawy te często występują
jednak na całej roślinie. W niektórych wypadkach końcówki liści mogą przybierać żółte
zabarwienie i zawijać się do dołu. Według innego z
ródła dochodzi do spowolnienia tempa wzrostu
oraz opadania liści i zamierania stożków wzrostu.
Nadmiar
Zahamowanie wzrostu, mniejszy rozmiar liści. Chloroza międzyżyłkowa i brązowienie brzegów
liści z czasem przesuwające się w kierunku środka blaszki. Istnieją również doniesienia, mówiące o
szkodliwym wpływie wysokich (ok. 100ppm) stężeń siarczanów na mchy wodne. Wiele z
ródeł
podaje jednak, że nadmiar siarki nie wpływa niekorzystnie na wzrost roślin. Wskazują na to
również doniesienia akwarystów, którzy nie notowali problemów w uprawie roślin w wodzie o
zawartości siarczanów wynoszącej ok. 200ppm.
Potas (K)
Potas zaliczany jest do makroelementów, stanowi on ok. 1% suchej masy roślin. Pierwiastek ten
jest aktywatorem ponad 50 enzymów, uczestniczy w osmoregulacji oraz w zachowaniu równowagi
jonowej. Potas należy do pierwiastków mobilnych, objawy jego niedoboru pojawiają się więc w
pierwszej kolejności na starszych liściach. Rośliny pobierają go w postaci jonów K+. Najczęściej
stosowanym z
ródłem potasu jest siarczan potasu (K2SO4) oraz chlorek potasu (KCl). Zazwyczaj
stosuje się dawki od kilku do kilkunastu ppm na tydzień. W akwariach roślinnych, w których nie
podaje się tego pierwiastka istnieje duże prawdopodobieństwo wystąpienia jego niedoboru. Woda
wodociągowa zawiera bowiem zazwyczaj stanowczo za mało potasu w stosunku do
zapotrzebowania roślin. W przypadku gdy konieczne jest podawanie znacznych ilości KNO3 w celu
utrzymania odpowiedniego poziomu azotanów raczej nie ma potrzeby dodatkowego nawożenia
potasem.
Niedobór
W akwariach roślinnych występuje stosunkowo często. W przypadku umiarkowanego niedoboru
dochodzi jedynie do spowolnienia wzrostu (w ciężkich przypadkach może dojść do jego
zatrzymania). Chloroza wierzchołków i brzegów starszych liści, często przechodząca w nekrozę, w
poważniejszych stanach rozprzestrzeniająca się w kierunku środka blaszki liściowej (okolice nerwu
głównego zazwyczaj pozostają jednak żywe). W innych przypadkach na liściach pojawiają się
żółte, brązowe lub białe plamki przechodzące w nekrozę. Niedobór potasu może także objawiać się
chlorozą międzyżyłkową całej blaszki liściowej. Według niektórych z
ródeł może również
powodować obumieranie stożków wzrostu, kruchość pędów, słaby rozwój systemu korzeniowego
oraz opadanie liści (w cięższych przypadkach).
Nadmiar
Najczęściej wymienianym skutkiem nadmiaru potasu jest niedobór magnezu lub wapnia. Według
innych z
ródeł także manganu, azotu, cynku i żelaza. Dosyć często można się również spotkać z
opiniami mówiącymi, że nadmiar potasu nie jest szkodliwy. Część akwarystów stosujących duże
dawki potasu (20ppm tygodniowo lub więcej) notowało jednak przypadki deformacji młodych liści
oraz zamierania stożków wzrostu. Problem ten dotyczył zwłaszcza roślin takich jak Ammania
gracilis czy Eusteralis stellata.
Wapń (Ca)
Wapń zaliczany jest do makroelementów, stanowi on ok. 0,5% suchej masy roślin. Jest on
aktywatorem licznych enzymów, wchodzi w skład ściany komórkowej, pełni też bardzo ważną rolę
w regulacji wielu procesów komórkowych. Wapń należy do pierwiastków niemobilnych, objawy
jego niedoboru ograniczają się jedynie do stożków wzrostu oraz najmłodszych liści. Przez rośliny
pobierany jest w postaci jonów Ca(2+). W warunkach polskich ze względu na wysoką twardość
wody wodociągowej niedobory wapnia są bardzo mało prawdopodobne. Mogą się one pojawić
jedynie w przypadku stosowania dużych domieszek wody destylowanej lub z filtra RO gdy GH w
zbiorniku jest mniejsze niż ok. 4 stopnie niemieckie.
 Niedobór
Mało prawdopodobny, możliwy jedynie w bardzo miękkiej wodzie. Silne zahamowanie wzrostu
(także korzeni), w cięższych przypadkach zamieranie stożków wzrostu. Chloroza (brzeżna, ogólna
bądz
w postaci plamek), deformacja oraz zmniejszenie rozmiaru młodych liści. Według innego
z
ródła liście przybierają ciemnozielony kolor. Możliwa nekroza wierzchołków lub brzegów
młodych liści, zamieranie i opadanie kwiatów.
Nadmiar
Nadmiar wapnia sam w sobie nie jest toksyczny, utrudnia jednak roślinom pobieranie wielu innych
pierwiastków. Może powodować niedobór magnezu i boru, według innego z
ródła także fosforu,
potasu, miedzi, żelaza i cynku. Stąd w bardzo twardej wodzie może zajść konieczność zwiększenia
nawożenia, szczególnie mikroelementami.
Magnez (Mg)
Magnez zaliczany jest do makroelementów, stanowi on ok. 0,2% suchej masy roślin. Pierwiastek
ten wchodzi w skład chlorofilu, jest również aktywatorem wielu enzymów. Magnez zazwyczaj
zaliczany jest do pierwiastków mobilnych, objawy jego niedoboru pojawiają się w pierwszej
kolejności na starszych liściach. Niektóre z
ródła nie podają go jednak jako przykładu typowego
pierwiastka mobilnego. Magnez pobierany jest przez rośliny w postaci jonów Mg(2+). W
przypadku tego pierwiastka od jego bezwzględnego poziomu ważniejszy jest stosunek zawartości
Ca do Mg. W naszym kraju woda wodociągowa ma często wysoką wartość tego stosunku, co może
prowadzić do niedoboru magnezu. W przypadku gdy wynosi on 10 lub więcej wskazane jest
dodatkowe podawanie Mg. Najczęściej stosowanym z
ródłem tego pierwiastka jest siarczan
magnezu siedmiowodny (MgSO4x7H2O).
Niedobór
Chloroza międzyżyłkowa (czasem w postaci plamek) w pierwszej kolejności pojawiająca się na
wierzchołkach i brzegach starszych liści, następnie przesuwająca się, w kierunku środka blaszki. Z
czasem objawy mogą się rozprzestrzeniać również na młodsze liście. Inne z
ródło podaje, że objawy
dotyczą przede wszystkim górnych oraz środkowych liści. Obszary dotknięte chlorozą mogą
zmieniać kolor z żółtego na brązowy (niekiedy również purpurowy lub czerwony). W przypadku
większych niedoborów może dochodzić do nekrozy (może ona przybierać postać punktową) oraz
opadania liści. Czasem liście opadają jeszcze zanim wystąpią daleko posunięte zmiany w ich
wyglądzie. Według innego z
ródła może również dochodzić do skręcania się młodych liści lub
zmniejszenia się ich rozmiaru.
Nadmiar
Generalnie uważany za nieszkodliwy. Według części z
ródeł może powodować niedobór wapnia lub
potasu.
Chlor (Cl)
Chlor zaliczany jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi ok. 100
mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do prawidłowego przebiegu fotosyntezy. Uczestniczy
również w osmoregulacji oraz w procesie zachowania równowagi jonowej. Chlor pod względem
mobilności zaliczany jest do pierwiastków pośrednich. Pierwiastek ten jest pobierany przez rośliny
w postaci jonów Cl-. W warunkach akwariowych wystąpienie niedoborów chloru jest bardzo mało
prawdopodobne. Rośliny potrzebują go w niewielkich ilościach, natomiast woda wodociągowa
zawiera zazwyczaj stosunkowo dużo chlorków.
Niedobór
 Bardzo mało prawdopodobny. Zahamowanie wzrostu korzeni, ich końcówki stają się grube, system
korzeniowy staje się bardzo mocno porozgałęziany. Punktowa lub międzyżyłkowa chloroza liści,
może pojawiać się również nekroza. Objawy niedoboru chloru mogą przyjmować różną postać w
zależności od gatunku rośliny.
Nadmiar
Spowolnienie wzrostu. Brązowienie końcówek lub brzegów liści oraz zmniejszenie rozmiarów
blaszki liściowej. Według innego z
ródła chloroza międzyżyłkowa. Opadanie liści.
Żelazo (Fe)
Żelazo zaliczane jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi ok. 100
mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do syntezy chlorofilu, jest składnikiem niektórych białek,
bierze również udział w procesie oddychania komórkowego. Żelazo pod względem mobilności
zaliczane jest do pierwiastków pośrednich. Objawy jego niedoboru pojawiają się najpierw na
młodych liściach, czasem mogą jednak dotyczyć także starszych. Żelazo pobierane jest przez
rośliny jako jon Fe(2+) lub Fe(3+). Pierwiastek ten powinien być zawsze podawany w postaci
chelatów. Inaczej będzie się bardzo szybko wytrącał z wody w postaci nierozpuszczalnych tlenków
i wodorotlenków, przez co stanie się niedostępny dla roślin. Zawartość Fe w wodzie wodociągowej
jest zazwyczaj bardzo niska, co w połączeniu z silną tendencją do wytrącania się tych jonów
sprawia, że niedobory żelaza występują w akwariach roślinnych bardzo często. Optymalna dawka
Fe może się mocno różnić w zależności od rodzaju użytego chelatu, twardości i odczynu wody oraz
natężenia i widma światła. Wszystkie te parametry wpływają bowiem na stabilność chelatów
żelaza. Generalnie, im wyższe pH, GH oraz natężenie oświetlenia tym większe i częstsze powinny
być dawki żelaza. Niektórzy akwaryści podają nawet do 1ppm Fe na tydzień.
Niedobór
Bardzo często spotykany. Spowolnienie wzrostu. Początkowo chloroza międzyżyłkowa młodych
liści. Zazwyczaj widoczna jest ostra granica między obszarami chlorotycznymi a zielonymi
żyłkami. W miarę nasilania się niedoboru chloroza zaczyna dotykać również nerwy, początkowo
drobne, póz
niej również większe. W końcu cały liść staje się żółty lub nawet biały. Objawy z
czasem mogą obejmować również starsze liście. Najmłodsze mogą wówczas wykazywać ogólną
chlorozę, starsze natomiast międzyżyłkową. Nekroza zazwyczaj pojawia się jedynie w skrajnych
przypadkach. Może dojść do zmniejszenia się rozmiaru liści.
Nadmiar
Generalnie uważany jest za mało prawdopodobny. Objawy dotyczą środkowych i dolnych liści.
Początkowo pojawiają się chlorotyczne (ewentualnie brązowe) plamki, które następnie powiększają
się i przechodzą w nekrozę. Według innego z
ródła liście przybierają ciemnozielony (czasem
również brązowy lub purpurowy) kolor oraz dochodzi do zahamowania wzrostu pędów i korzeni.
Mangan (Mn)
Mangan zaliczany jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi ok. 50
mg/kg. Jest on aktywatorem oraz składnikiem wielu enzymów. Jest również niezbędny w procesie
wytwarzania tlenu podczas fotosyntezy. Mangan pod względem mobilności zaliczany jest do
pierwiastków pośrednich. Jednak w zależności od gatunku rośliny objawy jego niedoboru mogą się
w pierwszej kolejności pojawiać na młodych, środkowych bądz
starszych liściach, co znacznie
utrudnia prawidłową diagnozę. Mangan pobierany jest przez rośliny w postaci jonów Mn(2+).
Najczęściej stosowanym z
ródłem tego pierwiastka jest Mn-EDTA.
Niedobór
Objawy w zależności od gatunku w pierwszej kolejności pojawiają się na młodszych, środkowych
lub starszych liściach. Z czasem mogą również rozprzestrzeniać się na całą roślinę. Zahamowanie
wzrostu. Chloroza międzyżyłkowa liści (w poważniejszych przypadkach ich kolor może być nawet
biały). Nie dochodzi jednak do wytworzenia się ostrej granicy między żyłkami i obszarami
dotkniętymi chlorozą, przejście jest raczej łagodne. Możliwe jest również wystąpienie białych smug
lub żółtych, brązowych bądz
czarnych plamek. W poważniejszych przypadkach występują także
nekrotyczne plamki lub nekroza brzegów blaszki liściowej. Może także dojść do opadania liści oraz
zahamowania kwitnienia. W warunkach akwariowych objawem niedoboru manganu może być
również brak "bąblowania" roślin.
Nadmiar
Objawy dotyczą dolnych i środkowych liści, początkowo mogą być podobne do niedoboru
manganu. Brązowe, czarne lub czasem czerwone plamki na liściach mogące przechodzić w
nekrozę. Według innych z
ródeł nierównomierna dystrybucja chlorofilu powodująca chlorozę oraz
nekrozę. Zahamowanie wzrostu korzeni. W niektórych przypadkach mogą pojawiać się brązowe
plamki otoczone charakterystyczną żółtą obwódką. Nadmiar manganu może również powodować
niedobór żelaza.
Bor (B)
Bor zaliczany jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi przeciętnie
ok. 20 mg/kg. Pierwiastek ten uczestniczy w procesie tworzenia ścian komórkowych oraz podziału
komórek. Jest również niezbędny do prawidłowego metabolizmu węglowodanów. Bor zaliczany
jest do pierwiastków niemobilnych. Objawy jego niedoboru ograniczają się raczej do stożków
wzrostu i najmłodszych liści. Rośliny do normalnego wzrostu wymagają stałej dostępności
odpowiedniej ilości boru. Pierwiastek ten pobierany jest w postaci jonów H2BO3(-), BO3(3-),
B4O7(2-). Najczęściej podawany jest jako kwas borowy (H3BO3). W przypadku boru zakres
pomiędzy niedoborem a toksycznością jest bardzo wąski, łatwo można więc doprowadzić do
przenawożenia tym pierwiastkiem. Stężenia powyżej 0,5 mg/l mogą już być toksyczne dla
niektórych roślin w uprawach hydroponicznych. W naszym kraju zawartość boru w wodzie
wodociągowej zazwyczaj jest jednak bardzo niska i wynosi setne części mg/l. Dobór optymalnej
dawki tego pierwiastka jest również utrudniony ze względu na to, że ten sam jego poziom u
niektórych gatunków roślin może powodować niedobór u innych natomiast jest już toksyczny.
Niedobór
Spowolnienie wzrostu, zamieranie stożków wzrostu pędów i korzeni. Obumarcie głównego stożka
wzrostu może powodować intensywny rozwój wielu pędów bocznych, które również mogą szybko
ginąć. Najmłodsze liście są małe, zdeformowane i powykręcane. Szczytowa partia rośliny może
przybierać postać rozety (liście stłoczone są w ciasno ułożonych okółkach w wyniku silnego
skrócenia międzywęz
li). Zahamowanie kwitnienia. Ogólna chloroza młodych liści, mogą pojawiać
się również nieregularne brązowe plamy w cięższych przypadkach przechodzące w nekrozę. W
innych przypadkach obecne są biało-żółte plamki.
Nadmiar
Objawy dotyczą środkowych i dolnych liści. Chloroza, w cięższych przypadkach przechodząca w
nekrozę obejmująca w pierwszej kolejności brzegi i/lub szczyt liścia, następnie przesuwająca się w
kierunku środka blaszki. Może dochodzić do opadania liści. W innych przypadkach pojawiają się
nekrotyczne plamki o pomarańczowym bądz
czerwonym zabarwieniu. Zahamowanie kwitnienia.
Według innego z
ródła dochodzi do chlorozy starszych liści.
Miedz
(Cu)
Miedz
zaliczana jest do mikroelementów, jej zawartość w suchej masie rośliny jest niewielka i
wynosi ok. 6 mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do prawidłowego przebiegu fotosyntezy,
oddychania komórkowego oraz metabolizmu białek i węglowodanów. Miedz
pod względem
mobilności zaliczana jest do pierwiastków pośrednich. Objawy jej niedoboru pojawiają się raczej
jedynie na młodych liściach. Pierwiastek ten jest pobierany przez rośliny w postaci jonów Cu(2+).
Najczęściej podaje się go jako Cu-EDTA. Miedz
jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego
wzrostu roślin, w nadmiarze jest jednak bardzo toksyczna. W przypadku wielu gatunków zakres
pomiędzy niedoborem a nadmiarem jest wąski, łatwo można więc doprowadzić do przenawożenia
tym pierwiastkiem.
Niedobór
Mało prawdopodobny. Zahamowanie wzrostu. Młode liście mogą przybierać kolor niebiesko-
zielony, w dalszej kolejności może pojawiać się brzeżna chloroza i nekroza końca blaszki. W
innych przypadkach dochodzi do żółknięcia całej blaszki liściowej lub pojawiania się brązowych
bądz
białych plamek. Według innego z
ródła młode liście są zniekształcone oraz wykazują lekką
chlorozę międzyżyłkową. Szczytowa partia rośliny może przybierać postać rozety (liście stłoczone
są w ciasno ułożonych okółkach w wyniku silnego skrócenia międzywęz
li). Inne możliwe objawy
to zamieranie stożków wzrostu oraz zahamowanie kwitnienia.
Nadmiar
Objawy dotyczą raczej środkowych i dolnych liści. Zahamowanie wzrostu pędów, liście mogą
przybierać niebieskawy odcień. Chloroza blaszki liściowej przechodząca w nekrozę. Zahamowanie
wzrostu, czernienie oraz pogrubienie korzeni, mogą one przypominać wyglądem drut kolczasty.
Według innych z
ródeł na starszych liściach pojawiają się nekrotyczne plamki, może także
dochodzić do ograniczenia krzewienia. Często wymienianym efektem nadmiaru miedzi jest również
niedobór żelaza. W warunkach akwariowych nadmiar miedzi może pojawić się w wyniku
stosowania środków hamujących rozwój glonów, które często ją zawierają.
Cynk (Zn)
Cynk zaliczany jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi ok. 20
mg/kg. Pierwiastek ten jest składnikiem bądz
aktywatorem wielu enzymów zaangażowanych w
syntezę białek. Jest również niezbędny do prawidłowego przebiegu syntezy hormonów roślinnych
oraz metabolizmu węglowodanów. Cynk pod względem mobilności zaliczany jest do pierwiastków
pośrednich. Objawy jego niedoboru mogą się jednak pojawiać zarówno na młodych jak i dolnych
bądz
środkowych (tu mogą się również rozprzestrzeniać na resztę rośliny) liściach, co
prawdopodobnie jest cechą gatunkową. Cynk pobierany jest przez rośliny w postaci jonów Zn(2+).
Najczęściej podaje się go jako Zn-EDTA. Wody z ujęć podziemnych czasem zawierają toksyczne
dla roślin ilości cynku. Poszczególne gatunki mogą się jednak znacznie różnić wrażliwością na
nadmiar tego pierwiastka.
Niedobór
Objawy w zależności od gatunku mogą pojawiać się na młodych, środkowych bądz
starszych
liściach. Zahamowanie wzrostu, znaczne skrócenie międzywęz
li, mniejszy rozmiar i deformacja
(często również chloroza międzyżyłkowa) młodych liści. Szczytowa partia rośliny może przybierać
postać rozety (liście stłoczone są w ciasno ułożonych okółkach w wyniku silnego skrócenia
międzywęz
li). W innych przypadkach pojawia się chloroza międzyżyłkowa środkowych bądz

dolnych liści (zazwyczaj obecne są również brązowe, ewentualnie purpurowe plamki) przechodząca
w nekrozę. Części blaszki objęte chlorozą mogą przybierać kolor bladozielony, żółty lub nawet
biały. Silny niedobór cynku często powoduje również opadanie liści. Według pojedynczych z
ródeł
może także dochodzić do obumierania stożków wzrostu lub mniejszego krzewienia.
Nadmiar
Najczęściej podawanym skutkiem nadmiaru cynku jest niedobór żelaza. Czasem wymienia się
również ogólną, międzyżyłkową bądz
brzeżną chlorozę środkowych i starszych liści mogącą
przechodzić w nekrozę. Niektóre z
ródła mówią również o spowolnieniu wzrostu pędów i
zaburzeniach wzrostu korzeni, które wyglądem mogą przypominać drut kolczasty.
Molibden (Mo)
Molibden zaliczany jest do mikroelementów, jego udział w suchej masie rośliny jest bardzo mały,
wynosi zaledwie ok. 0,1 mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do przyswojenia azotu w postaci
azotanów. Molibden pod względem mobilności zaliczany jest do pierwiastków pośrednich. Objawy
jego niedoboru najczęściej pojawiają się na starszych liściach. W niektórych przypadkach dotyczą
również stożków wzrostu oraz młodych liści. Molibden jest pobierany przez rośliny w postaci
jonów MoO4(2-). Ze względu na bardzo niewielkie zapotrzebowanie na ten pierwiastek jego
niedobór jest mało prawdopodobny. Rośliny bez szkody znoszą również wysoki poziom molibdenu.
Niedobór
Mało prawdopodobny. Najczęściej objawia się podobnie do niedoboru azotu. Ogólna, brzeżna bądz

punktowa chloroza dolnych liści (czasem również nekroza), oraz zawijanie się lub brązowienie
brzegów blaszki liściowej. W przypadku niektórych gatunków objawy dotyczą także szczytów
pędów. Polegają one na obumieraniu stożków wzrostu oraz deformacji (czasem również chlorozie i
zmniejszeniu się rozmiaru) młodych liści. Może także dochodzić do spowolnienia wzrostu lub
zahamowania kwitnienia.
Nadmiar
Bardzo mało prawdopodobny. Żółknięcie lub brązowienie krawędzi bądz
całych liści.
Nikiel (Ni)
Ostatnio do listy mikroelementów dołączono także nikiel. Jego zawartość w suchej masie rośliny
jest bardzo mała, wynosi ok. 0,1 mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do przyswojenia azotu w
postaci mocznika, wpływa również na pobieranie żelaza. Objawy jego niedoboru są jak dotąd
nieznane, nigdy nie udało się ich zaobserwować u roślin uprawnych.
Kobalt (Co)
Kobalt jest czasem spotykany w nawozach dla roślin akwariowych, jego podawanie nie ma jednak
większego sensu gdyż pierwiastek ten nie jest roślinom niezbędny. Jego obecność wymagana jest
jedynie przez rośliny motylkowe a konkretniej przez ich symbiotyczne bakterie wiążące azot
atmosferyczny.