Wykład 2

Dyfuzjonizm

kulturowy

Narodziny dyfuzjonizmu

Schyłek XIX-wieku: sprzeciw wobec podstawowych
założeń ewolucjonizmu (w antropologii): człowiek
nie jest innowacyjny, kultury nie rozwijają się
paralelnie i w izolacji.

Dyfuzjonizm:

podstawowym

procesem

budowania kultury jest proces przenikania
elementów jednej kultury do drugiej.

Globalna ogólnoludzka wizja kultury zastąpiona
została tezą o wielości indywidualnych kultur
powiązanych ze sobą genetycznymi relacjami
dyfuzyjnymi.

Główne szkoły dyfuzjonizmu

1. Niemiecka szkoła kulturowo-historyczna
[Kulturhistorische Schule, szkoła kręgów
kulturowych];

2. Stara szkoła wiedeńska oraz nowa szkoła
wiedeńska [die alte Wiener Schule; die neue
Wiener Schule];

3. Amerykańska szkoła areałów kulturowych [od
Franza Boasa];

4. Brytyjska szkoła panegipska [Panegyptian
school] zwana też heliocentryczną /heliolityczną.

Założenia podstawowe

●

Przedmiotem badań dyfuzjonistów była globalna historia kultur

ludzkich ujętych w schematy prezentujące ich globalne i czasowe
następstwo;

●

Każda kultura to luźny zbiór elementów różnorakiego pochodzenia

złożonych w nową całość na skutek przypadkowego zbiegu
historycznych okoliczności: kultura to swoisty agregat;

●

Procesy dyfuzji to nieustanna wymiana i podmiana elementów tego

kulturowego inwentarza;

●

Badanie przestrzennego rozmieszczenia elementów czy cech

kulturowych, które można było uznać za rezultat dyfuzji;

●

Wyodrębnianie [rekonstrukcja] kręgów lub areałów kulturowych

czyli dawnych samoistnych kultur wyjściowych, zachowanych w
postaci szeregu reliktów;

Dyfuzjonizm europejski:

prekursorzy

Źródła: fascynacje językoznawstwem, antropogeografią i

naukami historycznymi;

Johannes Schmidt – teoria fal językowych: zjawiska
językowe mają zdolność rozchodzenia się na wzór
koncentrycznych kręgów;

Bezpośredni inspirator etnologicznej teorii dyfuzji
antropogeograf Friedrich Ratzel (1844-1904)
eksponującego znacznie migracji i wzajemnych kontaktów
międzyetnicznych w kulturowym obrazie świata.

Adolf Bastian (1826-1905) rozróżnił
Elementarengedankien oraz Völkergedanken czyli idee
elementarne [uniwersalia kulturowe wskazujące na jedność
natury ludzkiej] od idei etnicznych;

Główne pojęcia oraz

metodologia:

Leo Frobenius i koncepcja kręgów kulturowych [Kulturkreise]:
wielkich obszarów kulturowych, które rozprzestrzeniają się po całym
globie i nakładają na te, które istniały wcześniej. Mapowanie zjawisk
kulturowych;

Fritz Graebner „Methode der Ethnologie” (1911):

Podstawą porównań między regionalnych są dwa kryteria powiązania:

●

Kryterium jakości/formy: odwołuje się do obecności cech czy właściwości

wytworu o charakterze formalnym i drugorzędnym nie związanym w żaden
sposób z jego funkcją;

●

Kryterium ilości: to występowanie w poszczególnych kulturach wielu

podobnych, ale logicznie i psychologicznie niezależnych od siebie
elementów;

●

Ciągłość występowania: danych wytworów w przestrzeni geograficznej

potęguje prawdopodobieństwo pokrewieństwa między kulturami;

●

Na podstawie powyższych kryteriów możliwe jest wyznaczenie

specyficznego kompleksu kulturowego a ustalenie przestrzennego
zasięgu jego występowania prowadzi do odnalezienia kręgu
kulturowego;

Dyfuzjonizm brytyjski

●

Wybitny dyfuzjonista niemiecki Wilhelm Shmidt

[poszukujący początków wiary w istotę boską] o
szkole panegipskiej mówił, iż dyskredytuje on
szkołę kulturowohistoryczną;

●

Przedstawiciele: dwójka fantastów: australijski

anatom Grafton Elliot Smith oraz William J.
Perry;

●

Główne założenie: Egipt jest jedynym źródłem

rozniesionego po całym pierwotnym świecie
przez grupy migrantów i kupców specyficznego
kompleksu kulturowego: kultu słońca, wiary w
boskie pochodzenie władcy, mumifikacji,
rolnictwa, hodowli, budownictwa itd.

Dyfuzjonizm: inspiracje,

pozostałości, kontynuacje



Tradycja wykreślania
światowych i
europejskich
podareałów
kulturowych;



Upowszechnienie
metod
kartograficznych;



Tradycja badań typu
„słowa i rzeczy” tzn.
śledzenia historycznych
losów i ich nazw w
przestrzeni
geograficznej;



Koncepcja upadania
dóbr kulturowych H.
Naumanna.

Dyfuzjonizm dzisiaj

Myślenie w kategoriach:

●

Przemieszczania się ludzi i transferu cech kulturowych

●

Dyfuzyjnych centrów i peryferii

●

Problemów pochodzenia człowieka i kultury: miejsc antropogenezy,

rasogenezy i rozchodzenia się Homo po kuli ziemskiej,

●

Początków języka i jego dyferencjacji

●

Centrów udomowienia i upowszechnienia się roślin i zwierząt;

●

Pierwotnych ośrodków cywilizacyjnych i stref ich oddziaływania;

●

Wędrówek ludów, kolonizacji i cywilizowania nowych obszarów.

●

W kulturze fantastyczne rozważania na temat zaginionych kultur [np.

Atlantyda], pozaziemskich początków cywilizacji, wyprawy oceaniczne
Thora Hayerdala.

Krytyka dyfuzjonizmu:

●

Spekulatywność,

●

Myślenie życzeniowe,

●

Przypadkowość,

●

Nadinterpretacje,

●

Atomizacja kultury