W 6. Metody analizy

danych jakościowych

Dr Joanna Świątkiewicz

Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych

i Dziennikarstwa w Poznaniu

2

Rodzaje badań

jakościowych

3

Badania biograficzne

•

Badania biograficzne są sposobem poznawania ludzi i
ich świata dzięki

studiowaniu różnych rodzaju

dokumentów osobistych

•

Są zgodne z założeniem interakcjonizmu,
fenomenologii, hermeneutyki -

dokumenty osobiste są

właściwym źródłem poznania świata życia

•

Metoda zbierania danych

: wywiad narracyjny,

pamiętniki, wspomnienia, listy, dokumenty osobiste
(notatki, zdjęcia itp.), dyskusje grupowe, obserwacja
etnograficzna

•

Przedmiot analizy

: przebieg życia, historia życia, case

study, psychobiografia, autobiografia, biografia
literacka, biografia historyczna, trajektoria życia

•

Sposób analizy

: analiza treści, rekonstrukcja, ilustracja

•

Perspektywa analizy

: rozumiejąca, obserwacyjna

4

Badania biograficzne

Zastosowanie badań biograficznych w pedagogice:

(1)

biografia jako obszar uczenia się

(badania z zakresu

oświaty dorosłych, gerontopedagogiki, uczestnictwa
społecznego dorosłych, projektów uczenia się ludzi
itp.)

(2)

biografia i zjawiska patologii społecznej

(badania z

zakresu resocjalizacji, pedagogiki penitencjarnej,
kryminologii, studia indywidualnych przypadków,
niedostosowania społecznego, dewiacji, dramatów
życiowych ofiar i przestępców itp.)

(3)

biografia i zmiana makrospołeczna

(badania i analiza

indywidualnych losów życiowych w kontekście wielkich
procesów historycznych, przemian transformacyjnych,
np. zjawisk bezrobocia, emigracji zarobkowej itp.)

5

Badania etnograficzne

•

Badania etnograficzne dotyczą

opisu i wyjaśniania

kulturowych warunków życia społeczności

, z

uwzględnieniem kontekstów towarzyszących
codziennym działaniom ludzi

•

Badacz traktuje badaną społeczność (np. konkretną
szkołę) jako naturalne środowisko, do którego nie
wprowadza żadnych zmian, a jedynie obserwuje i
poznaje kontekst codziennych interakcji, działań

•

Efektem badań jest

poznanie sieci społecznych

zależności i kontekstów nadających znaczenie
ludzkim działaniom

oraz opracowanie na tej

podstawie zweryfikowanej

teorii ugruntowanej

(czyli

unikalnej teorii, ograniczonej do zebranych danych)

•

Typ badań etnograficznych bliski jest klasycznej
monografii terenowej (problemowej)

6

Pedagogiczne badania

środowiskowe

Perspektywa badań środowiskowych w

pedagogice:

(1)

Badania mają cechy badań terenowych, polegają na
„wejściu w teren” i opisaniu zastanej rzeczywistości,
„tego, co jest”, ale mają również swoją specyfikę

(2)

Przedmiot badań –

relacje zachodzące między

środowiskiem życia człowieka a procesem wychowania
(obejmuje celowe i planowe działania, a także rozległe
wpływy pozaszkolnych środowisk wychowawczych)

(3)

Zasady i metody badań –

bezpośrednia styczność ze

środowiskiem (obserwacja uczestnicząca), dialogiczna
relacja badawcza (wywiady), zasada operowania
wielostronnym materiałem badawczy, który opisuje się i
prezentuje w postaci monografii terenowej
(problemowej)

7

Badania historyczno-społeczne

•

Badanie procesów wychowania i socjalizacji w ścisłej
łączności z dziejami życia kulturalnego, społecznego i
gospodarczego

•

Badania tego typu opierają się na koncepcji historii
humanistycznej, interpretatywnej

•

Materiałem badawczym są różne świadectwa historyczne
(materialne i niematerialne ślady przeszłości)

•

Badania uwzględniają problemy badawcze w formie pytań
typu faktograficznego („Kiedy?”, „Gdzie?”, „Kto?”,
„Co?”) oraz elementy krytyki zgromadzonych materiałów
źródłowych, badanie ich autentyczności oraz trafności

•

Perspektywa historyczno-społeczna w badaniach pedagogicznych
uwzględnia tradycyjne pola badawcze (historia doktryn i myśli
pedagogicznej, wychowania, oświaty) oraz tematykę mikrohistorii
dnia codziennego, zapisanej w pamięci i w doświadczeniach
uczestników i świadków określonych wydarzeń (osób, grup
społecznych, środowisk lokalnych)

8

Badania w działaniu

•

Badania w działaniu (action research) – organizacyjna
forma badań pomagających w zmianie praktyki, w której
praktyk (nauczyciel, pracownik socjalny, lider, animator)
jest jednocześnie badaczem i organizatorem działań

•

Badanie porównujące warunki i efekty różnorodnych form
społecznego działania, którego wyniki prowadzą do ulepszenia
tego działania (modernizacja, innowacje)

•

Każdy cykl badawczy składa się z następujących
elementów: zdefiniowanie problemu (

dostrzeżenie problemu,

rozpoznanie go

) - planowanie działania (

program

) – działanie

(

wdrożenie programu

) – rejestracja efektów, rezultatów działań,

osiągniętych wyników (

ewaluacja

)- udoskonalenia planu ...

•

Wspólną cechą badań w działaniu jest

sekwencyjność

myślenia i działania oraz

cykliczność

sekwencji

•

Zastosowanie: modernizacja lub wypracowanie nowych
programów kształcenia i wychowania, polityki oświatowej lub
społecznej, pracy socjalnej, szkoleń, form aktywizacji społecznej

9

Model badania w działaniu (K. Lewin)

•

Rozmrażanie – uświadomienie problemu i projektowanie
zmian (działań)

•

Zamrażanie – wprowadzenie działań do praktyki na stałe,
jeśli wyniki ewaluacji są satysfakcjonujące

PLANOWANIE

wstępna

diagnoza,

zbieranie

danych,

ocena zebranych

wyników

PLANOWANIE

DZIAŁANIA

REZULTATY

zmiany

w zachowaniu,

kompetencjach,

poglądach itp.

ZBIERANIE

DANYCH

MIERZENIE

WYNIKÓW

DZIAŁANIE

zmiany interakcji

społecznych,

organizacja

działania

REJESTROWANI

E

CZYNNOŚCI

rozmnażanie

zamrażanie

zmienianie

Pętla A

Działanie/

przemiana

Wyjście/ efekty, ocena

Wejście/ pomysł

Pętla C

Pętla B

10

Metody badań jakościowych

(1)

Obserwacja uczestnicząca – o metoda poznawania zjawisk
poprzez zaangażowane uczestniczenie w nich; to osobisty styl
badania przyjęty przez badaczy terenowych, którzy, kiedy już
zostaną zaakceptowani przez członków badanej zbiorowości,
mogą wykorzystywać różne techniki zbierania danych w celu
zdobycia wiedzy o badanej grupie i jej sposobie życia.

(2)

Otwarty wywiad pogłębiony (indywidualny) polegający na
szczegółowej, wnikliwej rozmowie z respondentem, której celem
jest dotarcie do głęboko skrywanych potrzeb i motywacji,
precyzyjnych informacji, poszerzenia wiedzy związanej z tematem
badania (wywiad narracyjny – ekspercki, autobiograficzny,
historia mówiona; wywiad skoncentrowany na problemie, wywiad
recepcyjny)

(3)

Dyskusja grupowa (wywiad zogniskowany, fokus) rodzaj
dyskusji prowadzonej przez specjalnie przeszkolonego moderatora
na podstawie przewodnika do dyskusji, który wcześniej zostaje
przedstawiony badanej grupie (małej, 8-10 osobowej).

11

Metody analizy

danych jakościowych

12

Etapy analizy danych

•

Surowe dane jakościowe istnieją w postaci tekstów
(notatek z terenu obserwacji, protokołów z wywiadów,
konwersacji, transkrypcji nagrań, opisów analizowanych
książek, fotografii, filmów, nagrań wideo).

•

Analiza danych jakościowych jest procesem
przekształcania tekstu z notatek terenowych,
wywiadów w tekst w postaci teorii ugruntowanej
(teorie ugruntowane w danych, to zbiór twierdzeń
wyjaśniających jednostkowe doświadczenie i zjawiska
występujące w badanych terenie).

•

Ogóle etapy analizy danych jakościowych:

•

1. redukcja danych,

•

2. reprezentacja danych,

•

3. weryfikacja danych (teorii ugruntowanej).

•

Analiza danych jakościowych ma charakter kołowy
(etapy analizy przeplatają się wzajemnie).

13

Porządkowanie i grupowanie

danych

•

Matryca – to sposób uporządkowania danych
jakościowych, obrazujący wypowiedzi, obserwacje
zachowań badanych, podzielonych według określonych
kategorii (matryce są skonstruowane w postaci tabel)

•

Sieci – to sposób obrazowania istniejących połączeń
między badanymi zjawiskami; mogą to być sieci
obrazujące kolejność zdarzeń (sieci sekwencyjne) lub
ilustrujące zależności przyczynowo-skutkowe między
badanymi zjawiskami (sieci przyczynowe)

•

Mapy – graficzne przedstawienie opracowywanego
zjawiska, rama pojęciowa (mapa poznawcza); graficzna
forma przedstawiania wzajemnych relacji i powiązań
międzyludzkich (mapa kontekstowa)

•

Winieta – opis serii zdarzeń (w krótkim odcinku
czasowym lub przestrzennym), które są specyficzne dla
badanego przypadku, posiada strukturę narracyjną,
uwzględniającą chronologię zdarzeń

14

Opracowanie zebranego materiału

•

W badaniach jakościowych brakuje proceduralnych ograniczeń i
odczytanie tekstów jest możliwe na różne sposoby.

•

Opracowując materiał wyodrębniamy:

•

1. wypowiedzi badanych,

•

2. materiał będący opisem zdarzeń, zjawisk, zachowań,

•

3. materiały, które zawierają wnioski, opinie, refleksje badacza.

•

Praca z tekstem polega na doborze kategorii analitycznych:

•

1. Jednostki i całości (jednostki lub zespoły jednostek
narracji),

•

2. Konstrukcje (wątki główne i poboczne wypowiedzi),

•

3. Struktury pojęciowe (sposób, w jaki badanych relacjonuje
przebieg zdarzeń)

•

4. Linia podstawowe i linia recesywna (kontynuowanie
przez badanego głównego wątku wypowiedzi i odchodzenie od
tego wątku, elementy uzupełniające wypowiedź)

15

Wnioskowanie i weryfikacja

•

Synteza zebranych danych – dostrzeżenie całokształtu
problemu, zrozumienie różnych, zaobserwowanych lub
przeżytych w trakcie badania, zdarzeń

•

Wnioski formułujemy z dużą ostrożnością, powinny być
dobrze udokumentowane (uzasadnione stosownie dobranymi
materiałami, np. cytatami z wypowiedzi badanych)

•

Kontrola i weryfikacja zebranego materiału - pomocne są:
1. triangulacja (wielostronne przyglądanie się badanym osobom,
sytuacjom, zjawiskom; stosowanie różnych metod zbierania
materiałów, korzystaniu z różnych źródeł);

•

2. ważenie dowodów – ostrożne podchodzenie do uzyskanych
danych, ocena, które informacje mają mocne podstawy (ocena
wiarygodności informatora, okoliczności badania, własnych
przedzałożeń, które mogą zniekształcać odbiór informacji);

•

3. stały kontakt i uzyskiwanie informacji zwrotnych od badanych;

•

4. szczegółowa dokumentacja przebiegu badania;

•

5. teoretyczna wiedza badacza.

16

Redukcja danych

•

Redukcja danych polega na ich kodowaniu.

•

Kodowanie to wyszukiwanie i etykietowanie w
tekście wskaźników zmiennych (kategorii
analitycznych) oraz nadawanie im znaczenia.

•

Kodowanie rzeczowe otwarte – wielostronna analiza
tekstu w celu znalezienia możliwie największej liczby
kategorii analitycznych (zmiennych).

•

Kodowanie rzeczowe selektywne – wybieranie do
dalszej analizy kategorie najbardziej reprezentatywny dla
problemu badań.

•

Kodowanie teoretyczne – formułowanie
hipotetycznych wyjaśnień dotyczących zależności między
wyselekcjonowanymi kategoriami (kody teoretyczne
ujęte w większą całość tworzą noty teoretyczne, z
których później buduje się teorię ugruntowaną)

17

Reprezentowanie danych

•

Reprezentowanie danych - to procedura analityczna
zmierzająca do zestawienia kodów (teoretycznych)
w celu zbudowania teorii ugruntowanej.

•

Metody reprezentacji danych:

•

1. sekwencyjna analiza dyskursu (reguł, według
których uczestnicy interakcji budują własne wersje świata);

•

2. sekwencyjna analiza narracji (dotyczy logicznych i
treściowych następstw w życiu badanego);

•

3. szacowanie współwystępowania – wykrywanie
prawidłowości w poszczególnych sekwencjach danych
(służy projektowaniu sieci powiązań przyczynowych
pomiędzy badanymi kategoriami).

•

Analiza sekwencyjna to zestawienie opracowanych kodów
w kolejności chronologicznej w celu wykrycia ciągłości lub
braku ciągłości logicznej.

18

Weryfikacja teorii

ugruntowanej

•

Indukcja analityczna - metoda weryfikacji teorii
ugruntowanej, polegająca na konfrontowaniu
danego twierdzenia hipotetycznego z każdym
przypadkiem w badanym terenie.

•

Jeśli jakiś przypadek nie jest zgodny z twierdzeniem,
należy zmienić twierdzenie lub ograniczyć jego zakres,
tak aby ten przypadek ponownie włączyć do analizy.

•

Cechą tej procedury jest niewykluczanie z analizy
przypadków, które przeczą twierdzeniu hipotetycznemu.

•

Zmusza badacza do tworzenia nowych twierdzeń
hipotetycznych oraz do krytycznego spojrzenia na
zgromadzone dane.

19

Analiza treści

•

Analiza treści to metoda kodowania danych, w
której kategorie analityczne wyprowadza się z
koncepcji badań (nie z materiału badawczego,
analizowanego tekstu).

•

Przebieg analizy:

•

1. zdefiniowanie badanych zmiennych,

•

2. rozbicie tekstu na jednostki analityczne (zdania,
akapity, rozdziały, paragrafy, sekwencje merytoryczne),

•

3. wyszukiwanie wskaźników zmiennych (kategorii),

•

4. przekształcenie wskaźników w kody analityczne,

•

5. zestawienie kodów analitycznych,

•

6. wyodrębnienie kodów kontekstowych,

•

7. ulokowanie w kontekście kodów analitycznych,

•

8. prezentacja znaczeń odczytanych z tekstu,

•

9. weryfikacja odczytanych znaczeń (triangulacja).

20

Typy analizy treści

•

Analiza semantyczna – odkrywa jawną warstwę
tekstu, o czym on jest, kto jest bohaterem, jak
często się pojawia w porównaniach z innymi
bohaterami, w jakim kontekście.

•

Analiza semiotyczna – okrywanie niejawnych
warstw tekstu, ukrytych intencji autora, poprzez
interpretację.

•

Analiza retoryczna – analizie poddaje się figury
stylistyczne i interpretuje się ich funkcję w tekście
(metafory, ironię, synekdochy)