W.4 Metody i techniki w

badaniach pedagogicznych

Dr Joanna Świątkiewicz

Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych

i Dziennikarstwa w Poznaniu

Podstawowe terminy

• Metoda badawcza
• Techniki badawcze
• Narzędzia badawcze
• Czynności badawcze
• Pomiar zmiennych
• Gromadzenie danych empirycznych

Metody, techniki i narzędzia

•

Metoda badań

to zespół teoretycznie uzasadnionych

zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych
obejmujących całość postępowania badacza
zmierzającego do rozwiązania określonego problemu
naukowego (działania zjednoczone celem i ogólną
koncepcją badań)

•

Technika badań

to czynności praktyczne, regulowane

wypracowanymi dyrektywami, pozwalające na
uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji,
opinii, faktów (czynności określone przez dobór
metody)

•

Narzędzie badawcze

to przedmiot służący do

realizacji wybranej techniki badawczej (np.
kwestionariusz ankiety lub wywiadu, skale do
testowania, test socjometryczny, arkusz lub dziennik
obserwacji)

Typologie

metod badawczych

Metody badań (wg M. Łobockiego)

•

Obserwacja

•

Metoda szacowanie

•

Eksperyment
pedagogiczny

•

Testy osiągnięć szkolnych

•

Metody socjometryczna

•

Analiza dokumentów

•

Metoda sondażu

•

Metoda dialogowa

•

Metoda biograficzna

•

1. Metoda monograficzna

•

2. Metoda indywidualnych
przypadków

Metody zbierania danych

(wg K. Rubachy)

•

Obserwacja
ilościowa

•

Ankieta

•

Metody
testowania

•

Wywiad

•

Obserwacja
etnograficzna

•

Przeszukiwanie
źródeł wtórnych

Metody badań ilościowych i
jakościowych

•

Eksperyment
pedagogiczny

•

Monografia pedagogiczna

•

Metoda indywidualnych
przypadków

•

Metoda sondażu
diagnostycznego

•

Obserwacja
uczestnicząca

•

Otwarty wywiad
pogłębiony (wywiad
narracyjny, historia
mówiona)

•

Dyskusja grupowa

Metody badań

pedagogicznych

Metody badań pedagogicznych

(wg T. Pilcha i T. Bauman)

Badania ilościowe

Badania jakościowe

Eksperyment pedagogiczny

Badania etnograficzne

Sondaż diagnostyczny

Badania fenomenologiczne

Monografia pedagogiczna

Badania w działaniu

Techniki

obserwacja

Obserwacja uczestnicząca

wywiad

Otwarty wywiad pogłębiony

ankieta

Dyskusja grupowa

techniki projekcyjne

techniki socjometryczne

techniki analizy statystycznej

analiza treści, tekstu

Metody

/

rodzaje badań

Metoda indywidualnych

przypadków

Studium przypadku – badania

biograficzne

badanie dokumentów, analiza

treści

METODY BADAŃ PEDAGOGICZNYCH – STRATEGIA ILOŚCIOWA

Eksperyment pedagogiczny

Monografia pedagogiczna

Metoda indywidualnych

przypadków

Metoda sondażu

diagnostycznego

Przedmiot badań

-

zbiorowości społeczne,

-

zespoły zdarzeń, zjawiska,

procesy,

-

instytucja wychowawcza lub

inna instytucja dla celów
wychowawczych

-

instytucja w rozumieniu

placówki lub
zinstytucjonalizowane formy

działalności wychowawczej

-

jednostkowe losy ludzkie,

-

konkretne zjawiska natury

wychowawczej analizowane
przez pryzmat jednostkowych

losów ludzkich

-

zjawiska i procesy społeczne o

znaczeniu istotnym dla
wychowania,

-

zjawiska nie zlokalizowane

instytucjonalnie – stany
świadomości społecznej, opinie i

poglądy,

Specyfika i cel badań

-

wprowadzenie do wybranego

układu nowego czynnika w celu

uzyskania pożądanych zmian lub
w celu sprawdzenia, jakie

zmiany w obserwowanym
układzie zajdą pod wpływem

nowego czynnika

-

złożona struktura zabiegów

technicznych, wielość narzędzi
badawczych,

-

konieczność istnienia generalnej

koncepcji – planu,

-

wykrycie związków

przyczynowo-skutkowych
między zmienną niezależną

(nowym czynnikiem), a
elementami badanego układu

-

dąży się do sięgnięcia w głąb

danej instytucji i gruntownego,

wielostronnego wejrzenia w jej
funkcjonowanie jako systemu

społecznego i związanego ze
sobą zbioru osób,

-

lokalizacja instytucjonalna,

-

prowadzi od rozpoznania
struktury i efektywności działań

wychowawczych do postawienia
diagnozy określonych

niedomogów i opracowania

koncepcji ewentualnych
ulepszeń – w odniesieniu do

badanej instytucji

-

diagnoza przypadku lub

zjawiska w celu podjęcia działań

terapeutycznych

-

przeprowadzenie rozpoznania
(diagnoza) badanych jednostek

pod kątem rozwiązywanej
problematyki,

-

w oparciu o diagnozę podjąć
próbę wskazania hipotetycznej

prognozy rozwoju sytuacji w
zależności od nieingerencji lub

ingerencji wychowawczej,

-

zaproponowanie postępowania

mogące ulepszyć istniejącą
rzeczywistość

-

badania opierają się na specjalnie

dobranej próbie reprezentatywnej,

-

precyzja problemu badawczego,

-

wybór odpowiedniego terenu

badań,

-

brak instytucjonalnej lokalizacji,

-

uchwycenie tendencji rozwojowej
badanego zjawiska,

-

zaprojektowanie w oparciu o
zebrany materiał ulepszeń

istniejącej rzeczywistości,

-

możliwość uogólnień – im lepiej
dobrana próba, tym wzrasta

stopień prawdopodobieństwa

Techniki i narzędzia

-

socjometryczne i projekcyjne

-

badanie dokumentów,

-

obserwacja i wywiady

-

badanie dokumentacji,

-

obserwacja, ankiety, wywiady,

-

elementy eksperymentu
pedagogicznego

-

wywiad – środowiskowy,

-

obserwacja,

-

analiza dokumentów osobistych

-

ankieta i wywiad

-

techniki statystyczne,

-

analiza dokumentów osobistych i
dokumentacji instytucji

Wybrane techniki

badawcze

Rodzaje technik badawczych

oparte na procesie komunikacji

bezpośredniej

pośredniej

niestandaryzowane

standaryzowane

oparte na

obserwacji

techniki obserwacji

niekontrolowanej

techniki wywiadu

swobodnego

(otwartego)

techniki

otrzymywania

wypowiedzi

pisemnych,

niestandary-

zowanych

(pamiętniki)

techniki obserwacji

kontrolowanej

techniki wywiadu

kwestionariusz-

owego

ankieta,

autorejestracja

Obserwacja

•

Obserwacja

jest czynnością badawczą polegającą na

gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń:

•

jest czynnością jednostronną – angażuje tylko
badającego, którym powoduje dążenie do
spostrzegania określonych zachowań, przedmiotów
itp.,

•

celowa – polega na poszukiwaniu odpowiedzi na
postawione pytania badawcze – badacz musi wiedzieć
co obserwować,

•

planowa – oznacza objęcie obserwacją uprzednio
przygotowanego rejestru cech, zjawisk,

•

systematyczna – uwzględnia się właściwy czas
trwania i częstotliwość przeprowadzanych obserwacji,

•

krytyczna – odrzuca się spostrzeżenia nieistotne.

Co obserwować?

•

zachowania niewerbalne

– ruchy ciała wykonywane przez

organizm, będące ekspresją motoryczną inicjowaną przez
różne części ciała. Obserwowanie zachowań niewerbalnych
pozwala na uzyskanie danych, które można wykorzystać do
potwierdzenia, zaprzeczenia lub zastępowania przekazów
słownych

•

zachowania przestrzenne

– działania jednostki zmierzające do

strukturalizacji przestrzeni, która ją otacza. Mogą być
wskaźnikiem kulturowo zorientowanych norm społecznych i
włącza się je do badań dotyczących zachowań
interpersonalnych występujących w różnych warunkach
fizycznych

•

zachowania parajęzykowe

– pozatreściowe aspekty

zachowania – szybkość mówienia, głośność, tendencja do
przerywania, specyficzne akcentowanie stanowią istotne
źródło danych – są to dodatkowe zachowania werbalne, „język
ciała”

•

zachowania językowe

– odnoszą się do obserwowanej treści

wypowiedzi i różnorodnych właściwości komunikacji werbalnej

Rodzaje obserwacji

•

Obserwacja otwarta, swobodna

– stosuje się w badaniach

środowiskowych, daje ona sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań
lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej
dziedzinie. To początkowy etap każdej planowej działalności
badawczej. Służy sformułowaniu zagadnień wstępnych, hipotez
roboczych, nieodzowny etap przygotowawczy w sondażu
diagnostycznym – nie kontrolowana

•

Obserwacja systematyczna

– kontrolowana obserwacja

bezpośrednia (badania prowadzi jedna osoba, wykonując wszystkie
czynności związane z takim poznaniem) lub pośrednia (prowadzona
przez zespół badaczy) - konieczna wysoka standaryzacja

Techniki gromadzenia materiałów:

•

niestandaryzowane – notatki, opisy, rejestracja dźwiękowa lub
fotograficzna, audiowizualna – obserwacja niekontrolowana

•

arkusz obserwacyjny – to wcześniej przygotowany kwestionariusz z
wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami

•

dziennik obserwacji – kategoryzuje spostrzeżenia ze względu na czas
pojawienia się określonych faktów lub zmienności procesów i
stosunków w badanych grupach, prowadzonych w postaci zapisów
dziennych

Wywiad

•

Wywiad

jest rozmową badającego z respondentem

lub respondentami według opracowanych wcześniej
dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz

•

Czynność dwustronna oparta na bezpośrednim
kontakcie informatora z przeprowadzającym wywiad

•

Wywiad skategoryzowany – według określonego planu – liczba
pytań, sposób ich formułowania, brzmienie, kolejność zadawania są
identyczne dla wszystkich respondentów.

•

Wywiad nieukierunkowany, nieskategoryzowany – badacz ma wiele
swobody w formułowaniu pytań oraz zamienianiu ich kolejności , a
nawet pogłębianiu pytań przez stawianie dodatkowych

•

Wywiad jawny – osoba badana jest poinformowana o celach,
charakterze i przedmiocie wywiadu – musi być on skategoryzowany

•

Wywiad ukryty – badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o
celach i przedmiocie rozmowy – tematy drażliwe

Ankieta

•

Ankieta

to technika gromadzenia informacji

polegająca na wypełnieniu najczęściej
samodzielnie przez badanego specjalnych
kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu
standaryzacji w obecności lub częściej bez
obecności ankietera

Przykładowe techniki ankietowe:

•

Ankieta pocztowa

– kwestionariusz wysyła się

pocztą, zwrot następuje tą samą drogą; wysyłane
są one do próby adresowej, na adresy zgłoszone,

•

Ankieta prasowa

– kwestionariusz drukowany jest

w prasie, zwrot odbywa się pocztą,

•

Ankieta audytoryjna

– badanych zbiera się w

jednym miejscu; ankieta wypełniana jest pod
nadzorem badacza, zwrot następuje do urny.

Techniki projekcyjne

•

Techniki projekcyjne

służą do badania osobowości,

polegają na przedstawieniu badanemu sytuacji
bodźcowej, nie mającej dlań znaczenia arbitralnie
ustalonego przez eksperymentatora, ale zarazem
takiej, która będzie mogła nabrać znaczenia przez
to, iż osobowość badanego narzuci jej swoje
indywidualne znaczenie i organizację.

•

Jest to wprowadzenie między badającego, a badanego czynnika
celowo dobranego, co do którego można żywić nadzieję, że
wywoła w badanym określone reakcje i postawy emocjonalne -

charakter reakcji, ich siła, natężenie, trwanie stanowią właśnie
przedmiot zainteresowań badacza.

•

Techniki projekcyjne werbalne – polegają na kojarzeniu słów,
kończeniu zdań lub odpowiedziach na specjalne pytania.

•

Techniki projekcyjne obrazkowe – polegają na opisywaniu treści
podsuniętych obrazków, konsekwencji przedstawionych scen
lub przyczyn, które do przedstawionej sytuacji doprowadziły.

Techniki socjometryczne

•

Socjometria

jest zespołem czynności werbalnych i

manipulacyjnych mających na celu poznanie
uwarunkowań istoty i przemian nieformalnych
związków międzyosobowych w grupach
rówieśniczych

•

Techniki socjometryczne pozwalają badać małe
grupy, dostarczając informacji o zjawiskach
zachodzących wewnątrz grupy:

•

rola jednostek w grupie,

•

związki emocjonalne między członkami,

•

zmiany grupy pod wpływem pewnych czynników,

•

różnice między grupami, ich natura i znaczenie wychowawcze,

•

skutki zabiegów wychowawczych,

•

struktura wewnętrzna grupy

•

dostarczają informacji i wiedzy instrumentalnej koniecznych do
czynności wychowawczych, kierowania rozwojem emocjonalnym
i społecznym jednostek i grup wychowawczych,

•

wymagają dużych kwalifikacji interpersonalnych, taktu.

Badanie dokumentów

•

Badanie dokumentów i materiałów

to technika

badawcza służąca do gromadzenia wstępnych,
opisowych, ilościowych informacji o badanej
instytucji czy zjawisku wychowawczym,

•

jest to również technika poznawania biografii
jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach,

•

samodzielnie rzadko może występować w roli
instrumentu naukowego poznania,

•

opiera się na krytycznej ocenie badanego
dokumentu.

Rodzaje dokumentów

Dokumenty archiwalne – źródło nieinwazyjnych danych:

•

dane aktuarialne

– zawierają dane o cechach

demograficznych populacji, statystyki urodzin i śmierci,
statystyki ślubów i rozwodów;

•

rejestry i inne dokumenty oficjalne

– wyroki sądowe,

działania legislacyjne, głosy oddane podczas
głosowania, decyzje dotyczące budżetu itp.;

•

dokumenty rządowe – i quasi-rządowe

– statystyki

dotyczące przestępczości, dane dotyczące programów
pomocy społecznej, dokumenty szpitalne i raporty
meteorologiczne;

•

mass media

– artykuły czy informacje o aktualnych

wydarzeniach zamieszczone w gazetach i inne
informacje przekazywane przez mass media.

Dokumenty osobiste:

autobiografie (pełna, tematyczna,

redagowana), pamiętniki (osobiste, wspomnienia,
terminarze), listy, opowiadania.

Analiza treści

•

Analiza treści

jest techniką badawczą służącą do

obiektywnego, systematycznego i ilościowego
opisu jawnej treści przekazów informacyjnych ; to
każda technika wyprowadzenia wniosków na
podstawie systematycznie i obiektywnie
określonych cech przekazu

Zastosowanie analizy treści:

•

opis cech przekazu,

•

wyprowadzanie wniosków o nadawcy przekazu,
jego poprzednikach lub przyczynach
sformułowania przekazu,

•

wyprowadzenie wniosków o skutkach, jakie dany
przekaz wywiera na jego odbiorców.

Analiza danych wtórnych

•

Wtórna analiza danych

odwołuje się do wyników

uzyskanych na podstawie analizy danych zebranych
przez innych

Powody wykorzystania danych wtórnych:

•

jedyne dostępne źródło danych dla określonych problemów
badawczych,

•

można je wykorzystać do celów porównawczych, daje to
możliwość dokonania empirycznego opisu długofalowych zmian,

•

stwarza możliwość replikacji badań – powtórzeń,

•

może poprawić pomiar niektórych zmiennych niezależnych,

•

uzyskanie danych wtórnych jest zdecydowanie mniej kosztowne.

Ograniczenia wtórnej analizy danych:

•

czasami dane wtórne mogą jedynie w przybliżeniu odpowiadać
badaczowi, które chciałby wykorzystać w procesie testowania
hipotez,

•

problem dostępu do danych,

•

badacz nie dysponuje wystarczającymi informacjami o tym, w jaki
sposób dane zostały zebrane, co jest niezbędne przy określaniu
potencjalnych źródeł stronniczości, błędów, czy kłopotów
związanych z trafnością wewnętrzną czy zewnętrzną.

Źródła danych wtórnych

•

Szeroko stosowanym źródłem danych wtórnych są dane
statystyczne, zwłaszcza pochodzące ze spisów ludności
dane zbierane przez urzędy statystyczne

•

http://demografia.stat.gov.pl/BazaDemografia/NSP2002.asp
x

•

http://badanie.cbos.pl/details.asp?q=a1&id=3960

•

Kolejnym źródłem danych wtórnych są

pomiary

nieinwazyjne

(niereaktywne) to metoda zbierania danych,

która wyłącza badacza z badanych interakcji, zdarzeń i
zachowań – np. analizowanie prywatnych i publicznych
archiwów, prosta obserwacja (zewnętrznego wyglądu ciała i
znaków fizycznych – ubiór, tatuaże, fryzury; analiza
zachowań ekspresyjnych; analiza zajmowanych pozycji
fizycznych; obserwacja zachowań językowych), analiza
śladów fizycznych –

pomiar erozji

(dotyczy znaków

zostawianych po użyciu jakiegoś obiektu) oraz

pomiar

przyrostu

(znaki zostawiane przez ludzi w trakcie ich

działań, analiza pozostałości będących efektem jakiegoś
ludzkiego zachowania).