Kultura masowa

1. Kultura masowa i kultura popularna. Podstawowe pojęcia i definicje. Pojęcie masowości. Podstawowe teorie kultury masowej. Cechy kultury masowej. Media definiujące w kulturze masowej – mediamorfozy. Determinizm technologiczny. Obszary funkcjonowania kultury popularnej (jej przejawy). Relacje między kultura masową i popularną. Kultura elitarna – kultura popularna.

Kultura masowa – problemy teoretyczne

• Charakter kultury masowej?

• Czym jest „masa”, „masowość”?

• Kultura masowa / kultura popularna?

• Technologia komunikacyjna a doświadczenie kulturowe jednostek?

• Utowarowienie kultury?

• Debata nad kultura masową – od lat 20, 30. XX wieku.:

• kino, radio, wielkonakładowa prasa

• masowa produkcja i konsumpcja kultury

• narodziny faszyzmu;

• narodziny liberalnych demokracji

Kultura masowa – ujęcie historyczne

• Fenomen lokalizowany w kulturze nowożytnej ostatnich dwóch stuleci, w zindustrializowanych i zurbanizowanych społeczeństwach (przemysł, wielkomiejskość)

• Łączy się z ideą społeczeństwa masowego, koncepcjami komunikowania masowego i komercjalizacji kultury

• Teorie kultury masowej: nurt ideologiczny (koncepcja masy i społeczeństwa masowego) i nurt technologiczny (cywilizacyjne przemiany związane z masowymi mediami)

Komunikowanie masowe - XX w.

• Władza mediów (magnaci prasowi, finansowanie dzięki reklamom, pogoń za sensacją);

• Media w służbie propagandy (Rosja Sowiecka, Niemcy faszystowskie);

• pogląd o „silnym wpływie mediów” („grzechy” mediów: chaos społeczny i moralny wzrost przestępczości, gwałtowne protesty polityczne, ksenofobia, upadek demokracji, wzrost politycznej apatii, depresja, otyłość i brak pewności siebie, bierność);

• Media masowe = masowa propaganda = masowe represje

Szkoła frankfurcka
(M. Horkheimer, T. Adorno, H. Marcuse) – krytyka kultury masowej

• Pomarksistowski ruch niemiecki, Instytut Badań Społecznych, Frankfurt nad Menem 1923 r. (po dojściu faszystów do władzy: Genewa, Paryż, NY, powrót do Niemiec - 1950);

• Krytyczna analiza współczesnych cywilizacji przemysłowych i społeczeństwa masowego; upadek kultury, degradacja sztuki, manipulowanie masami przez media;

• Tło historyczne: faszyzm (filmy propagandowe Leni Riefenstahl); kapitalizm; rozwój cywilizacyjny (film, regularna prasa, radio, telewizja);

Szkoła frankfurcka
(M. Horkheimer, T. Adorno, H. Marcuse) – krytyka kultury masowej

• Krytyka „przemysłu kulturalnego” – utowarowienie form kultury spowodowane rozwojem przemysłu rozrywkowego (k. XIX/XX w.)

• Charakter antykapitalistyczny i antyamerykański;

• Krytyka kultury masowej (Adorno): jednorodna anonimowość, manipulacyjna siła mediów; „przemysł kulturowy” – standaryzacja, uniformizacja rzeczy i ich rozpowszechniania, liczy się zysk i efekt,

• Krytyka cywilizacji technicznej (Horkheimer): ograniczenie wolności jednostki, proces dehumanizacji; „rozum instrumentalny”;

• Krytyka cywilizacji, która wytwarza sztuczne potrzeby ludzkie i poczucie stałego niedostatku (Marcuse), represywna tolerancja – tolerancja różnych idei i neutralizacja najbardziej ‘szkodliwych”; społeczeństwo jednowymiarowe (bezkrytyczne), „nadmiaru” – pozorny pluralizm, społecznie pożyteczna agresywność, zniewolenie świadomości;

Szkoła frankfurcka
(M. Horkheimer, T. Adorno, H. Marcuse) – krytyka kultury masowej

• Teoria fetyszyzmu towarowego (Adorno) – dzieło sztuki ma dla nas tylko taką wartość, jaką cenę za nie zapłaciliśmy;

• Wcześniej sztuka cieszyła się autonomią (artyści – niezależność);

• oszukiwanie mas, krępowanie świadomości – tworzy w konsumentach wrażenie, ze mają do czynienia z prawdziwą sztuką;

• Powstają nie unikatowe dzieła, ale twory stereotypowe, pseudorealistyczne;

Kultura masowa - nurt ideologiczny lata 50.-70. XX w.(D. MacDonald, C. Greenberg, E. Van den Haaga):

• Pojęcie „masy”, społeczeństwa masowego:

duża zbiorowość, w której traci się indywidualność (w opozycji do wspólnot stanowych i terytorialnych połączonych różnymi rodzajami więzi);

• społeczeństwo masowe – urbanizacyjne procesy, stosunki rynkowe, nowe technologie produkcji – erozja wcześniejszych struktur społecznych, sekularyzacja, pośrednie, zbiurokratyzowane relacje, instytucjonalny nadzór, zdepersonalizowane, ulotne, powierzchowne kontakty, relatywnie mała integracja moralna;

• atomizacja

• anonimowa, amorficzna „zbieranina” jednostek bez indywidualności;

• liczne na pozór niezróżnicowane audytorium;

• brak porządku i organizacji;

• duże rozproszenie,

• obiekt zarządzania, sterowania, kontroli i manipulacji.

Kultura masowa – nurt ideologiczny

• Negatywne zjawiska: „samotny tłum” , apatia, bierność, nastawienie konsumpcyjne, zanik wyższych potrzeb; eskapizm,

• publiczność – niezróżnicowana i bierna, brak reakcji zwrotnej, powszechność kopii i substytutów, funkcje kompensacyjne (dziś przyjmuje się tezę: publiczność aktywna i krytyczna (teoria przeciwstawnego dekodowania S. Halla));

• Negatywny stereotyp k.m. - wulgaryzacja, jakość w ilość, dzieło w towar (B. Rosenberg, D. White Mass Culture – 1958)

Kultura masowa - nurt ideologiczny (D. MacDonald, C. Greenberg, E. Van den Haaga):

• „bezdenna otchłań pustki na twarzach publiczności” ;

• „kultura niska, trywialna”

• „masy deprawowane tego rodzaju rzeczami domagają się tego co wygodne”

• „rozprzestrzeniający się szlam kultury masowej”

• „przeciętność potrzebuje przeciętności, banał toleruje banał, pospolitość żywi się pospolitością”

Kultura masowa a „kultura wysoka” – ujęcie historyczne
„arystokratyczna” krytyka kultury

• „kultura wysoka”: tworzy ją elita działająca w ramach pewnej tradycji estetycznej, literackiej, naukowej;

• stosują się do niej standardy krytyki niezależne od konsumentów;

• „kultura masowa”: nietradycyjna, nieelitarna, produkowana masowo, komercyjna, zhomogenizowana („rozbełtana jak śmietanka”), łatwa w recepcji, podporządkowana prawom popytu;

• namiastkowa, uproszczona, imitacyjna wersja kultury wyższej i ludowej;

• należy do strefy czasu wolnego i rozrywki;

Krytyka ideologicznego nurtu kultury masowej

• tendencyjne nastawienie nurtu ideologicznego do kultury masowej

• równolegle powstawały ujęcia neutralne ideowo;

• obecnie: kultura masowa – termin neutralny - masowe, szerokie rozpowszechnianie przez nowe środki komunikacji standardowych treści, wzorów i norm zachowań, praktyk i rzeczy.

Kultura masowa- nurt technologiczny

• Komunikowanie masowe jako jeden z pięciu typów komunikacji (obok komunikowania intrapersonalnego, interpersonalnego, w małych grupach, publiczną, ale nie zapośredniczoną przez środki techniczne),

• z założenia produkt masowej komunikacji jest dostępny wielu odbiorcom;

• jednokierunkowość transmisji informacji - rozpad więzi społecznych i niezdolność do tworzenia własnych komunikatów? Dziś przyjmuje się tezę: interaktywne techniki komunikacji – odbiorca wpływa na zawartość przekazu;

Definicja komunikowania masowego J.B. Thompsona

• „zinstytucjonalizowana produkcja i ogólne rozprzestrzenianie się dóbr symbolicznych za pośrednictwem transmisji i magazynowania informacji/komunikacji”

• 1. Sfera instytucji produkujących dobra symboliczne;

• 2. Sfera produkcji;

• 3. Ogólna, powszechna dostępność form symbolicznych w czasie i przestrzeni (możliwość przesłania bardzo wielu z nich w bardzo krótkim czasie);

• 4. Publiczny obieg dóbr symbolicznych;

• 5. Zapośredniczenie przez środki techniczne

Kultura masowa – masowe komunikowanie

• 6. nadawca – organizacja, instytucja lub zatrudniony profesjonalny komunikator;

• 7. relacja pomiędzy nadawcą a odbiorcami - jednokierunkowa, asymetryczna, bezosobowa;

Kultura masowa a masowe komunikowanie

• najważniejsze cechy m.k. w „klasycznym ujęciu”:

• wielka skala rozpowszechniania i odbioru

• jednokierunkowy przepływ;

• asymetryczność relacji;

• depersonalizacja i anonimowość;

• relacje manipulacyjne lub rynkowe;

• standaryzacja treści przekazu;

Inne poglądy na kulturę masową

• Z. Bauman – media masowe nie są przyczyną ale tylko narzędziem procesu wzrostu homogeniczności społeczeństw zachodnich;

• Współczesna opinia: media masowe są znacznie mniej masowe, jednokierunkowe i zdystansowane a bardziej reaktywne i współuczestniczące;

Kultura masowa – ujęcie historyczne

• W szerszym znaczeniu: gusty upodobania, styl życia większości („masy”) ludzi;

• Dziś - termin przestarzały:

- trudności w odróżnieniu nielicznych wykształconych elit od licznej, ubogiej, niewykształconej klasy robotniczej;

- zmiany w hierarchii „smaku kulturowego”

Mediamorfoza

• symbiotyczny rozwój mediów i ich kumulacja;

• ewolucja nie rewolucja: powstawaniu nowych form medialnych towarzysz ą dawne formy, które adaptują się do nowych warunków (radio a telewizja);

• Co dane medium wzmacnia lub doskonali?

• Co eliminuje lub przesuwa na drugi plan?

• Co wydobywa z przeszłości?

• W co się przeobraża, gdy osianie szczyt swych możliwości?

• istniejące środki komunikowania muszą się zmieniać w związku z pojawieniem się nowego, dominującego medium (lub zanikać) (telewizja a film, prasa, radio);

• 8 mediamorfoz: 1. pismo, 2. druk, 3. wielkonakładowa prasa i reklama – propaganda i informacja dla mas, 4. wynalazek filmu, kina i telewizji – ikonosfera dla mas, 5. gramofon (fonogram), magnetofon, radio – muzyka i słowo dla mas, 6. telegraf, faks, telefon – łączność, 7 ucyfrowienie mediów, 8. mobilnośc medialna (telefon komórkowy, technologia bluetooth

Determinizm technologiczny

• Technologia ma decydujący wpływ na organizacje społeczną i sposób postrzegania rzeczywistości przez jednostkę;

• Charakter kultury zależy od dominującej technologii przekazywania informacji;

• Cechy dominującego środka przekazu mogą wpływać na ład społeczny,

Determinizm technologiczny-
szkoła z Toronto:

• Harold Innis: wzajemne wpływy pomiędzy mediami a rozwojem cywilizacji: środek komunikowania był wykorzystywany przez klasę rządzącą do monopolizowania wpływów;

• mowa – władza czasu (statyczne struktury oparte na trad. władzy, niezmienny porządek, rzecz, tradycja, historia, pamięć);

• pismo – władza przestrzeni (ekspansja i kontrola terytorium, zmierza do panowania nad światem materialnym) ;

Determinizm technologiczny-
szkoła z Toronto:

• Marshall McLuhan:

• środki przekazu to najważniejsze kryterium etapów rozwoju cywilizacyjnego:

• Mowa – cywilizacja oralna;

• Pismo – epoka piśmiennictwa;

• Druk – era typografii (era Gutenberga);

• Telegraf, radio, TV – era elektroniczna (era Marconiego)

Każdy z tych środków przekazu narzucał odmienny sposób myślenia i odczuwania rzeczywistości (alfabet i druk - linearność, logiczność, racjonalność; radio, telewizja – myślenie całościowe, wielowymiarowe)

Determinizm technologiczny-
szkoła z Toronto:

• Marshall McLuhan:

• Media – przedłużenie zmysłów (druk – wzrok; radio – słuch, elektryczność – system nerwowy);

• Każde nowe medium wzbogaca odczuwanie rzeczywistości poprzez formę (nie treść) – środek komunikowania sam jest komunikatem;

Determinizm technologiczny-
szkoła z Toronto:

• Derrick de Kerckhove:

• media elektroniczne rozszerzyły nasz system nerwowy i ciała, a także naszą psychikę;

• telewizja – organ zbiorowej teledemokracji – prześwietla ciała społeczne – zbiorowe uzewnętrznienie psychiki publiczności –

• „nie my oglądamy telewizję, telewizja ogląda nas”;

• wpływ telewizji na ciała i system nerwowy;

• (ludzie odgrywają w sposób podświadomy to, co oglądają w telewizji)

Kultura popularna

• Kultura, kultura masowa a pop-kultura - kłopoty definicyjne;

• Trudności w dyskusji na temat k.p. – sądy wartościujące;

• Termin k. popularna bardziej neutralny niż masowa – łac. popularis – rozpowszechniony, dostępny;

• Manifestacje kulturowe poszczególnych grup społecznych;

Kultura popularna

• K.p. – zespół czynności kulturowych, dzięki którym sztuka przenika do obyczajów i warunków codziennego życia;

• Udział w kulturze popularnej: zróżnicowany – różne kulturowe reprezentacje – różne konsumenckie wybory;

• 2001 – badania – „przeciętny” Polak – 188 minut przed TV: słabo wykształceni i słabo zarabiający oglądają telewizję częściej i dłużej niż osoby dużo zarabiające i lepiej wykształcone; gusta i preferencje;

Kultura popularna

• K.p. jako forma praxis – całość działań indywidualnych i grupowych, które tworzą społeczną egzystencję człowieka; każde działanie praktyczne, które przekształca przedmiot, ale także tworzy sens;

• Indywidualna wyobraźnia kształtowana przez media;

• Emotywne chwilowe społeczności tworzące się przy okazji partycypowania we wspólnie przeżywanych wydarzeniach artystycznych

• „potęga” k. p. – bogata i zróżnicowana oferta – każdy znajdzie w niej swoje miejsce

• K.p. nie musi być zapośredniczona przez media;

• przestrzeń dyskusji i wielości spojrzeń, a nie monolit

Cultural Studies – szkoła z Birmingham (S. Hall, R. Williams, R. Hoggart)

• znaczenie kultury masowej w społeczeństwie;

• Teoria przeciwstawnego dekodowania; zerwanie z koncepcją biernego odbiorcy;

• uczestnicy kultury mediów nie są „kulturowymi frajerami”

S. Hall - odkodowywanie dominujące (preferowane), (wy)negocjowane, opozycyjne (alternatywny);

• następcy: sposobów interpretacji jest tyle, ile odbiorców