Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 1

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 2

Program Wspierania Rodziny Cz. I

Współpraca z rodzicami i interwencja

w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie

 Cele szkolenia:

Celem szkolenia jest rozwijanie następujących kompetencji:



rozumienie dynamiki rodziny dysfunkcjonalnej i jej wpływu na dziecko



rozumienie problemów rodziców i stosowanych przez nich strategii

obronnych



umiejętność podejmowania interwencji wobec rodziców, którzy

krzywdzą swoje dziecko



umiejętność współpracy w ramach lokalnego sytemu pomocy dziecku i

rodzinie



umiejętność współpracy z rodzicami i motywowania ich do zmian

 Tematyka szkolenia:



Zdrowa rodzina. Rodzina jako system. Funkcje rodziny. Znaczenie

rodziny dla rozwoju i wychowania dziecka.



Problemy rodziny. Podstawowe cechy zdrowego systemu rodzinnego a

rodzina dysfunkcjonalna. Dysfunkcje ról rodzicielskich. Sytuacja

psychologiczna dziecka w rodzinie dysfunkcjonalnej. Krzywdzenie dzieci

w rodzinie.



Portret trudnego rodzica. Perspektywa wychowawcy i perspektywa

rodzica. Mechanizmy obronne stosowane przez rodziców.



Interwencja wobec rodziców krzywdzących dziecko. Strategia rozmowy

interwencyjnej: konfrontacja, udzielanie wsparcia, praca z oporem,

motywowanie do skorzystania z pomocy.



Model pomocy dziecku i rodzinie. Pomoc systemowa: zasady, etapy i

formy pomocy rodzinie. Lokalny system pomocy dziecku i rodzinie.

Studium przypadku rodziny: diagnoza struktury, problemów i zasobów

rodziny. Planowanie interwencji interdyscyplinarnej



Model współpracy wychowawcy z rodzicami. Definicja współpracy,

zakresy kompetencji wychowawcy i rodziców, obszary, zasady i warunki

współpracy. Zawieranie kontraktu z rodzicami. Motywowanie rodziców

do współpracy. Rozwiązywanie konfliktów w relacji wychowawcy z

rodzicami. Strategie radzenia sobie z trudnymi zachowaniami rodziców.

 Metody pracy:



wykłady połączone z prezentacją wizualną treści



metody aktywne

•

dyskusja

•

praca w zespołach

•

gry i ćwiczenia grupowe

•

analiza przypadku

•

odgrywanie ról



uczestnicy otrzymają materiały podsumowujące treści prezentowane

podczas zajęć

 Prowadzący: Aleksandra Karasowska

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 3

Zdrowa rodzina



Rodzina jest najważniejszym środowiskiem, które kształtuje dziecko. Od tego jak spełnia swoje
funkcje wychowawcze, zależy jego rozwój.



Na rodzinę warto spojrzeć jako na system, złożony z osób, pomiędzy którymi istnieją więzi
emocjonalne, społeczne i duchowe. System ten ma określoną strukturę i panują w nim reguły
służące utrzymaniu równowagi. Zdrowa rodzina jest systemem funkcjonalnym, który cechują :



Pozytywna tożsamość i autonomia poszczególnych członków
Oznacza, że każdy członek rodziny jest akceptowany jako osoba i ma prawo do
realizowania swojego życiowego potencjału.



Otwarta komunikacja
Oznacza, że w rodzinie wszystkie uczucia (pozytywne i negatywne) i potrzeby, mogą
być wyrażane.



Wzajemność
Oznacza, że wszyscy członkowie rodziny obdarzają się nawzajem zaufaniem i
wsparciem.



Otwartość
Rodzina stanowi grupę wyodrębnioną i odgraniczoną od świata zewnętrznego, ale
równocześnie otwartą na jego wpływy. Zachodzi wymiana informacji, idei, poglądów i
możliwość czerpania wsparcia z otoczenia.



Zdrowa rodzina ma ustaloną strukturę i jasno wyodrębnione role rodziców i
dzieci (Sztander. 1996).
Świat dorosłych jest oddzielony od świata dzieci. Dorośli zaspokajają swoje potrzeby w
relacji małżeńskiej, rodzice zaspokajają potrzeby dzieci i dają im wsparcie (Brown,
1995).
Dzieci maja prawo do rozwoju i do własnego, dziecięcego świata.
Zachodzi tu pewna prawidłowość - dzieci mogą być w rodzinie dziećmi w takim stopniu,
w jakim ich rodzice podejmują role osób



Przyglądając się warunkom, jakie ma spełniać zdrowa rodzina, możemy się zastanawiać, czy
takie rodziny w ogóle istnieją? Czy w zdrowej rodzinie mogą się pojawiać problemy?
Rzeczywistość pokazuje, że problemy pojawiają się w każdej rodzinie. Jest to naturalne,
ponieważ rodzina składa się z kilku osób, które mają przecież różne temperamenty, potrzeby
czy wartości. Życie na wspólnym terytorium, we wzajemnych zależnościach, musi prowadzić
do konfliktów. Także dojrzewanie dzieci stawia rodziców przed trudnymi wyzwaniami. Zdrową
rodzinę cechuje pewien stosunek do problemów - są zauważane i rozwiązywane, przy
wykorzystaniu własnych zasobów rodziny oraz wsparcia otoczenia. Tak więc o
funkcjonalności rodziny decyduje nie brak problemów, ale sposoby reagowania na
nie.

Świat

dorosłych

Wsparc
ie

Świat

dzieci

Dziecięce
zabawy

i tajemnice

Prawo do
zależności

Odpowiedzialn
ość

Relacja
seksualna

wiat
dorosłych

Wsparcie

wiat
dzieci

Dziecięce zabawy

i tajemnice

Prawo do opieki

Odpowiedzialnoś
ć

Relacja
seksualna

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 4

Dysfunkcje rodziny

Do dysfunkcji rodziny może dojść w wyniku:
 działania niesprzyjających czynników, z którymi rodzina nie

potrafi sobie poradzić w konstruktywny sposób, na przykład

takich jak:

 uzależnienia, przemoc, choroba psychiczna lub inne

problemy emocjonalne rodziców (często warunkowane

urazami z dzieciństwa)

 konflikty małżeńskie, rozpad rodziny
 przewlekła choroba, kalectwo, śmierć kogoś z członków

rodziny

 dysfunkcje rozwoju dziecka

 braku odpowiednich zasobów niezbędnych do prawidłowego

funkcjonowania rodziny:

 zasobów materialnych
 umiejętności oraz konstruktywnych wzorców potrzebnych do

pełnienia ról małżeńskich, rodzicielskich

 społecznego wsparcia – np. samotne rodzicielstwo
„Rodzina ukryta za murem”.

Można się zastanawiać, po co rodzina otacza się murem, przed

czym się broni lub co próbuje ukryć? Zwykle jest to jakiś

problem, tak poważny, że członkowie rodziny nie wierzą, że

uda się go rozwiązać, i na tyle wstydliwy, że nie chcą, aby ktoś

się o nim dowiedział. Problem, który rozdziera rodzinę od

wewnątrz, zmuszając ją do utrzymania chorej równowagi za

pomocą sztywnych reguł

 "nie mów" czyli zachowaj milczenie na temat tego co

dzieje się w rodzinie;

 "nie ufaj" zarówno członkom własnej rodziny jak i obcym,

ponieważ zaufanie zagraża doznaniem krzywdy lub

ujawnieniem tajemnicy

 "nie czuj" - to znaczy nie zagłębiaj się we własne emocje

(bądź "twardy")

 „nie zmieniaj” - to znaczy zachowuj się zgodnie z

wyznaczoną rolą (Sztander, 1996)

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 5

Dysfunkcje rodziny

 Jedną z cech rodziny dysfunkcyjnej są sztywne role, które pełnią

jej członkowie. Dotyczy to także dzieci.

Każda z ról określa

funkcje, jakie dziecko pełni w chorym systemie rodzinnym:



Bohater rodziny - jest to dziecko, którym rodzina może się pochwalić,
jest „wizytówką”, poprawia wizerunek rodziny



Czarna owca (kozioł ofiarny) - poprzez złe zachowanie ściąga na siebie
agresję, jest „odgromnikiem i zastępczym problemem”



Zagubione dziecko – jest niewidzialne i samowystarczalne, nie zgłasza
żadnych potrzeb ani problemów



Maskotka (błazen) – poprzez zabawianie innych rozładowuje napięcie i
dostarcza przyjemności (Robinson, Rhoden, 2003)

 W rodzinie dysfunkcyjnej role społeczne, pełnione przez osoby

dorosłe, małżeńskie i rodzicielskie, ulegają destrukcji. W
postawach rodziców, zamiast zdrowej opieki i wsparcia, dawanych
dzieciom, pojawia się:



Zaniedbywanie potrzeb materialnych i emocjonalnych dziecka



Przemoc



Niekonsekwencja wychowawcza



Nadmierne ochranianie dziecka



Nadmierna kontrola i wymagania



Destrukcja relacji małżeńskiej skłania rodziców do szukania oparcia u
dzieci. W wyniku tego zacierają się granice pomiędzy światem dorosłych
i dzieci; następuje zamiana ról – to dzieci zaspokajają potrzeby swoich
rodziców: podejmują obowiązki opieki wobec młodszego rodzeństwa,
stają się powiernikami rodziców, ich opiekunami a nawet partnerami
seksualnymi.

Wsparcie

Odpowiedzialność

Destrukcja
ról
małżeńskich
i
rodzicielskich

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 6

Rozpad rodziny



Przypadek Kasi



17 letnia dziewczyna była uczestniczką prowadzonej przez mnie grupy
terapeutycznej dla młodzieży. Wiedziałam, że Kasia mieszkała z matką, i
dwiema siostrami w niewielkim mieszkaniu, gdzie jeden pokój zajmował
też ojciec, alkoholik, z którym matka się rozwiodła. Kiedy Kasia przyszła
na spotkanie grupy po dłuższej nieobecności, zapytałam ją, co się stało.
W odpowiedzi usłyszałam, że nie dala rady dojechać na zajęcia, bo teraz
mieszka gdzie indziej i ma daleko do ośrodka. „Przeprowadziliście się?” –
zapytałam, myśląc, że może już mają osobne mieszkanie. Jednak Kasia
wyprowadziła mnie z błędu: „Nie, tylko ja się przeniosłam”- powiedziała.
„Bo wie pani, od pewnego czasu do mojej mamy przychodził sąsiad z
góry, coraz częściej. Zaczął mówić, że ja już jestem dorosła i dziwił się, że
jeszcze mieszkam z mamą, skoro mam swojego chłopaka. W końcu
mama też tak zaczęła mówić i powiedziała, że jak mam chłopaka, to
powinnam mieszkać z nim. Więc się wyprowadziłam...”. Okazało się, że
Kasia zamieszkała w domu tego chłopca, w jednym pokoju z jego
rodzeństwem, śpiąc z nim na jednym łóżku.



Ta sytuacja pokazuje, że rodzina Kasi jest niemal zupełnie

pozbawiona granic, oddzielających ją od świata zewnętrznego. Więzi
rodzinne są bardzo osłabione. Taka rodzina w niewielkim stopniu
zaspokaja potrzeby swoich członków, a jednocześnie nie ma tu problemu,
który by spajał ją w całość, tak jak to było w przypadku rodziny Jacka.
Dlatego tendencje odśrodkowe są silne, członkowie rodziny mogą sami z
niej odchodzić lub, jak to było z Kasią, zostać wypchnięci na zewnątrz.
Natomiast świat zewnętrzny „wdziera się do rodziny” lub „pochłania ją” -
mogą tam wejść przypadkowe osoby, czasami nie wiadomo, kto należy do
rodziny, a kto nie. W przypadku Kasi znaczenie miała też rola
„niewidzialnego dziecka” którą pełniła- jej misją w rodzinie było „nie mieć
potrzeb i nie sprawiać problemów”. Wypełniając tę misję, Kasia usunęła
się po cichu, robiąc miejsce sąsiadowi, który wprowadził się do
mieszkania. Jego wpływ na matkę był tak silny, że mógł ją skłonić do
wypchnięcia własnej córki. Co ciekawe, rodzina chłopaka Kasi gładko ją
przyjęła, co pokazuje, że miała podobną strukturę.

Świat zewnętrzny

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 7

Krzywdzenie dzieci - definicje

 Krzywdzenie dzieci (child abuse) to każde działanie lub

bezczynność jednostki, instytucji lub społeczeństwa
jako całości i każdy rezultat takiego działania lub
bezczynności, który deprywuje równe prawa i swobody
dzieci i/lub zakłóca ich optymalny rozwój.
Gill D.G.

Wyróżnia się cztery wymiary krzywdzenia dzieci. Są to:
 Przemoc fizyczna

 Takie zachowanie wobec dziecka, którego intencja jest

zadanie mu cierpienia poprzez naruszenie jego granic
fizycznych.

 Skutkiem są lub mogą być obrażenia ciała, a nawet śmierć

dziecka.

 Przemoc emocjonalna

 Takie zachowanie wobec dziecka, które narusza jego

granice psychologiczne prowadząc do przeżywania
negatywnych uczuć (zwłaszcza lęku).

 Skutkiem jest głównie obniżona samoocena dziecka oraz

trudności w funkcjonowaniu psychospołecznym.

 Wykorzystywanie seksualne

 Takie zachowanie wobec dziecka, którego intencją jest

zaspokojenie potrzeb seksualnych osoby dorosłej poprzez
naruszenie granic seksualnych dziecka (fizycznych i/lub
psychologicznych).

 Zaniedbywanie

 Niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka:

– fizycznych (potrzeby opieki, odpowiednich warunków

mieszkaniowych, wyżywienia, snu, ubrania, ochrony
zdrowia),

– psychicznych (potrzeby bezpieczeństwa, miłości,

szacunku, wiedzy).

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 8

Przemoc fizyczna

 Przemoc fizyczna może przybierać różne formy:

 zadawanie ciosów nożem lub innym ostrym narzędziem,
 wyłamywanie palców,
 łamanie kości,
 tłuczenie głową o twarde podłoże,
 rzucanie o ścianę,
 duszenie,
 bicie – otwartą dłonią, pięścią, pasem lub innymi

przedmiotami,

 kopanie,
 szczypanie,
 gryzienie,
 szarpanie,
 potrząsanie (szczególnie niebezpieczne, gdy dotyczy

niemowląt),

 nadrywanie ucha , ciągniecie za ucho,
 wleczenie za włosy, szarpanie za włosy,
 policzkowanie,
 rzucanie w dziecko przedmiotami,
 przypalanie papierosem, żelazkiem,
 ograniczanie lub uniemożliwianie poruszania się

(przywiązywanie do różnych przedmiotów, zamykanie w
pomieszczeniach, np. w piwnicy, zmuszanie do stania),

 głodzenie, nie podawanie napojów,
 polewanie zimną lub gorącą wodą,
 zmuszanie dziecka do wykonywania prac ponad jego siły,
 więzienie dziecka w domu,
 wieszanie dziecka.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 9

Przemoc psychiczna

Przemocą psychiczną jest:

 wzbudzanie strachu:



mówienie podniesionym głosem, krzyczenie na dziecko,



grożenie

•

utratą życia – Zabiję cię, uduszę, „zakatrupię”, skończę z Tobą ....

•

wyrządzeniem krzywdy – nogi Ci z d... powyrywam, doigrasz się, spiorę Ci

tyłek, zrobię z Tobą porządek ...,

•

porzuceniem – oddam Cię do domu dziecka, do poprawczaka, wyrzucę Cię z

domu...)

 odrzucenie dziecka (żałuję, że się urodziłeś, nie jesteś już moim

synem, córką),

 używanie obraźliwych określeń wobec dziecka (Ty k..., Ty gnoju,

Ty czubku, Ty h..., Ty debilu, Ty szmato...),

 krytykowanie wyglądu dziecka, wyśmiewanie się z niego (jesteś

gruba, jesteś brzydka, Ty-kaleko...),

 negatywna ocena dziecka jako osoby (jesteś zły, zepsuty do

„szpiku kości”, beznadziejny, jesteś nic nie wart, głupi, leniwy,

nic nie potrafisz...),

 ograniczanie wolności (zamykanie za karę w szafie, w piwnicy lub

innych pomieszczeniach, zabranianie wychodzenia z domu...),

 zmuszanie do wykonywania poniżających czynności (jedzenie z

psiej miski, zlizywanie z podłogi rozlanego napoju...),

 uniemożliwianie snu, odpoczynku (budzenie w nocy np. żeby

sprawdzić, czy dziecko odrobiło lekcje),

 szantażowanie (jeśli nie będziesz chodzić na lekcje muzyki,

mamusia będzie smutna),

 reagowanie złością i wrogością na oznaki złego samopoczucia

dziecka (jego płacz, smutek, niepokój, lęk),

 wydawanie dziecku poleceń w formie rozkazów,

 wypominanie dziecku różnych jego „przewinień” (np. jak zwykle

znowu zapomniałeś... i tu następuje lista sytuacji, w których

dziecko o czymś zapomniało),

 zmuszanie dziecka do wykonywania zadań przekraczających jego

możliwości rozwojowe (np. zmuszanie 3-latka do nauki pisania i

czytania)

W literaturze poza przemocą psychiczną jest opisywane zjawisko

krzywdzenia emocjonalnego dziecka.

 Zachowania krzywdzące emocjonalnie to m.in.:



stawianie dziecku oczekiwań wykraczających poza jego możliwości na

danym etapie rozwoju,



nadmierną opiekuńczość, ograniczanie poznawania i uczenia się,



narażanie dziecka na zawstydzające lub traumatyczne wydarzenia i

interakcje.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 10

Wykorzystywanie seksualne dziecka

Według polskiego prawa za wykorzystanie seksualne dziecka uważa się kontakt natury

seksualnej z osobą poniżej 15 r. życia. Oznacza to, że nawet jeśli dziecko poniżej tego

wieku wyraża zgodę na kontakt seksualny, to i tak osoba dorosła popełnia przestępstwo
(art. 200 kk). Zdarza się bowiem, że dziecko zaniedbane emocjonalnie, pochodzące z

patologicznej rodziny, godzi się na kontakty seksualne z osobą dorosłą jeśli ta osoba

zajmuje się nim, opiekuje, zaspokaja jego potrzeby psychiczne. Zdarza się również, że

dzieci godzą się na kontakty seksualne w zamian za pieniądze.
Wartym podkreślenia jest też fakt, że zachowanie dziecka (np. uwodzicielskie,

prowokacyjne) nie zwalnia z odpowiedzialności karnej osoby dorosłej, jeśli doszło między

nimi do kontaktu natury seksualnej.
W przypadku osoby powyżej 15 r. życia jej zgoda na kontakt seksualny ma znaczenie dla

określenia czy doszło do przestępstwa czy nie.
Jeżeli do kontaktu seksualnego doszło wbrew woli tej osoby, to sprawca dokonał

przestępstwa (art. 197 kk).
W przypadku osób blisko spokrewnionych kontakty seksualne między nimi są zabronione

prawem, bez względu na wiek tych osób i ich obopólną zgodę. (art. 201 kk).
Prawo zabrania kontaktów seksualnych między rodzicami i dziećmi (także adoptowanymi),

między rodzeństwem, między dziadkami i wnukami.
Warto dodać, że w kodeksie karnym nie używa się określenia wykorzystanie seksualne, a

-obcowanie płciowe i inna czynność seksualna.
Wykorzystanie seksualne obejmuje szeroka gamę zachowań osób dorosłych wobec dzieci.

Dorośli mogą wykorzystywać dzieci poprzez przekraczanie ich granic seksualnych:



fizycznych



psychicznych

Zastosowanie tego podziału ma znaczenie praktyczne, jednak należy pamiętać, że każde

działanie dorosłego, które przekracza granice seksualne dziecka w sposób fizyczny,

jednocześnie narusza także jego granice psychiczne.



Przekroczeniem granic seksualnych fizycznych jest:

odbywanie z dzieckiem stosunków seksualnych:



pochwowych



odbytniczych



oralnych

wprowadzanie dziecku palca do:



pochwy



odbytu

dotykanie, głaskanie lub całowanie narządów płciowych, piersi i innych części ciała dziecka,

nakłanianie dziecka do dotykania, głaskania lub całowania narządów płciowych, piersi i

innych części ciała osoby dorosłej



Przekroczeniem granic seksualnych psychologicznych jest:

oglądanie narządów płciowych dziecka

podglądanie dziecka

pokazywanie dziecku swoich narządów płciowych przez osobę dorosłą

onanizowanie się w obecności dziecka

pokazywanie dziecku materiałów o treści erotycznej

robienie dziecku szczególnych zdjęć fotograficznych

realizowanie filmów pornograficznych z udziałem dziecka (tu najczęściej dochodzi też do

przekroczenia fizycznych granic dziecka, gdy jest ono zmuszane do czynności seksualnych)



Przedstawiona lista nie wyczerpuje wszystkich możliwości zachowań osoby dorosłej w

stosunku do dziecka, które uznać można za wykorzystywanie seksualne.



Niektóre z tych zachowań są zawsze nadużyciem (np. kontakt seksualny z dzieckiem,

nakłanianie dziecka do dotykania narządów płciowych osoby dorosłej), inne zaś tylko

wtedy, gdy motywowane są popędem seksualnym osoby dorosłej.



Głaskanie ciała dziecka, dotykanie, całowanie jego pośladków, oglądanie narządów

płciowych – to normalne zachowania rodzica, jeśli motywowane są troską i miłością. Te

same zachowania staja się nadużyciem, jeśli rodzic zaspakaja w ten sposób swoje potrzeby

seksualne.



Czasami bardzo trudno ustalić intencje dorosłego i stwierdzić czy doszło do nadużycia, czy

nie. Dotyczy to zwłaszcza małych dzieci, kiedy podejrzanym jest ich rodzic.



W takich sytuacjach należy bardzo wnikliwie przyglądać się wszystkiemu, co może

potwierdzić lub zaprzeczyć fakt nadużycia.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 11

Czynniki ryzyka



RODZINA



problemy ekonomiczne rodziny



przewlekła choroba lub inwalidztwo w rodzinie



związek nieformalny lub małżeństwo mieszane etnicznie



sytuacja kryzysu w rodzinie



przemoc w rodzinie



uzależnienie występujące u któregoś z członków rodziny



zaburzenie więzi emocjonalnej i seksualnej miedzy rodzicami



konflikty z prawem któregoś z członków



posiadanie dzieci z różnych związków



zgon jakiegoś dziecka w rodzinie z przyczyn nie wyjaśnionych



krzywdzenie starszych dzieci w rodzinie



MATKA



niechciana ciąża



pierwszy poród przed 18 rokiem życia



wycofanie się fizyczne i psychiczne matki z życia rodziny



poród pierwszego dziecka bez zawarcia związku małżeńskiego z ojcem dziecka



dwa lub więcej nieudane związki przed 25 rokiem życia



samotne rodzicielstwo



prostytuowanie się



krzywdzenie dziecka w poprzednich związkach



pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej w przeszłosci



aktualny nie satysfakcjonujący związek z mężczyzną



znaczna różnica wieku między matką a ojcem ( powyżej 8 lat )



OJCIEC



krzywdzenie dziecka w poprzednich związkach



pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej w przeszłosci



sprawy karne w przeszłości



uchylanie się od płacenia alimentów



nieustabilizowany tryb życia



problemy emocjonalne, zaburzenia psychiczne, zaburzenia osobowości,

uzależnienia



nadużywanie alkoholu



samotne rodzicielstwo



doświadczenia krzywdzenia w rodzinie pierwotnej



DZIECKO



wcześniactwo



dziecko z niechcianej ciąży



dziecko z pierwszego związku nieakceptowane przez drugiego partnera



nie zaakceptowanie płci dziecka



dziecko urodzone po śmierci poprzedniego dziecka



dziecko niepełnosprawne



dzieci bliźniacze



zaburzenia zachowania i zaburzenia emocjonalne



trudności ze spaniem, trudności z jedzeniem



przewlekle choroby

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 12

Zaburzenia emocjonalne i zaburzenia

zachowania

jako skutki krzywdzenia dziecka

 Należą do nich:

 lęki, fobie
 zaburzenia snu
 depresja
 tiki
 jąkanie
 moczenie nocne
 zanieczyszczanie się kałem i moczem
 nadpobudliwość psychoruchowa
 wycofanie z kontaktów społecznych, zahamowanie
 wagarowanie
 ucieczki z domu
 sięganie po środki uzależniające
 zachowania autodestrukcyjne (samookaleczenia,

próby samobójcze)

 zaburzenia jedzenia (anoreksja, bulimia)
 zachowania agresywne
 zachowania antysocjalne, wchodzenie w kolizję z

prawem

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 13

Choroby mogące być

skutkiem krzywdzenia dziecka

 Choroby z niedożywienia, osłabionej odporności:

 anemia
 gruźlica
 nawracające infekcje
 awitaminozy

 Choroby i objawy psychosomatyczne:

 choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
 astma oskrzelowa
 wrzodzejące zapalenie jelita grubego
 choroba wieńcowa
 nadciśnienie tętnicze
 migrena, napięciowe bóle głowy
 bóle brzucha

 Choroby przenoszone drogą płciową:

 aids
 kiła
 rzeżączka
 kłykciny
 opryszczka

 Choroby układu moczowo-płciowego:

 stany zapalne pochwy
 nawracające zakażenia dróg moczowych

 Choroby i inne problemy zdrowotne, będące skutkiem

braku higieny:

 pasożytnicze (wszawica, świerzb)
 nawracające biegunki
 odparzenia

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 14

Nadmierna erotyzacja

 Nadmierna erotyzacja- może być skutkiem

wykorzystania seksualnego.

Manifestuje się m. inn. poprzez:
 prowokacyjne i uwodzicielskie zachowania seksualne

dziecka w stosunku do osób dorosłych

 wczesną lub kompulsywną masturbację
 agresję seksualną wobec innych dzieci
 angażowanie innych dzieci (w nietypowe dla danego

wieku) zabawy o charakterze seksualnym (np. dziecko w
wieku przedszkolnym odtwarza w zabawach stosunek
seksualny)

 zabawy dziecka (np. z użyciem lalek), podczas których

odtwarza ono kontakty natury seksualnej

 używanie przez dziecko nieadekwatnego (do jego wieku

rozwojowego) języka dotyczącego sfery seksualnej

 rysunki (np. przedstawiające nagie postacie z

zaznaczonymi cechami płciowymi, zawierające elementy
falliczne; w literaturze psychologicznej opisano cechy
rysunku dziecka mogące wskazywać na wykorzystanie
seksualne)

 Należy zaznaczyć, ze nadmierna erotyzacja dziecka nie jest

niezbitym dowodem na to, że było ono wykorzystywane
seksualnie.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 15

Opóźnienia rozwoju

jako

skutki krzywdzenia dziecka

 Opóźnienie rozwoju fizycznego

 Może być skutkiem zaniedbywania fizycznych potrzeb

dziecka (np. niedożywienia), ale jego przyczyną może być
też krzywdzenie emocjonalne.

 W literaturze opisywany jest zespół nieorganicznego

zaburzenia rozwoju.

 Definiuje się go jako niedostateczny przyrost wagi i

wzrostu oraz opóźnienie ogólnego rozwoju dziecka.
Występuje głównie u niemowląt i małych dzieci.

 Bullard, Glaser, Heagarty i Privchik (1967) uznali, że

nieorganiczne zaburzenie rozwoju jest skutkiem
zaniedbania emocjonalnego. Brak kontaktu fizycznego z
dzieckiem (noszenia go, tulenia, zabawy, mówienia do
niego, uśmiechania się) oraz brak reakcji matki na
sygnały dziecka, że jest głodne lub spragnione czułości,
powoduje, że dziecko rozwija się gorzej fizycznie.

 Zaburzenia rozwoju fizycznego dziecka manifestują się

poprzez:

• opóźnienie wzrostu,
• niedobór wagi (aż do wyniszczenia),
• opóźnienie rozwoju ruchowego (dziecko nie siada, nie staje, nie

chodzi – w wieku, w którym powinno już to potrafić).

 Opóźnienie rozwoju psychicznego

 Może być spowodowane:

• skutkiem doznanych przez dziecko urazów głowy,
• niedożywienia (zwłaszcza w dwóch pierwszych latach życia),
• brakiem odpowiedniej stymulacji.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 16

Sygnały krzywdzenia pochodzące od rodzica

 Zdarza się, że rodzic nie krzywdzący (aktywnie)

poszukuje pomocy dla dziecka, ponieważ sprawia ono

problemy wychowawcze lub występują u niego jakieś

(niepokojące rodzica) objawy.

 Często w takich przypadkach rodzic nie wiąże

problemów dziecka z przemocą w rodzinie, dlatego
sam o tym nie mówi. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w
których rodzic sam jest ofiarą przemocy ze strony
współmałżonka, a dziecko przemocy fizycznej nie
doświadcza.

 Tacy rodzice mają tendencję do niedostrzegania

przemocy psychicznej, której ofiarą jest dziecko, często
nazywają ją surowym wychowaniem.

 Bywa i tak, że pomocy dla dziecka szuka rodzic, który

dziecko krzywdzi. Rodzic, który jest wrogo nastawiony
do dziecka, który widzi w nim same wady, oczernia je i
karze, może zgłosić się do lekarza, ponieważ dziecko
się moczy lub może przyjść do psychologa, by
„naprawił” dziecko. Nie możemy oczekiwać od takiego
rodzica, że powiąże on problemy dziecka ze sposobem,
w jaki je traktuje. Często zresztą nie widzi nic
niewłaściwego w swoim zachowaniu wobec dziecka.

 W opisanych przypadkach rodzice mogą sygnalizować

fakt krzywdzenia swojego dziecka poprzez:

 opisywanie skutków krzywdzenia tj. zaburzeń

emocjonalnych i zaburzeń zachowania oraz objawów i
chorób psychosomatycznych występujących u dziecka,

 opisywanie przejawów krzywdzenia emocjonalnego (które

rodzice określają jako metody wychowawcze).

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 17

Sygnały krzywdzenia,

których źródłem jest dziecko

 Mogą to być:



wypowiedzi dziecka,



jego wygląd lub zachowanie



stwierdzone u niego obrażenia fizyczne i (lub) choroby,



zaobserwowane zaburzenia emocjonalne lub zaburzenia zachowania.

 Niemożliwe jest sporządzenie wyczerpującej listy wypowiedzi

dziecka, które mogą wskazywać na to, że dzieje mu się krzywda.

Aby odczytać to, co dziecko chce powiedzieć, potrzeba

wrażliwości, empatii oraz uwagi ze strony dorosłego. Im dłużej i

lepiej znamy dziecko, tym to zadanie staje się łatwiejsze.

 Zawsze powinno budzić naszą czujność, jeśli dziecko sygnalizuje

nam, że:



ma jakąś tajemnicę,



chciałoby nam o czymś ważnym opowiedzieć, ale jeszcze nie teraz,



woli przebywać poza domem,



nie lubi przebywać w jakimś miejscu (np. jeździć na wakacje do

dziadków),



nie lubi jakiejś osoby.

 Zaniedbywanie oraz krzywdzenie fizyczne dziecka odbija się

często na jego wyglądzie. Powinno więc zwrócić naszą uwagę

zaniedbanie dziecka, niedożywienie, sińce pod oczami,

zasypianie dziecka na lekcji. Jeśli dziecko często choruje,

zwłaszcza kiedy przynosi do szkoły usprawiedliwienia

podpisywane przez rodziców a nie przez lekarza, warto się

tym zainteresować.

 Podobnie, jeśli dziecko często mdleje, skarży się na bóle

brzucha, bóle głowy lub wiemy, że choruje na jedną z chorób

psychosomatycznych. Niepokojące jest też, jeśli dziecko doznaje

różnych urazów, zwłaszcza w krótkich odstępach czasu.

 Ze statystyk wynika, że niektóre rodzaje urazów są zdecydowanie

częściej skutkiem przemocy niż wypadku. Przykładem mogą być

złamania kości. Okazuje się, że do złamań kości u dzieci poniżej

3 r. życia (a zwłaszcza u niemowląt) dochodzi najczęściej w

wyniku przemocy fizycznej. Każde więc złamanie kości u dziecka

w tym wieku powinno budzić nasz niepokój.

 Zaburzenia emocjonalne oraz zaburzenia zachowania

mogą być skutkiem wszystkich rodzajów krzywdzenia dziecka.

 Jeśli stwierdzimy u niego któryś z opisanych wcześniej objawów

zaburzeń, możemy z dużym prawdopodobieństwem

przypuszczać, że dziecku dzieje się krzywda.

 Zawsze nasz niepokój powinna budzić niska samoocena

dziecka.

 W przypadku dziecka wykorzystywanego seksualnie pierwszym

sygnałem może być nadmierna erotyzacja.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 18

Jak rozpoznać,

że dziecko jest krzywdzone?

Zauważenie sygnałów krzywdzenia dziecka

Osoby, które z racji wykonywanego zawodu mają kontakt z dziećmi i ich rodzicami, mogą uzyskać

informacje świadczące wprost o krzywdzeniu dziecka. Zdarza się, że dziecko zwierzy się

nauczycielce, pedagogowi szkolnemu lub innej osobie i opowie o tym, że w domu dochodzi do

awantur, że jest bite, upokarzane. Niekiedy źródłem podobnych informacji jest matka, która

decyduje się pokonać strach i wstyd i zaczyna szukać pomocy dla siebie i dzieci. Częściej jednak

dochodzi do sytuacji, w których do pedagoga, pracownika socjalnego lub kuratora sądowego

docierają jedynie niepokojące sygnały, które mogą wskazywać na to, że dziecko jest krzywdzone.
Ich źródłem może być:



dziecko



jego rodzic



osoba z bliższej i dalszej rodziny



osoba obca

Konieczne jest wnikliwe sprawdzenie wszystkich sygnałów, ponieważ ich zbagatelizowanie może

narazić dziecko na dalsze krzywdzenie.
Rozróżnienie źródeł, z których mogą pochodzić sygnały krzywdzenia dziecka jest ważne, od tego

zależy bowiem sposób ich weryfikacji.

Sprawdzenie sygnałów- Zebranie informacji
Źródła informacji:



Dziecko



Inne dzieci z tej samej rodziny



Rodzice dziecka



Inne osoby z rodziny



Inne osoby z otoczenia- mogą zauważyć, że:

 dziecko jest pozostawiane bez opieki,

 ktoś widział je, jak zaczepiało obcych mężczyzn,

 jego rodzice są widywani w stanie nietrzeźwym,

 słychać awantury w jego mieszkaniu,

 sąsiedzi słyszą, jak dziecko krzyczy.



Pracownicy szkoły/ przedszkola
W przypadku wykrycia sygnałów krzywdzenia dziecka w szkole, przedszkolu,

można je zweryfikować zbierając informacje pochodzące od innych pracowników

instytucji oraz zawarte w dokumentacji

 Pedagog szkolny- ma szczególną rolę

 może zbierać informacje i koordynować działania zmierzające do pomocy

dziecku wewnątrz szkoły

 może współpracować z innymi instytucjami i osobami np. kuratorem

sadowym, pracownikiem socjalnym, terapeutą itp..

 Nauczyciel wychowania fizycznego) pielęgniarka szkolna,

higienistka - mogli zauważyć ślady pobicia dziecka, niechęć dziecka do

rozbierania się, oznaki bólu przy poruszaniu się itp..

 Wychowawcy i nauczyciele - mogą zauważyć zaburzone zachowania

dziecka, które mogą być efektem krzywdzenia

 Dokumentacja szkolna (nieobecności, oceny, adnotacje o zachowaniu

dziecka)



Pracownicy innych instytucji, które zajmują się daną rodziną

 Pracownik socjalny, kurator sądowy, dzielnicowy – mają uprawnienia

do przeprowadzania wywiadów środowiskowych w celu rozpoznania sytuacji

rodzinnej, stąd ich rola w rozpoznaniu a także potwierdzeniu sygnałów

krzywdzenia dziecka jest bardzo ważna

 Pediatra, lekarz rodzinny, - rozpoznanie medycznych sygnałów

krzywdzenia dziecka

 Terapeuta , psycholog (świetlica socjoterapeutyczna) -Wywiad kliniczny z

dzieckiem, rodzicem, Obserwacje dziecka, rodzica, Diagnoza psychologiczna

dziecka i rodziny

3. Analiza zebranych informacji- diagnoza krzywdzenia dziecka

Trzeba znaleźć odpowiedź na pytania:



Czy sygnały o krzywdzeniu dziecka zostały potwierdzone przez informacje z innych źródeł?



Kto krzywdzi dziecko?



W jaki sposób?



Czy doszło do naruszenia prawa?



W jakim stopniu zagrożone jest bezpieczeństwo (zdrowie, życie, rozwój) dziecka?



Kto może być sojusznikiem dziecka w rodzinie?

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 19

Sprawdzanie sygnałów w rozmowie z dzieckiem



Dzieci krzywdzone wstydzą się opowiadać o tym, co je spotyka. Często też nie mają

zaufania do dorosłych. Obawiają się, że zostaną zignorowane, że nikt im nie uwierzy

lub że zostaną zdradzone i ich rodzice dowiedzą się o tym, co powiedziały.

Kiedy warto rozmawiać z dzieckiem o naszych podejrzeniach krzywdzenia go

przez rodziców?



Kiedy dziecko samo zaczyna mówić o problemie lub wyraźnie daje nam do

zrozumienia, że coś je trapi i chce nam o tym powiedzieć. Jeśli dziecko werbalnie nam

coś sygnalizuje, możemy założyć, że jest gotowe z nami porozmawiać. Może mówić

nam nie wprost, żeby sprawdzić, jak zareagujemy, czy usłyszymy „jego wołanie o

pomoc”.



Dorosły, któremu dziecko sygnalizuje coś niepokojącego, powinien spróbować

wyjaśnić, co dziecko chce powiedzieć. Jeśli tego nie zrobi, dziecko może uznać, że nie

warto prosić o pomoc. Zostanie wtedy ze swoją tajemnicą – czasami na długie lata.



Najlepiej jest, kiedy zareagujemy od razu. Jeśli usłyszymy: „Chciałabym coś pani

powiedzieć, ale jeszcze nie teraz”, możemy stwierdzić: „Domyślam się, że chciałabyś

mi o czymś opowiedzieć, ale coś cię powstrzymuje, żeby zrobić to teraz”. W ten

sposób przeniesiemy uwagę dziecka z problemu, który go trapi, na trudności z jego

ujawnieniem. Trudności te mają zazwyczaj związek z uczuciami, które przeżywa

dziecko - lękiem, wstydem, poczuciem winy. Rozmowa na temat uczuć i pomoc

dziecku w poradzeniu sobie z nimi, może mu znacznie ułatwić zwierzenie się ze

swoich kłopotów.



Może się jednak zdarzyć, że dziecko w pierwszej rozmowie nie zdecyduje się przed

nami otworzyć. W takiej sytuacji nie jest wskazane wywieranie na nie presji. Lepiej

jest zaproponować dziecku następne spotkanie lub (jeśli nie jest na nie gotowe)

powiedzieć, że może do nas przyjść na rozmowę, kiedy samo zdecyduje. Jest duże

prawdopodobieństwo, że jeśli tak potraktujemy dziecko, nie zerwie ono z nami

kontaktu i wcześniej lub później opowie nam o swoich kłopotach.



W czasie rozmowy warto pamiętać o ogólnych zasadach kontaktu z dzieckiem, które

przychodzi do nas z jakimś problemem.

Sygnały niewerbalne



Jeśli źródłem naszych podejrzeń, że dziecko może być krzywdzone, nie są jego

wypowiedzi, ale stwierdzone u niego obrażenia lub choroby albo zaobserwowane

zaburzenia emocjonalne lub zaburzenia zachowania, to sprawdzanie podejrzeń nie

zawsze należy zaczynać od rozmowy z dzieckiem.



Trzeba pamiętać, że dziecko może się bać opowiedzieć o tym, co je spotyka, może się

wstydzić oraz nie mieć zaufania do dorosłych



Może też chcieć być lojalne wobec własnych rodziców. Konieczność zachowania

lojalności jest bowiem jedną z niepisanych zasad obowiązujących w każdej rodzinie.



To, czy zdecydujemy się jednak porozmawiać z dzieckiem, zależy od tego, jak długo je

znamy , jaki mamy z nim kontakt a więc czy jesteśmy dla niego osobą, której może

zaufać.



W przypadku starszych dzieci (nastolatki)- podejmowanie jakichkolwiek działań „za

plecami” jest źle przez nie odbierane i niszczy ich zaufanie do dorosłych. W takiej

sytuacji lepsze może być otwarte podjęcie rozmowy z dzieckiem o tym, co nas

niepokoi.

Ograniczenia w wykorzystaniu informacji uzyskanych od dziecka:



Nie należy wykorzystywać informacji ujawnionych przez dziecko w rozmowie z

rodzicami, jeżeli może to narazić je na agresję z ich strony. Jeżeli dziecko okazuje lęk

w odpowiedzi na propozycję np. poinformowaniem mamy, może to oznaczać, że

obawia się jej reakcji. Warto zapytać dziecko, jak jego zdaniem rodzic może się

zachować, jeżeli dowie się o tym, co powiedziało.



Jeżeli istnieje ryzyko, ze ujawnienie informacji uzyskanych od dziecka może mu

przynieść szkodę, należy dążyć do potwierdzenia tych informacji z innych źródeł.



W przypadku starszych dzieci należy w miarę możliwości wspólnie z dzieckiem ustalić

komu powiemy o problemie i co zrobimy aby mu pomóc.



Małe dziecko należy poinformować, z kim będziemy rozmawiać o tym, co nam

ujawniło i co zamierzamy zrobić, żeby mu pomóc. Należy sprawdzić, czy dziecko

zaakceptowało nasz plan pomocy.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 20

Planowanie interwencji i pomocy



Jakie działania należy podjąć, żeby:



zapewnić dziecku bezpieczeństwo?



pomóc rodzinie w rozwiązywaniu jej problemów?

Podejmując interwencję w rodzinie w sytuacji krzywdzenia dziecka, należy brać pod uwagę

dynamikę systemu rodzinnego a także rodzaj problemów, które uszkadzają funkcjonowanie

rodziny. Każde działanie adresowane do jednej z osób w rodzinie, może wpłynąć na zmianę w

całym systemie, a tym samym na sytuację i bezpieczeństwo dziecka.
Najskuteczniejsze może być oddziaływanie na cały system (spotkania z wszystkimi członkami

rodziny) jednak w przypadku rodzin dotkniętych alkoholizmem, kazirodztwem czy przemocą

najczęściej nie jest to możliwe, szczególnie w pierwszej fazie pracy z rodziną. Dlatego konieczne

jest oddziaływanie na każdą z osób osobno.
Często tylko jedno z rodziców krzywdzi dziecko w sposób aktywny, a drugie jest biernym

świadkiem, którego spostrzeganie sytuacji jest zafałszowane przez mechanizmy dzialające w

rodzinie. Z punktu widzenia ochrony i bezpieczeństwa dziecka nawiązanie współpracy z rodzicem

nie krzywdzącym jest bardzo ważne.

Formy działań



Rozmowa z rodzicami



Działania prawne



Policja, prokuratura- w przypadku kiedy krzywdzenie dziecka ma znamiona

przestępstwa



Sąd – wydział rodzinny i nieletnich- w przypadku krzywdzenia dziecka



Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych- w przypadku

nadużywania alkoholu przez rodzica



Pomoc



prawna



psychologiczna



socjalna



zdrowotna



Kto powinien realizować te działania?



Interwencję powinna zainicjować osoba (instytucja), która rozpoznała sygnały krzywdzenia

dziecka.



W poważniejszych przypadkach krzywdzenia dziecka konieczna jest współpraca

interdyscyplinarna, w którą są zaangażowani pracownicy różnych instytucji zajmujący się

dana rodziną. W takiej sytuacji istotne jest, aby opracować wspólny plan działania oraz

zdecydować kto będzie koordynował i monitorował przebieg interwencji.



Sama interwencja nie wystarczy aby rozwiązać problemy rodziny. Konieczna jest pomoc,

często długofalowa i monitorowanie zmieniającej się sytuacji w rodzinie.

Interwencj

Krzywdzący

rodzic

Powstrzymanie
destrukcyjnych
działań

Motywowanie do
skorzystania z
pomocy

Nie krzywdzący

rodzic

Motywowanie do ochrony
dziecka (siebie)

Motywowanie do
skorzystania z pomocy

Dziecko

zapewnienie
bezpieczeństwa pomoc

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 21

Jak udzielić rodzicowi wsparcia?

 Skuteczność konfrontacji wzrasta, jeżeli osoba konfrontowana

otrzyma odpowiednie wsparcie. Ważne jest zachowanie

pewnych proporcji-Im trudniejsza jest konfrontacja, tym więcej

potrzeba wsparcia.

 Komunikat wspierający może przybrać różne formy:
1. Odzwierciedlenie uczuć nadawcy



Jest to wyczuwanie i rozpoznawanie stanów emocjonalnych, w jakich

znajduje się nasz rozmówca i mówienie mu o nich.



Celem odzwierciedlenia uczuć nadawcy jest:

•

uświadomienie mówiącemu, emocji, które przeżywa

•

pokazanie, że rozumiemy, co nadawca odczuwa



Informacje o emocjach mówiącego odczytujemy z:

•

używanych przez niego słów opisujących emocje: zły, smutny, wesoły,

szczęśliwy itp.

•

wskazówek pozawerbalnych: wyraz twarzy, ton głosu, ruchy rąk, itp.

•

kontekstu, w jakim odbywa się rozmowa

•

wczucie się w sytuację rozmówcy /empati

Przykład:



Komunikat:

•

„Jak ja mam zająć się dziećmi! W domu wszystko jest na mojej głowie. Mąż po

pracy idzie z kolegami na piwo i nic go nie obchodzi.”



Uczucia:

•

rozżalenie, przytłoczenie, samotność



Komunikat odzwierciedlający uczucia:

•

„Widzę, że czuje się pani rozżalona i osamotniona. Pewnie jest pani bardzo

ciężko.”

Formułując komunikat odzwierciedlający uczucia możemy użyć zwrotów:

•

Widzę, że...

•

Mam wrażenie

•

Wyobrażam sobie

•

Słyszę, że

•

Pewnie...

2. Okazanie wiary w możliwości rodzica, odwołanie się do

mocnych stron, danie nadziei:



Przeżyła pani wiele trudnych sytuacji, musi pani mieć w sobie dużo

siły...



Zawsze przychodziła Pani na zebrania rodziców, wiem, ze zależy pani

na córce



Nasza dzisiejsza rozmowa stanowi już pierwszy krok do rozwiązania

problemu...

3. Zaoferowanie pomocy:



Zastanówmy się razem, co można zrobić...



Chciałam Pani powiedzieć o miejscu, w którym jest możliwa pomoc...

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 22

Odzwierciedlanie uczuć - ćwiczenie

 Zastanów się, jakie uczucia może przeżywać rodzic, który

wypowiada poniższe komunikaty. Przygotuj swój komunikat

odzwierciedlający uczucia rodzica.

 „Mąż czepia się o wszystko, wyzywa mnie, mówi dzieciom, że

jestem głupia.”

.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
 „Wszyscy się mnie czepiają. Nauczyciele córki, kurator! I pani też!

Co wy możecie wiedzieć o moim życiu...”
.................................................................................................

.................................................................................................
..................................................................................................
 „Jak mam wpłynąć na syna! On mnie nie słucha, nie chce chodzić

do szkoły, robi co mu się podoba! Ja już nie wiem, co mam zrobić...”
.................................................................................................
.................................................................................................

 „Sąsiadka zadzwoniła do drzwi i powiedziała, że on leży przed

blokiem pijany.”
.......................................................................................

.................................................................................................
.................................................................................................
 „Już tyle próbowałam robić, żeby przestał pić i nic nie pomaga. Nie

wiem co będzie dalej...”
..................................................................................................

..................................................................................................
..................................................................................................

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 23

Przygotowanie do rozmowy z rodzicem

 Zaczynając rozmowę z rodzicem warto pamiętać, że:

 Będzie ona skuteczniejsza, jeśli postawi się sobie jasno

określone i możliwe do osiągnięcia cele,

 Będzie się posiadać odpowiednią wiedzę i umiejętności, aby

te cele móc osiągnąć

 Nie oznacza to, że zawsze uda się osiągnąć zakładane

cele. W rozmowie uczestniczą bowiem dwie osoby i obie

mają wpływ na jej wynik. Dotyczy to zwłaszcza rozmów z

rodzicami, którzy z powodu różnych osobistych

problemów, krzywdzą swoje dzieci. Takie osoby podlegają

nieświadomym mechanizmom psychologicznym, które

utrudniają im zdawanie sobie sprawy z własnych

problemów i problemów rodziny:

 Zaprzeczają problemom- nie zauważają ich i/lub nie chcą

przyjąć do wiadomości

 Źródeł problemów swoich dzieci poszukują w samych

dzieciach lub poza rodziną (np. w szkole)

 Mechanizmy obronne mogą działać jak MUR- trudno się

przez nie „przebić”. Zaczynając rozmowę z rodzicem, o

którym myślimy, że może on krzywdzić swoje dziecko,

warto o tym wszystkim wiedzieć, żeby nie obciążać tylko

siebie za jej ewentualne niepowodzenie. Warto też jednak

pamiętać, że dobrze prowadzona rozmowa pozwoli

osiągnąć zakładane cele znacznie łatwiej i częściej niż się

to na ogół wydaje.

 Cele rozmowy

 ustalenie, jakie dziecko ma problemy,
 ustalenie, skąd biorą się lub mogą się brać te problemy,
 ustalenie, że dziecko samo nie poradzi sobie z tymi

problemami, że potrzebuje pomocy,

 ustalenie, kto i w jaki sposób tej pomocy ma udzielić

 Etapy rozmowy

1. Nawiązanie kontaktu z rodzicem
2. Przedstawienie problemu
3. Ustalenie przyczyn problemów dziecka
4. Zaoferowanie pomocy dla dziecka i rodzica

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 24

Jak porozmawiać z rodzicem

o sygnałach, które widzimy?

Nawiązanie kontaktu z rodzicem



Rodzice dzieci, które przejawiają zaburzenia zachowania, najczęściej

słyszą o swoim dziecku negatywne uwagi. Bywa też, że sami są

krytykowani jako rodzice. Dlatego przychodząc do szkoły czy rozmawiając

z kuratorem lub pracownikiem socjalnym- z góry nastawiają się obronnie.

Warto nawiązać kontakt z rodzicem, mówiąc mu coś pozytywnego o

dziecku (o jego zachowaniu, osiągnięciach, cechach) lub o nim samym

(pokazać starania rodzica, podkreślić jego dobre intencje „Wiem, że kocha

pani Jasia” ). To może:



Zmniejszyć opór rodzica przed rozmową



Zminimalizować ryzyko, że to, co powiemy rodzicowi o zachowaniu dziecka, obróci

się przeciwko niemu



Zwiększyć szanse na współpracę w celu pomocy dziecku

Przedstawienie problemu



Pierwszym celem jest ustalenie z rodzicem, że dziecko ma problemy i

wspólne określenie tych problemów. Dopóki nie ustali się tego z rodzicem,

trudno jest szukać przyczyn problemów i zastanawiać się nad tym, jak

można dziecku pomóc.



Rozmowa powinna odbyć się w duchu troski o dziecko. Warto przedstawić

swoje intencje-



„Martwię się o Jasia, widzę, że dzieje się z nim cos niepokojącego”

Można też podkreślić, że mamy wspólny cel: „Chodzi nam o dobro

dziecka”
Zapewne większość rodziców zidentyfikuje się z takim celem.



Często zachowania dziecka, które stanowią sygnały krzywdzenia, są

uciążliwe dla wychowawcy. Jeżeli przedstawi je w kategoriach „z Jasiem

są problemy”- istnieje duże prawdopodobieństwo, że rodzic:



Poczuje się zaatakowany, oskarżony, co zwiększy jego tendencje do zachowań

obronnych, na przykład zaprzeczania problemom



Utwierdzi się w przekonaniu, że winę za problemy ponosi dziecko, co może go

skłonić do ukarania go



Warto opisać niepokojące zachowania dziecka, pokazując rodzicowi, że są

one sygnałami, że dziecko jest w trudnej sytuacji, ma problemy, z czymś

sobie nie radzi itp. Takie przedstawienie sytuacji koncentruje rodzica na

poszukiwaniu przyczyn i rozwiązań problemu oraz udzieleniu dziecku

wsparcia, a nie karaniu go.



W trakcie opisywania problemu należy unikać etykietek oceniających

charakter dziecka np. jest agresywny, wulgarny a także obwiniania

rodzica.

Warto opisać co dziecko robi w określonych sytuacjach np.



„Kiedy podeszłam, żeby sprawdzić co napisał w zeszycie, cały się skulił i zasłonił

rękami. Wyglądał jakby się bał, ze go uderzę...”



„Kiedy okazało się, że nie zaliczył sprawdzianu, zaczął się trząść i widziałam, że

czegoś się boi”



„Widzę, że przychodzi do szkoły zdenerwowany, rozdrażniony. Kiedy ktoś do niego

podejdzie, zaczyna krzyczeć a niekiedy uderza pięściami.”



„Często nie słyszy co się do niego mówi, wygląda jakby był zamyślony i czymś sie

martwił.”

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 25

Jak ustalić wspólny punkt widzenia?

 Rodzic może mieć inny punkt widzenia niż my

 Może się zdarzyć, że problemy, które dostrzega u dziecka

nauczyciel, pedagog czy lekarz, dla niego nie są żadnymi

problemami:

• „To chyba normalne, że chłopiec się bije z kolegami”

Rodzic może też upatrywać przyczyn problemów w dziecku

• „On jest leniwy, niegrzeczny, nie słucha itp.”

lub nie chcieć przyjąć do wiadomości , że dziecko ma

problemy, a nawet kwestionować fakty:

• „Moje dziecko nie mogło tego zrobić”

 Może się też zdarzyć, że rodzicowi trudno jest uwierzyć w

istnienie opisywanych problemów dziecka, bo w domu one

nie występują. Dobrze jest wiedzieć, że tak może być i nie

podejrzewać rodzica o to, że nas okłamuje. Bywa np.,że

dziecko, które boi się agresywnego ojca, w domu jest

ciche i zahamowane i, zdaniem rodziców, jest dobre i

grzeczne. Natomiast w szkole, odreagowując napięcie,

zachowuje się agresywnie i ustawicznie sprawia problemy.

W takiej sytuacji warto powiedzieć:

• „Wierzę pani, że Jasiu w domu jest spokojny. Tak może być. W

takim razie zastanówmy się, dlaczego inaczej zachowuje się w

domu a inaczej w szkole?”

Jeżeli rodzic stwierdzi, że w domu potrafi sobie poradzić z

Jasiem tak, że go słucha, można zapytać jak to robi.

 Nawet, jeżeli rodzic nie potwierdzi naszych obaw- to, co

mu powiedzieliśmy może go skłonić do przemyśleń.

Można się umówić z rodzicem, że będzie obserwował

dziecko i że zastanowi się, co może przeżywać, może

spróbuje z nim porozmawiać.

 Jeżeli rodzic zaprzecza, twierdzi, że on nie widzi

problemu, możemy powtórzyć:

 „Ja jednak się niepokoję, ponieważ widzę, że z Jasiem coś

się dzieje i że potrzebuje pomocy”.

 Można się też odwołać do wiedzy o rozwoju dziecka

 „W zachowaniu Jasia widać dużo lęku i napięcia. Nie

potrafi cieszyć się i bawić. To nie jest naturalne

zachowanie chłopca w tym wieku. „

lub pokazać szkody, jakie ponosi dziecko

 „Jasiu jest zdolnym chłopcem, a jednak nie jest w stanie

się uczyć. Widać, że coś go martwi i pochłania całą jego

energię.”

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 26

Jak ustalić przyczyny problemów dziecka?

Ustalenie przyczyn problemów dziecka



Kiedy zostanie sprecyzowany problem dziecka, można, wspólnie z rodzicem

zacząć poszukiwać jego przyczyn. Dobrze jest nie przedstawiać od razu

rodzicowi naszych pomysłów dotyczących tych przyczyn, a zapytać rodzica o

to.



„Zastanawiam się, co się dzieje z Jasiem. Jakie są przyczyny jego problemów

(niepokojących zachowań). Co pani o tym myśli?”



W ten sposób nie tylko poznamy opinię rodzica, ale przekażemy mu też część

odpowiedzialności za dociekanie przyczyn. Podkreślimy też (nie wprost), że jest

on dla nas ważną osobą, że liczymy się z jego zdaniem i że on również musi

zaangażować się w rozwiązywanie problemów swojego dziecka. Jest to ważne w

przypadku rodziców, którzy mają tendencję do przerzucania odpowiedzialności

za swoje problemy i problemy swojej rodziny na innych ludzi i różne instytucje.



Dociekając przyczyn można zapytać o sytuację w rodzinie, o ewentualne

konflikty, o relację dziecka z drugim rodzicem i rodzeństwem., o to, jak rodzice

radzą sobie z trudnymi zachowaniami dziecka. Jeżeli rodzic ujawni trudności

rodziny- trzeba je powiązać z niepokojącymi zachowaniami dziecka.



„Mówi pani, że mąż krzyczy na Jasia i czasami potrafi go uderzyć, kiedy razem odrabiają

lekcje. To tłumaczy, dlaczego chłopiec przychodzi taki napięty i zdenerwowany do szkoły.

Nauka kojarzy mu się z poczuciem zagrożenia.”



W przypadku , gdy podejrzewamy, że rodzic stosuje przemoc wobec dziecka,

wypytywanie go o konkretne problemy w rodzinie (np. Czy bije pan syna za złe

oceny?) może być ryzykowne- wzbudzić jego nieufność, a także

przeświadczenie, że dziecko coś powiedziało. Lepiej jest zadać pytanie otwarte,

które niczego nie sugeruje:



„Powiedział pan, ze martwią pana słabe wyniki Jasia w nauce. Czy próbuje pan wpływać

na niego, żeby uczył się lepiej? Co pan robi, kiedy wraca do domu z kolejną jedynką ze

sprawdzianu?”

Rodzice, którzy uważają, że lanie jest dobrą metodą wychowawczą, w takiej

sytuacji sami mogą ujawnić, że biją dziecko.



Taki sposób rozmowy z rodzicem jest stosunkowo bezpieczny. Dajemy rodzicowi

wyraźnie do zrozumienia, że widzimy sygnały problemu, jednocześnie nie

sugerując niczego konkretnego. Rodzic, który sam krzywdzi dziecko lub jest

świadkiem krzywdzenia go przez współmałżonka może w tej sytuacji

skonfrontować się z faktem że dziecko jest w trudnej sytuacji i złe traktowanie

go wpływa na jego rozwój i stan psychiczny. Nawet jeżeli nie jest gotowy do

ujawnienia problemu, być może sam spróbuje zmienić swoje zachowanie np.

stanie w obronie dziecka.



Może się też zdarzyć, że matka, która jest świadkiem krzywdzenia dziecka

przez współmałżonka zdecyduje się ujawnić problem. Szansa na to wzrasta,

jeżeli rozmowa będzie się dobywała w życzliwej atmosferze i nabierze do nas

zaufania. Czasami może to być jej pierwsza rozmowa na ten temat z kimś

obcym. Ujawnienie tajemnicy wiąże się często z przeżywaniem silnych

negatywnych emocji - wstydu, lęku, niepokoju, poczucia winy. Warto więc być

bardzo uważnym na różne sygnały pozawerbalne (ton głosu, mimikę , zmianę

sposobu siedzenia )osoby, z którą się rozmawia, by właściwie zareagować na

to, co może ona przeżywać



W takiej sytuacji potrzebne jest uważne słuchanie i okazywanie zrozumienia:



„Rozumiem, że boi się pani męża”, „Pewnie to jest dla pani bardzo trudna sytuacja, kiedy

mąż krzyczy i bije syna. Zastanawia się pani jak ochronić dziecko?”



Dobrze jest powiedzieć, że widzimy, iż jest to trudna dla niej rozmowa i że takie

rozmowy zwykle są bardzo trudne. Wsparcie polega też na odbarczeniu od

poczucia winy i pokazaniu, że podobne problemy zdarzają się wielu rodzinach.

Ważne też, żeby dać nadzieję: „takie problemy można rozwiązywać”. Jest to

bardzo dobry moment do zaoferowania pomocy dla rodzica i dziecka.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 27

Jak zaoferować pomoc?

Zaoferowanie pomocy – dla dziecka i rodzica.

 Nawet, jeżeli nie uda się odkryć „rodzinnych” przyczyn problemów

dziecka i ujawnić, że jest krzywdzone, warto porozmawiać z

rodzicem o tym czego potrzebuje dziecko i jak można mu pomóc.

 „Jak pani myśli, czego Jasiu potrzebuje teraz, kiedy widać, że

przeżywa coś trudnego? Jak możemy mu pomóc?”

 Warto podpowiedzieć rodzicowi, że dziecko potrzebuje spokoju,

poczucia bezpieczeństwa, rozmowy o problemach, zrozumienia i

cierpliwości dorosłych itp.

 W rodzinie dysfunkcyjnej, rodzice są zaabsorbowani swoimi

problemami i mogą mieć tendencje do bagatelizowania problemów

dziecka: „Ma teraz trudny okres. Wyrośnie z tego. To samo

przejdzie”.
Trzeba im pokazać, że dziecko jest zagrożone i samo sobie nie

poradzi:



Jasiu żyje w dużym napięciu. To powoduje problemy z nauką i

zachowaniem. Sam sobie z tym nie poradzi. Potrzebuje naszej pomocy.”

 Ustalamy z rodzicem, co my możemy zrobić dla Jasia i pytamy, co

może zrobić rodzic. W niektórych przypadkach (kiedy stan dziecka

wydaje nam się poważny)- trzeba rozważyć pomoc specjalisty

(diagnoza i terapia dziecka). Kierowanie dziecka do specjalisty, w

przypadku kiedy nie zostały potwierdzone sygnały krzywdzenia

dziecka, wiąże się z pewnym ryzykiem- dziecko, które żyje w

chorym systemie rodzinnym i jest krzywdzone, zostaje

delegowane do terapii. Zarówno dla dziecka, jak i dla rodziców,

może to być potwierdzeniem, że źródłem problemów jest samo

dziecko. Jednak, kiedy stan dziecka jest niepokojący, takie

działanie może być konieczne. Specjalista, który pracuje z

dzieckiem, powinien też kontaktować się z rodzicami, co stwarza

szansę na ujawnienie problemów rodziny i prawdziwych przyczyn

zaburzeń dziecka.

 Jeżeli rodzic zacznie ujawniać problemy w rodzinie, ważne jest

uważne słuchanie i okazywanie zrozumienia:

 „Rozumiem, że boi się pani męża”, „Pewnie to jest dla pani

bardzo trudna sytuacja, kiedy mąż krzyczy i bije syna.

Zastanawia się pani jak ochronić dziecko?”

 Trzeba uświadomić rodzicowi, że w tej sytuacji wsparcia potrzebuje

zarówno on, jak i dziecko. Trzeba zaoferować konkretną pomoc,

dając ulotkę z ofertą poradni czy ośrodka terapeutycznego.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 28

Rozmowa interwencyjna z rodzicem



W sytuacji, kiedy zebraliśmy fakty, dotyczące krzywdzenia dziecka przez

rodziców- ważne jest porozmawianie o nich z rodzicami i motywowanie ich do

skorzystania z pomocy i rozwiązywania problemów rodziny
Strategia rozmowy interwencyjnej

1. Odwołanie się do pozytywnej motywacji rodzica (miłość do dziecka) i określenie

wspólnego celu: DOBRO DZIECKA.

•

„Chcę z panem porozmawiać, ponieważ martwię się o Asię. Wiem, że bardzo pana kocha i

jestem pewna, że panu też zależy na niej.”

2. Konfrontacja: opisanie problemu i szkód jakie ponosi dziecko.



Przedstawiamy fakty- informacje o konkretnych zachowaniach rodziców, które

widzieliśmy sami lub uzyskaliśmy je od innych osób

•

„W ostatnim miesiącu kilkakrotnie widziałam pana pod sklepem. Pił pan z kolegami alkohol.

Czasami była z panem Asia. Wyglądała na przestraszoną i zmartwioną.”

•

„W zeszłym tygodniu, kiedy przyszedł pan po Asię, był pan bardzo rozdrażniony. Podczas

ubierania szarpał ją pan i krzyczał. Asia zaczęła płakać i nie chciała iść z panem do domu”.

•

„W ciągu trzech miesięcy w pana domu kilkakrotnie odbyły się interwencje policji. Sąsiedzi

słyszeli krzyki dzieci dobiegające z mieszkania....”

•

„Kurator (pracownik socjalny) podczas wizyty w domu zauważył, że...”

Podczas konfrontacji unikamy pretensji, obwiniania i oskarżeń. Prosimy rodzica, żeby nas

wysłuchał- bez przerywania.



Następnie możemy rodzica zapytać, jak on widzi sytuację. Ważne, żeby go uważnie

słuchać. Reakcja rodzica, pokaże nam, na ile jest świadomy problemu i gotowy do

ujawnienia go. Nie powinniśmy próbować go przekonywać! Konfrontacja to

przedstawienie faktów, a fakty nie podlegają dyskusji.

3. Przedstawienie rodzicowi naszej oceny sytuacji.

Ważne, żeby pokazać rodzicowi, że jego zachowania krzywdzą dziecko i że konieczna

jest zmiana. Warto zaoferować pomoc, ponieważ najczęściej u podłoża dysfunkcyjnych

zachowań rodziców leżą problemy, których nie są w stanie samodzielnie rozwiązać.

Wymagają one diagnozy dokonanej przez specjalistę, a często także terapii. Zadaniem

osoby konfrontującej nie jest postawienie diagnozy, tylko nazwanie problemów

i skierowanie do miejsca pomocy. Dlatego nie powinniśmy mówić :”jest pan

alkoholikiem”. Możemy powiedzieć:



„Asia jest małą dziewczynką i potrzebuje trzeźwego ojca. Wierzę, że chce pan dla niej

dobrze, ale kiedy pan pije alkohol, krzywdzi ją pan. Tak dalej nie może być. Proponuję panu

zgłoszenie się po pomoc do poradni...”



Oferując pomoc- trzeba wskazać konkretne miejsce (najlepiej wręczyć ulotkę). Dobrze,

jeżeli sami potrafimy coś powiedzieć o tym miejscu, osobach, które w nim pracują,

formach pomocy. W ten sposób jesteśmy bardziej przekonujący.



Jeżeli krzywdzenie przybiera poważne formy i zamierzamy zgłosić sprawę do innej

instytucji (sąd, policja, prokuratura itp..)- warto poinformować o tym rodzica. Dajemy mu

w ten sposób szansę na zmianę. Podjęcie działań „za plecami rodzica” jest ryzykowne,

ponieważ niszczy możliwość współpracy. Możemy powiedzieć:



Pan jest najważniejszą osobą dla Asi, dlatego chciałabym wspólnie z panem znaleźć

rozwiązania problemu. Jednak jeżeli nadal będzie pan pił i nie skorzysta pan z pomocy,

moim obowiązkiem jest chronić dziecko. Dlatego zgłoszę sprawę do...”

Działanie, które zapowiemy rodzicowi, trzeba zrealizować. To nie może być straszak.

Dlatego nie mówimy rzeczy, których nie jesteśmy w stanie spełnić.

4. Zawarcie kontraktu z rodzicem.

Jeżeli rodzic zadeklaruje gotowość zmiany i/lub skorzystania z pomocy, warto zawrzeć z

nim kontrakt- konkretnie ustalić co zostanie zrobione, kto to zrobi i do kiedy. Należy

umówić się na następne spotkanie w celu sprawdzenia realizacji kontraktu. Jeżeli rodzic

nie przyjdzie na spotkanie i/lub nie wywiąże się z umowy, a sygnały krzywdzenia dziecka

nadal się pojawiają, trzeba dążyć do rozwiązania problemów. Jest to wskazanie do

nawiązania kontaktu z innymi instytucjami zajmującymi się daną rodziną i podjęcia

wspólnej interwencji.



Podczas rozmowy interwencyjnej ważna jest postawa wobec rodzica



Nie jest naszym celem osądzanie ani pouczanie rodzica- to należy do sądu.



W imię dobra dziecka dążymy do tego , aby pozyskać rodzica do współpracy – traktujemy

go więc życzliwie i z szacunkiem, ale też jesteśmy zdecydowani i konsekwentni.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 29

Ważne sygnały ostrzegawcze

 Gdy ktoś pije pomimo szkód spowodowanych przez picie.
 Gdy ktoś jednorazowo wypija większe ilości płynów

zawierających powyżej 100 gramów ETOH (5 dużych piw
lub jeden litr wina, lub ćwierć litra wódki).

 Gdy ktoś regularnie codziennie wypija więcej niż 20

gramów ETOH (2 piwa lub dwie lampki wina lub kieliszek
50 g wódki) lub gdy zaczyna dzień od picia alkoholu (np.
poranne piwo).

 Gdy ktoś „klinuje”, czyli używa alkoholu do usuwania

przykrych skutków poprzedniego picia, a więc sięga po
alkohol z samego rana po intensywnym piciu wieczorem.

 Gdy ktoś pije alkohol w samotności oraz w sytuacjach,

gdy odczuwa zmęczenie, dolegliwości fizyczne, smutek i
cierpienie.

 Gdy ktoś zaniedbuje obowiązki i zadania z powodu picia.
 Gdy ktoś ma trudności w przypominaniu sobie co się

działo poprzedniego dnia w sytuacjach związanych z
piciem.

 Gdy ktoś uśmierza przy pomocy alkoholu poczucie winy i

wyrzuty sumienia z powodu czynów popełnionych pod
wpływem alkoholu.

 Gdy ktoś kieruje samochodem, motocyklem pod wpływem

alkoholu.

 Gdy ktoś reaguje napięciem i rozdrażnieniem w

sytuacjach utrudniających kontakt z alkoholem lub wobec
postulatów ograniczenia picia zaprzecza, że ma problemy
z alkoholem

 Gdy ktoś dostaje od innych ludzi sygnały sugerujące

ograniczenie ilości lub powstrzymanie się od picia

Opracowanie: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 30

OBJAWY ZESPOŁU UZALEŻNIENIA OD ALKOHOLU

(ICD – 10)

 Silne pragnienie lub poczucie przymusu picia („głód

alkoholowy”).

 Upośledzona zdolność kontrolowania zachowań

związanych z piciem (trudności w unikaniu rozpoczęcia picia,
trudności w zakończeniu picia do wcześniej założonego poziomu,
nieskuteczność wysiłków zmierzających do zmniejszenia lub
kontrolowania picia).

 Fizjologiczne objawy zespołu abstynencyjnego

pojawiającego się, gdy picie alkoholu jest ograniczane lub
przerywane (drżenie mięśniowe, nadciśnienie tętnicze, nudności,
wymioty, biegunki, bezsenność, rozszerzenie źrenic, wysuszenie
śluzówek, wzmożona potliwość, zaburzenia snu, niepokój,
drażliwość, lęki, padaczka poalkoholowa, omamy wzrokowe lub
słuchowe, majaczenie drżenne) albo używanie alkoholu lub
pokrewnie działającej substancji (np. leków) w celu złagodzenia
ww. objawów, uwolnienia się od nich lub uniknięcia ich.

 Zmieniona (najczęściej zwiększona) tolerancja alkoholu (ta

sama dawka alkoholu nie przynosi oczekiwanego efektu) potrzeba
spożycia większych dawek dla wywołania oczekiwanego efektu.

 Koncentracja życia wokół picia (silne pochłonięcie sprawą

picia przejawiające się zmianą dotychczasowych zamiłowań,
zainteresowań porzucanych lub ograniczanych z powodu picia
albo przeznaczeniem większości czasu na działania konieczne do
uzyskania alkoholu lub piciem, bądź uwolnienia się od następstw
jego działania).

 Uporczywe picie alkoholu mimo oczywistych dowodów

występowania szkodliwych następstw picia (picie alkoholu,
mimo że charakter i rozmiary szkód są osobie pijącej znane lub
można oczekiwać, że są znane).

 Uzależnienie diagnozowane jest wtedy, gdy wystąpiło łącznie 3

lub więcej objawów, przez co najmniej jeden miesiąc lub jeśli
utrzymywały się one krócej niż miesiąc jednak w sposób
powtarzający się w okresie 12 miesięcy.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 31

Mity na temat alkoholu i choroby alkoholowej

 Ci, którzy mają mocną głowę mogą pić spokojnie.



Jest odwrotnie: mogą wypić więcej, z większymi szkodami zdrowia i
psychiki, zwiększa to ryzyko uzależnienia).

 Piwo i wino to nie prawdziwy alkohol.



W USA ok. 50% uzależnionych to piwosze.

 Kierowca może się trochę napić.



Alkohol powoduje zwolnienie reakcji, upośledzenie kontroli jazdy,
rozhamowanie oraz brawurę.

 Problemy alkoholowe dotyczą marginesu społecznego.



Zaledwie 3-5% uzależnionych to tzw. margines, reszta egalitarnie
dotyczy wszystkich warstw, grup zawodowych itp.

 Alkohol może być dobrym lekarstwem na dolegliwości

(np. w chorobie wieńcowej).



Subiektywna poprawa jest wynikiem znieczulającego i uspokajającego
działania alkoholu. Większe dawki powodują zwężenie naczyń
krwionośnych i niedotlenienie mięśnia sercowego. Dodatkowo: alkohol
nie usuwa przyczyn złego samopoczucia, daje złudzenie poprawy.

 Alkohol rozgrzewa.



Alkohol rozszerza naczynia krwionośne skóry i powoduje
przyśpieszenie utraty ciepła. Po wypiciu większej ilości bilans cieplny
jest ujemny.

 Alkoholicy piją codziennie.



Niektórzy, częściej picie przerywane jest okresami wymuszonej
abstynencji.

 Alkoholicy upijają się za każdym razem kiedy piją.



Osoby uzależnione mają upośledzoną zdolność kontroli picia, jednak
możliwe są próby kontroli picia przez krótkie okresy czasu.

 Porządne kobiety nie zostają alkoholiczkami.



40% członków AA w USA to kobiety.

 Słabe alkohole: wino, piwo nie uzależniają.



W USA 50% w AA to piwosze.

 Alkoholikom brak silnej woli, mogliby przestać pić gdyby

chcieli.



Alkoholizm nie jest sprawą woli, ale bio – psycho – społeczną chorobą
posiadającą określone objawy i mechanizmy

Opracowanie: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 32

Kim jest alkoholik?

 Alkoholik to ktoś kto stracił kontrolę nad piciem i pijąc

niszczy siebie i swoja rodzinę.

 Alkoholizm to nie brak silnej woli ani zły charakter -

tylko choroba, którą trzeba leczyć.

 Alkoholik broni się przed uświadomieniem sobie

skutków picia, tworząc zwarty system samo
oszukiwania się -„Mur” który oddziela go od
rzeczywistości.

 Pomoc musi przyjść z zewnątrz, jeżeli nie chcemy

czekać aż alkoholik sięgnie dna - ryzykując, że
przedtem umrze.

Co może skłonić alkoholika do podjęcia leczenia?
 Alkoholika może skłonić do podjęcia terapii świadomość

niszczących skutków własnego picia oraz nacisk
otoczenia (ważnych osób) w kierunku podjęcia
leczenia. Pracownik świetlicy zajmujący się dzieckiem
alkoholika może być tą ważna osobą.

 Alkoholik oddziela się się „murem” zaprzeczeń od

skutków swego picia. Aby zmotywować go do leczenia
trzeba naruszyć ten „mur” - skonfrontować go z
rzeczywistością.

 Konfrontacja nie jest atakiem na osobę alkoholika - jest

atakiem na jego mechanizmy obronne.

 Konfrontacja polega na pokazaniu osobie uzależnionej

poszczególnych konkretnych faktów - zachowań oraz
ich skutków, które mają związek z nadużywaniem
alkoholu.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 33

Fazy przystosowania do życia

w rodzinie alkoholowej

 FAZA 1. Pojawiają się incydenty nadmiernego picia i chociaż są

sporadyczne, tworzą napięcia w układzie małżeńskim. Rodzina

(najczęściej żona) podejmuje próby interwencji, lecz nie

odgrywają one większej roli. Rozwija się system wymówek i

usprawiedliwień oraz obietnic, które są coraz częściej naruszane.

Dominującą postawą jest zaprzeczanie obecności problemu.

 FAZA 2. Wraz z nasilaniem się incydentów alkoholowych rośnie

izolacja rodziny. Coraz więcej aktywności i energii jej członków

koncentruje się wokół picia. Wzrastają pretensje i napięcia,

pogarszają się relacje małżeńskie. Pojawiają się zaburzenia dzieci.

Nadal podejmowane są usilne próby utrzymania dotychczasowej

struktury życia w niezmienionej postaci. Trwa ukrywanie

negatywnych skutków picia i zaprzeczanie problemowi.

 FAZA 3. Rodzina zaczyna rezygnować ze sprawowania kontroli

nad piciem osoby uzależnionej. Jej członkowie zajmują się przede

wszystkim doraźnym zmniejszaniem kosztów picia. Trwają

zaburzenia dzieci (zaburzenia snu, łaknienia, zaburzenia życia

emocjonalnego) lub utrwalają się patologiczne wzory

przystosowania. Kończą się złudzenia co do naprawy alkoholika.

Rodzina przezywa chaos i dezorganizację.

 FAZA 4. Żona (lub ktoś inny z rodziny) całkowicie przejmuje

kierowanie życiem rodzinnym traktując alkoholika jak duże,

krnąbrne dziecko. Pojawia się litość i opiekuńczość w miejsce

pretensji i złości. Rodzina staje się bardziej stabilna i lepiej

zorganizowana wobec różnych zadań.

 FAZA 5. Rodzina odseparowuje się od nadal pijącego alkoholika.

Następuje fizyczne i/lub prawne rozstanie. Może ono też nastąpić

przez opuszczenie domu przez alkoholika. Dokonuje się

reorganizacja rodziny. Stan ten może sprzyjać rekonstrukcji

psychicznej rodziny, w tym wybaczeniu i poszukiwaniu nowej

jakości życia.

 FAZA 6. O ile alkoholik żyje i podejmie abstynencję, może pojawić

się faza włączenia go z powrotem do rodziny. Oznacza to nowe

wyzwanie dla zmian i dla poszukiwań nowych wzorców życiowych

dla wszystkich aktualnych członków rodziny.

Opracowanie: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 34

Co to jest współuzależnienie?

 Współuzależnienie to uwikłanie w długotrwały,

niszczący związek z alkoholikiem. Osoba
współuzależniona nie potrafi przerwać tego związku,
chociaż ponosi coraz większe koszty.

 Tym, co trzyma osobę współuzależnioną w niszczącym

związku, często jest jej wizja życia, którą rozpaczliwie,
bez względu na koszty próbuje realizować - jest to wizja
„życia we dwoje”

 Dla kobiety współuzależnionej małżeństwo może być

ważniejsze niż dzieci. W takim przypadku trzeba to
zaakceptować, jako jej najważniejsza wartość życiową.

 Żeby jej pomóc - trzeba pokazać jak chronić siebie i

dzieci przed szkodliwym zachowaniem męża i że to nie
musi oznaczać zerwania związku.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 35

Kwestionariusz dla żony alkoholika

NADODPOWIEDZIALNOŚĆ


Czy przejmujesz na siebie obowiązki, które należą do męża?

Czy robisz dla swojego męża to, co on sam może dla siebie zrobić?

Czy zdarza Ci się wybawić męża z opresji?

Czy martwisz się o konsekwencje zachowań męża?

Czy często wprawia Cię w zakłopotanie zachowanie Twojego męża?

Czy kiedykolwiek kłamiesz, żeby zatuszować postępowanie Twojego męża?

Czy często dbasz o potrzeby męża zaniedbując swoje?

Czy starasz się poprawiać samopoczucie męża?

Czy często myślisz, że jeżeli byś się inaczej zachowała, to Twój mąż nie

upiłby się?

10. Czy masz przekonanie, że gdyby nie Ty, to Twój mąż miałby duże kłopoty

(straciłby pracę, stoczyłby się, nie żyłby)?

NADKONTROLA
11. Często myślisz o tym, co teraz robi Twój mąż?
12. Czy sprawdzasz dokąd chodzi Twój mąż, co robi, jak się zachowuje?
13. Czy wymuszasz na nim obietnice niepicia alkoholu lub, że się nie upije?
14. Czy nakazujesz mu sposób zachowań, ubierania?
15. Czy straszysz, grozisz, nie realizujesz swoich gróźb?
16. Czy szukasz sposobów na to, żeby nie pił alkoholu?
17. Czy często tłumaczysz mu, udowadniasz, że alkohol mu szkodzi?
18. Czy prosisz, przymilasz się, kłamiesz, by odciągnąć go od butelki?
DESTRUKCJA
19. Czy byłaś kiedyś ofiarą fizycznej lub seksualnej przemocy?
20. Czy przeżywasz „huśtawkę nastrojów”?
21. Czy miewasz dramatyczne wybuchy emocjonalne?
22. Czy często popadasz w depresję?
23. Czy często działasz według niekontrolowanego przymusu? (np. objadanie

się, oglądanie TV, praca, seks)

24. Czy często drażnią Cię dzieci?
25. Czy miewasz myśli samobójcze?
26. Czy często przeżywasz ataki niepokoju?
27. Czy ignorujesz problemy w nadziei, że rozwiążą się same?
28. Czy masz trudności w podejmowaniu decyzji?
29. Czy przy podejmowaniu decyzji często kierujesz się tym, jak Twój mąż na to

zareaguje?

30. Czy masz wrażenie, że Twoje życie jest nieuporządkowane, panuje w nim

chaos?

31. Czy często Twoje plany i zachowania zależą od tego, czy twój mąż pije, czy

jest trzeźwy?

Opracowanie: Mirosława Kisiel, WOTUA iW Gdańsk

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 36

Przemoc w rodzinie- dlaczego ofiarom

trudno sięgnąć po pomoc?

 Przemoc, (wg J. Mellibrudy) zachodzi wtedy, gdy:



sprawca działa intencjonalnie



narusza dobra osobiste ofiary



ofiara ma osłabione zdolności do samoobrony (zachodzi
dysproporcja sił)



działania sprawcy wywołują szkody.

 Sprawca stosuje zwarty system działań w kierunku

przełamania oporu swojej ofiary i uzyskania nad nią kontroli we
wszystkich sferach jej życia: przemoc emocjonalna, fizyczna,
ekonomiczna. Ofiara przemocy tkwi w „pułapce” zastawionej
przez sprawcę, z której trudno jest jej się wydostać o własnych
siłach.

 Wskutek działań sprawcy zostają zniszczone zasoby zaradcze

ofiary: jej zdolności, wiara we własne siły, pozycja społeczna –
oparcie w innych ludziach, zasoby materialne, zdrowie fizyczne
i psychiczne. Im większe zniszczenia – tym trudniej ofierze
przemocy wydobyć się z pułapki w jakiej się znalazła.

 Na sytuację psychologiczną ofiary wpływają cykle przemocy.
 Zjawisko przemocy domowej ma charakter cykliczny – można

wyróżnić trzy fazy:



faza narastania napięcia



faza ostrej przemocy



faza miodowego miesiąca

 Nadzieja na powtórne przeżycie „miodowego miesiąca” jest

tym, co utrzymuje kobietę w sytuacji przemocy. Przejście
każdego kolejnego cyklu przemocy coraz bardziej ją usidla i
powiększa zniszczenia w jej psychice.

 Sprawca przemocy ma przewagę społeczną nad swoją ofiarą.

W świadomości społecznej funkcjonują „mity”
usprawiedliwiające i podtrzymujące przemoc w rodzinie.

 Niewłaściwe reakcje otoczenia – niewiara, zaprzeczenie temu,

co mówi ofiara, pomniejszanie znaczenia zdarzeń, obwinianie
ofiary, piętnowanie, odmowa pomocy, okrucieństwo –
powodują WTÓRNE ZRANIENIA OFIARY. Każda nieudana próba
sięgnięcia po pomoc jeszcze bardziej ją pogrąża.

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 37

Dlaczego warto stanowczo i konsekwentnie

postępować wobec alkoholika?

 Zachowanie stanowcze



zachowanie pewne siebie, bez lęku, jasne, wprost



jest to krótki, jasny komunikat bez tłumaczenia się



nie zachęca do dyskusji i jest oparte o osobistą decyzję

 Zachowanie konsekwentne



zachowanie zgodne z uprzednio przyjętymi zasadami, założeniami czy

umowami (np. wykonanie tego, o czym wcześniej uprzedzałeś



postępowanie zgodnie z zasadą, że zawarte umowy obowiązują obie

strony).

 KILKA RAD DLA CIEBIE



nie groź, nie będąc w stanie wykonać



jeżeli grozisz, wykonaj



nie bądź „zbawcą” alkoholika, pomagaj mądrze – w oparciu o wiedzę o

chorobie



nie ulegaj manipulacji (nie wchodź w „grę”)



przedstawiaj rzeczywistość dotyczącą alkoholika w sposób możliwy do

przyjęcia przez niego, tj. mów o faktach – zachowaniach mających

związek z nadużywaniem przez niego alkoholu oraz o wydarzeniach,

które spowodował



informuj, a nie oceniaj

 Co alkoholik uzyskuje drogą manipulacji?



nie przysługujące mu wsparcie finansowe,



litość, współczucie, możliwość użalania się nad sobą (mimo, że krzywdę

robi sobie sam)



potwierdzenie: „to ja mam rację, a otoczenie jest winne”),



unika odpowiedzialności,



unika zobaczenia rzeczywistości (że ponosi szkody, których jest sprawcą)



Dzięki temu ma KOMFORT PICIA!!

 Co Ty możesz zyskać zachowując się stanowczo i konsekwentnie?



zmniejsza się groźba agresji, a równocześnie maleje odczuwany przez

Ciebie lęk



zyskujesz szacunek dla siebie



wzrasta Twoje zadowolenie z siebie („nie dałam się wykorzystać”,

„poradziłam sobie”, „nie wpadłam w panikę”, „pomagam skuteczniej”)

 Co wówczas może zyskać alkoholik?



Nie mogąc kontynuować „gry”, nie uzyskując opieki, ponosząc

odpowiedzialność za własne czyny, osiągnąć może kryzys, zyskując

szanse na zobaczenie bolesnej rzeczywistości i wzięcia „steru” we własne

ręce



Traci KOMFORT PICIA



PAMIĘTAJ!



Alkoholik musi mieć jakiegoś „ułatwiacza”, aby pić. Jest on mu potrzebny

wyłącznie po to, aby ochraniać go przed konsekwencjami picia.



Nie bądź „ułatwiaczem” dla alkoholika!

Opracowanie: Instytut Psychologii Zdrowia PTP w Warszawie

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 38

Rady dla członków rodziny alkoholowej

 Nie musisz dłużej uciekać od choroby. Zacznij się uczyć

wiedzy opartej na faktach na temat alkoholizmu.

 Nie musisz dłużej obwiniać alkoholika. Zacznij

koncentrować się na własnych działaniach – to dzięki
nim możesz się podnieść albo załamać.

 Nie musisz dłużej kontrolować picia alkoholika. Zacznij

koncentrować się na możliwościach leczenia. Zacznij
namawiać go do leczenia.

 Nie musisz dłużej przychodzić „z pomocą” alkoholikowi.

Zacznij pozwalać mu na cierpienie i ponoszenie
odpowiedzialności za każde następstwa jego picia.

 Nie musisz dłużej interesować się powodami jego picia.

Zacznij powracać do wzorów normalnego życia.

 Nie musisz dłużej grozić. Zacznij mówić to, co myślisz i

robić to, co mówisz.

 Nie musisz dłużej przyjmować lub wyłudzać obietnic.

Zacznij odrzucać je i przestań liczyć się z nimi w
realnym życiu.

 Nie musisz dłużej ukrywać faktu, że szukasz pomocy.

Zacznij otwarcie mówić o tym alkoholikowi.

 Nie musisz dłużej narzekać, gderać, wygłaszać kazań,

przymilać się. Zacznij informować go rzeczowo, o jego
niewłaściwym postępowaniu. Zacznij traktować go jak
dorosłą osobę.

 Nie musisz dłużej pozwalać alkoholikowi na atakowanie

Ciebie i Twoich dzieci. Zacznij ochraniać siebie, nie
pozwalaj na destrukcję.

 Nie musisz być marionetką. ZACZNIJ ISTNIEĆ OSOBNO.



Opracowanie: Instytut Psychologii Zdrowia PTP w Warszawie

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 39

Porady w sprawie dzieci

 Mów dzieciom, co się dzieje. Nie ukrywaj niczego,

ponieważ to pogarsza sprawę.

 Naucz dzieci, że o wszystko można pytać. Odpowiadaj

na te pytania, które zadają, a nie te, na które Ty sama

chcesz im odpowiadać.

 Mimo napięć i stresów okazuj dzieciom cierpliwość i

zrozumienie. One także cierpią i nie rozumieją

dlaczego.

 Niech picie Twego męża (żony) nie przesłania Ci

problemów dzieci. One też, czasem dramatycznie,

potrzebują Twojej uwagi i wsparcia.

 Nie okazuj, jak bardzo jesteś przestraszona i

zagubiona, by nie wzmagać lęku. Poszukaj oparcia dla

siebie, by móc dać je dzieciom.

 Nie zmuszaj dzieci do konfrontowania się z

alkoholikiem, gdy sama nie chcesz tego robić. Nie

obarczaj ich odpowiedzialnością za przebieg wydarzeń

w Waszym domu.

 Nie wzmacniaj w dzieciach poczucia winy za picie

alkoholika. Mów im jasno: „To nie z Twojego powodu”.

 Nie posługuj się dziećmi w Twoich relacjach z

alkoholikiem. Nie każ im sprawdzać „Czy mu się nic nie

stało”. Sprawdź sama, jeśli jesteś ciekawa.

 Nie używaj dzieci jako argumentu. Nie mów: „Jeśli nie

możesz przestać pić dla mnie, zrób to dla dzieci!”

Pozostaw je poza tą sprawą.

 Nie mieszaj miłości z chorobą. Nie mów dzieciom, że

alkoholik przestał by pić, gdyby je kochał. Powiedz im,

że są to dwie różne sprawy.

 Nie musisz wszystkiego widzieć, słyszeć i kontrolować.

Nie udawaj Pana Boga, bądź mamusią.

 Nie tłumacz się przesadnie, gdy masz po prostu rację.



Opracowanie: Instytut Psychologii Zdrowia PTP

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 40

Przygotowanie do rozmowy interwencyjnej

z rodzicem, który krzywdzi dziecko

1. Jak ja widzę problem?

Sygnały krzywdzenia pochodzące od rodzica
 Jakie zachowania rodzica stanowią problem?

(przychodzi pod

wpływem alkoholu do szkoły po dziecko, urządza w domu imprezy alkoholowe,
siedzi z kolegami pod sklepem pijąc alkohol, nie kupił dziecku podręczników do
szkoły, nie dba o jego higienę, jest agresywny wobec dziecka, bardzo źle się
wyraża o dziecku, grozi, że je zbije itp..)

 Jakie mogą być przyczyny takich zachowań rodzica? -

trzeba

sformułować hipotezy- np.. rodzic nadużywa alkoholu (być może jest uzależniony),
jest skoncentrowany na piciu współmałżonka (współuzależnienie), nie potrafi
panować nad swoja agresją, boi się współmałżonka, doświadcza sam przemocy,
jest chory psychicznie, brakuje mu wiedzy i umiejętności potrzebnych do
wychowania dziecka, jest przytłoczony problemami życiowymi itp

Sygnały krzywdzenia pochodzące od dziecka

 Jakie zachowania dziecka nas niepokoją?
 Jak zachowania rodzica wpływają na dziecko? Np.. dziecko boi się

rodzica, jest wyśmiewane przez kolegów, przychodzi niewyspane do szkoły,
nie odrabia lekcji, atakuje inne dzieci itp. (trzeba znaleźć powiązania
pomiędzy zachowaniami rodzica i problemami dziecka, można tu się
odwołać do wiedzy o rozwoju dziecka, potrzeb dziecka i jego praw,
obowiązków rodzica, przepisów prawa itp.)

Co musi się zmienić, aby sytuacja dziecka się poprawiła? Czego
oczekujemy od rodzica? Jaka pomoc możemy mu zaproponować?
Co zamierzamy zrobić, jeżeli sytuacja nie ulegnie zmianie?

Współpraca z rodzicami i interwencja w sytuacji krzywdzenia dziecka w rodzinie 41

Oparty na współpracy model relacji z

rodzicami

 „Współpraca jest wspólnym przedsięwzięciem opartym na

podziale władzy i autorytetu.

 Jej charakter jest niehierarchiczny. Zakłada władzę opartą na

wiedzy i doświadczeniu, będącą przeciwieństwem władzy
opartej na roli czy na funkcji.”

William Kraus Collaboration in Organizations

 WARUNKI WSPÓŁPRACY



Kontakty otwarte.



Wzajemna zależność.



Kontakty dwukierunkowe.



Kontakty oparte na obustronnym rozwiązywaniu problemów,
wspólnym podejmowaniu decyzji.



Każda ze stron musi odnieść jakąś korzyść z tych układów.



Każda ze stron ponosi określoną odpowiedzialność.

 WSPÓLNE ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW – METODA SZEŚCIU

KROKÓW



KROK 1: Określenie problemu (w kategoriach potrzeb, a nie
rozwiązań).

•

Na tym etapie ważne jest, aby każda ze stron mogła wyrazić swoje uczucia i
potrzeby związane z problemem. Efektem jest poznanie stanowiska drugiej
strony i wzajemne zrozumienie.



KROK 2: Poszukiwanie rozwiązań.

•

Posługując się metodą „burzy mózgów” obie strony tworzą listę rozwiązań.
Na tym etapie ważne jest powstrzymanie się od oceny rozwiązań.



KROK 3: Ocena rozwiązań.

•

Obie strony rozważają korzyści i koszty wynikające z poszczególnych
rozwiązań, a także połączenia niektórych z nich.



KROK 4: Decyzja w sprawie przyjęcia rozwiązania, na które zgadzają
się obie strony.



KROK5: Wprowadzenie rozwiązania w życie.

•

Obie strony ustalają zadania związane z realizacją przyjętego rozwiązania,
kto co i kiedy robi.



KROK 6: Ocena skuteczności przyjętego rozwiązania.

•

Strony mogą ustalić kryteria oceny sukcesu i umówić się na dalszy kontakt.

Document Outline

Slide 1
Slide 2
Slide 3
Slide 4
Slide 5
Slide 6
Slide 7
Slide 8
Slide 9
Slide 10
Slide 11
Slide 12
Slide 13
Slide 14
Slide 15
Slide 16
Slide 17
Slide 18
Slide 19
Slide 20
Slide 21
Slide 22
Slide 23
Slide 24
Slide 25
Slide 26
Slide 27
Slide 28
Slide 29
Slide 30
Slide 31
Slide 32
Slide 33
Slide 34
Slide 35
Slide 36
Slide 37
Slide 38
Slide 39
Slide 40
Slide 41

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Współpraca z rodzicami w przypadku zachowań agresywnych dzieci i młodzieży
Plan współpracy z rodzicami dzieci 3(1), Współpraca z rodzicami
Plan współpracy z rodzicami dzieci 3, współpraca z rodzicami
Jak współpracować z rodzicami dzieci w wieku przedszkolnym, WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI
Plan współpracy z rodzicami dzieci 3(1), Współpraca z rodzicami
Plan współpracy z rodzicami dzieci 20072008
Karasowska A , Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
współpraca z rodzicami
Ostre przypadki w chirurgii dziecięcej
interwencje terapeutyczne wobec dzieci ofiar przestępstw
Problematyka krzywdzenia dzieci, materiały fizjoterapia, Notatki
10 SEKRETÓW NAJLEPSZYCH OJCÓW, Współpraca z rodzicami
Współpraca rodziców przedszkolach z oddziałami Montessori, PEDAGOGIKA - materiały
Plan współpracy z rodzicami na rok szkolny 2008(1), zachomikowane(2)
formy zbiorowej wspołpracy z rodzicami
plan wspolpracy z rodzicami
Rola rodziców we wspomaganiu rozwoju dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się
współpraca z rodzicami - zerówka, Bałagan - czas posprzątać i poukładać

więcej podobnych podstron

Współpraca z rodzicami i interwencja w przypadkach krzywdzenia dzieci

Document Outline