Departament Monitorowania Niepożądanych
Działań
Produktów Leczniczych Urzędu Rejestracji

Agata Maciejczyk

Podstawowe
definicje

Nadzór nad

Nadzór nad

bezpieczeństwem

bezpieczeństwem

farmakoterapii –

farmakoterapii –

Pharmacovigilance

Pharmacovigilance

Nauka i działanie polegające na wykrywaniu,
ocenie, zrozumieniu i zapobieganiu
niepożądanym działaniom leków i
jakimkolwiek innym problemom związanym z
lekami.

pharmacon – lek,

vigilare – zachować czujność

Nadzór nad
bezpieczeństwem
farmakoterapii

Wiedza o leku + system zbierania

danych+

decyzje + edukacja

Główny cel nadzoru

Wychwycenie nieznanych,
nieoczekiwanych zagrożeń
farmakoterapii

Zdarzenie niepożądane
(adverse drug event)

Niekorzystna reakcja organizmu
występująca w związku czasowym z
zastosowaniem leku.

Przyczynowy związek z działaniem
leku nie został ustalony.

Działanie niepożądane
(adverse drug reaction)

Każde działanie niezamierzone i
szkodliwe pojawiające się jako
reakcja na lek, podany w dawce
stosowanej zwykle w leczeniu,
diagnostyce lub profilaktyce.
Uznano związek przyczynowy
między lekiem a reakcją.

Nie zalicza się do działań
niepożądanych:

-reakcji spowodowanych
zastosowaniem niewłaściwego leku

-jawnego przedawkowania ( w tym
ostrego zatrucia)

-reakcji powodowanych złą jakością
leku

-nieskuteczności leczenia (uwaga-są
wyjątki)

Nieskuteczność leczenia bywa
zaliczana do działania
niepożądanego, jeżeli jest
nieoczekiwana i przekracza wyraźnie
częstość niepowodzeń
charakterystyczną dla danego leku.

Niespodziewane działanie
niepożądane
(unexpected drug
reaction)

Każde negatywne działanie leku,
którego charakter lub stopień
nasilenia nie jest zgodny z danymi
zawartymi w odpowiedniej informacji
o leku (broszura badacza dla leków
będących przedmiotem badań
klinicznych), punkt 4.8 w
charakterystyce produktu
leczniczego dla leków
zarejestrowanych.

Ciężkie niepożądane
działanie leku (serious
adverse drug reactions)

Każde niezamierzone działanie leku,
które po podaniu jakiejkolwiek dawki
leku powoduje zgon pacjenta,
zagrożenie życia, konieczność
leczenia szpitalnego, przedłużenie
leczenia szpitalnego, trwały lub
znaczny uszczerbek na zdrowiu,
wadę wrodzoną lub uszkodzenie
płodu lub inne działanie, które lekarz
według swojego stanu wiedzy uzna
za ciężkie.

Poważne niepożądane
działanie leku (severe
adverse drug reaction)

Określa stopień nasilenia reakcji –
reakcja łagodna, o średnim
nasileniu, o dużym nasileniu.
Reakcja może nie być ciężka, ale o
dużym nasileniu (np. silny ból
głowy).

Typy działań
niepożądanych

Typ A (augmented) reakcje związane z
mechanizmem działania leku i wielkością
zastosowanej dawki.
Typ B (bizzare) reakcje o nietypowym
przebiegu, nie związane z dawką leku ani
jego mechanizmem działania.
Typ C (chronic use) reakcje związane z
dawką i czasem stosowania leku.
Typ D (delayed) reakcje występujące po
czasie od zastosowania leku.
Typ E (end of use) reakcje związane z
odstawieniem leku.
Typ F (failure of therapy) brak
skuteczności leku.

Niepożądane działanie
leku typu A (drug
reaction)

Reakcje zależne od właściwości
farmakologicznych leku, od podanej
dawki, możliwe do przewidzenia. Czynniki
takie jak podeszły wiek, zdrowie,
współtowarzyszące choroby, ciąża mogą
mieć wpływ na wystąpienie objawu.
Można je zmniejszyć lub wyeliminować
przez zmniejszenie dawki.
Przykłady - hipoglikemia po lekach
przeciwcukrzycowych, krwawienia po
lekach przeciwzakrzepowych, ból głowy
po azotanach, niebieskie widzenie po
sildenafilu (inhibitor fosfodiesterazy typu
5).

Reakcje niepożądane typu
A

Częstość i nasilenie reakcji zależy od
zastosowanej dawki.
Reakcje są wynikiem braku selektywności
w działaniu leku, w większości
przypadków są przewidywalne (pod
warunkiem dobrej znajomości pacjenta i
farmakologii leku) i nie wynikają ze
zmienionej jakościowo reakcji organizmu.
Mała selektywność może dotyczyć
substratu (działanie na wiele tkanek lub
narządów) lub mechanizmów działania
(mnogie mechanizmy działania). Reakcji
często można uniknąć dostosowując
leczenie do indywidualnego chorego.

Działanie uboczne
farmakodynamiczne

Reakcja występująca w czasie gdy
lek jest obecny w organizmie. 

Działanie uboczne
toksyczne

Reakcja polegająca na uszkodzeniu
komórki, narządu, tkanki. Trwa
zdecydowanie dłużej niż obecność
leku w organizmie. Może mieć
charakter trwały.

Działanie wtórne

Reakcja jest wtórnym skutkiem
zmian spowodowanych przez lek w
organizmie.
Np. zakażenie po stosowaniu
kortykosteroidów.

Przyczyny reakcji typu A

-chory otrzymuje więcej leku niż zwykle jest
to potrzebne

-chory otrzymuje dawkę leku nie
odbiegającą od przeciętnej, ale jego
charakterystyka farmakokinetyczna
powoduje, że dawka ta jest dla niego za
duża (zwolniona biotransformacja,
upośledzone wydalanie, podwyższona
biodostępność)

-podana dawka powoduje wytworzenie
prawidłowych stężeń, ale chory ma
podwyższoną wrażliwość na lek

Niepożądane działanie
leku typu B (patient
reaction)

Reakcje niezależne od dawki, zwykle o
mechanizmie immunologicznym,
rzadko występujące, ale często
ciężkie, w tym zagrażające życiu.
Są najczęstszą przyczyną wycofania
leku ze względów bezpieczeństwa.
Lek należy odstawić i nie podawać
ponownie.
Wysypka po ampicylinie, wstrząs
anafilaktyczny po penicylinie, zespół
Stevens –Johnsona po sulfonamidach.

Reakcje niepożądane typu
B

Nasilenie i częstość reakcji nie zależy
od zastosowanej dawki leku, ponieważ
reakcja maksymalna występuje z
reguły po dawce wielokrotnie niższej
od terapeutycznej. Reakcje te są
związane z odmienną jakościowo
odpowiedzią organizmu na lek, często
są trudno przewidywalne lub
niemożliwe do przewidzenia. Stanowią
niewielki odsetek reakcji
niepożądanych, ale często mają ciężki
przebieg.

Przyczyny reakcji
niepożądanych typu B

Alergia- reakcja na lek jest jakościowo
odmienna od powszechnie spotykanej,
pojawiająca się po co najmniej drugim
kontakcie z lekiem lub substancją
powodującą wystąpienie alergii krzyżowej.
Reakcja ma charakter immunologiczny.
Idiosynkrazja-reakcja na lek jest
jakościowo odmienna od powszechnie
spotykanej, pojawiająca się po pierwszym
kontakcie z lekiem i występująca w
znikomym odsetku populacji. Często (jeśli
nie zawsze) ma podłoże genetyczne (np.
defekt enzymatyczny).

Reakcje niepożądane typu
C

Efekt długotrwałego stosowania.
Reakcje takie jak retinopatia po
długotrwałym zażywaniu chlorochiny
(kumulacja leku w siatkówce), zespół
oczny po praktololu
Lipodystrofia podskórnej tkanki
tłuszczowej po insulinach,
osteoporoza po
glikokortykosteroidach, uzależnienie
od środków przeczyszczających,
nasennych , przeciwbólowych,
mikrozłogi lipofuscyny w rogówce po
amiodaronie.

Reakcja niepożądana typu
C według innego podziału
(not true drug reaction)

Np. zakrzepica u kobiet stosujących
hormonalne środki antykoncepcyjne.
Działanie może mieć związek z
lekiem, ale w przypadku konkretnej
pacjentki trudno udowodnić, że lek
jest powodem powikłania. Zależność
taką można udowodnić w badaniach
dużej grupy pacjentów.

Reakcja niepożądana typu
D

Reakcja opóźniona.
Np. działanie rakotwórcze,
teratogenne.
Do tego typu reakcji zalicza się też
uzależnienia lekowe.
Hamowanie wrastania pęczka
naczyniowego do kończyny- talidomid.
Rak narządów rodnych młodych kobiet,
których matki w czasie ciąży leczono
dietylostilbestrolem.
Rzekomobłoniaste zapalenie jelit po
zakończeniu podawania antybiotyku,
późne dyskinezy po neuroleptykach.

Niepożądane działanie
leku typu E

Reakcje pojawiające się po
przerwaniu lub zakończeniu leczenia.
Przykładem może być zaostrzenie
choroby wieńcowej po nagłym
odstawieniu leku
beta-adrenolitycznego.

Niepożądane działanie
leku typu F

Mimo podania zalecanej dawki, brak
skuteczności działania.
Przykładem może być brak
skuteczności antybiotyku w wyniku
oporności bakterii, brak skuteczności
insuliny w wyniku powstania
przeciwciał.

Inne podziały działań
niepożądanych

Reakcje specyficzne i
niespecyficzne.

Możliwe do przewidzenia, niemożliwe
do przewidzenia.

Możliwe do obiektywnej oceny
(badanie diagnostyczne) niemożliwe
do takiej oceny (np. ból głowy).

Częstość występowania
niepożądanych działań leków
doświadczanych przez
pacjentów

Bardzo częste (very common) – powyżej
10% pacjentów

Częste (common) – między 1% a 10 %
pacjentów

Niezbyt częste (uncommon) – między
0,1% a 1% pacjentów

Rzadkie (rare) – między 0,01% a 0,1%
pacjentów

Bardzo rzadkie (very rare) – poniżej
0,01% pacjentów

Sposób opisu
niepożądanych działań
leku

Działania niepożądane w
charakterystyce produktu
leczniczego należy podawać
grupując je układami
anatomicznymi oraz podając według
częstości występowania.

Departament Monitorowania Niepożądanych
Działań Produktów Leczniczych
Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych,
Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych
Ul. Ząbkowska 41
01-736 Warszawa
tel. [phone]
faks 48 22 49 21 309
http://www.urpl.gov.pl

Kontakt