1

Biologiczne i medyczne

podstawy rozwoju i

wychowania.

II „Rozwój fizyczny

człowieka

”

21 październik 2005 roku,

Zamość

Krystyna Radecka - dr nauk

medycznych.

2

I. Czynniki
determinujące rozwój

„

„Rozwój człowieka od komórek

Rozwój człowieka od komórek

rozrodczych, poprzez zapłodnienie i

rozrodczych, poprzez zapłodnienie i

zygotę jest jednym z tych cudów

zygotę jest jednym z tych cudów

natury, przed którym możemy z

natury, przed którym możemy z

pokorą pochylić głowę. Mądrość

pokorą pochylić głowę. Mądrość

programu rozwoju zdeterminowana

programu rozwoju zdeterminowana

genetycznie i zawarta w DNA,

genetycznie i zawarta w DNA,

mechanizmy

zapewniające

mechanizmy

zapewniające

bezbłędną

realizację,

zdolność

bezbłędną

realizację,

zdolność

adaptacji budzi podziw”.

adaptacji budzi podziw”.

3

Zagadnienia

1)

Czynniki determinujące rozwój.

2)

Przemiany w rozwoju.

3)

Rozwój dziecka:

wewnątrzmaciczny, poród,

noworodek,

wcześniactwo,

niemowlę,

okres

poniemowlęcy,

pszedszkolny,

szkolny, dojrzewania, zmiany w narządach.

4)

Problemy współczesnego dojrzewania.

4

Czynniki determinujące

rozwój

1)

Zewnątrzpochodne

, czyli

egzogenne.

Wpływ ich

może być korzystny lub niekorzystny, a nawet
zabójczy. Ponieważ czynniki te to nasze

środowisko

w którym rozwijamy się i żyjemy.

2)

Wewnątrzpochodne

, czyli

endogenne:

genetyczne

/to wszystko, co dziecko dziedziczy

poprzez komórki rozrodcze, układ hormonalny
i nerwowy

oraz „tkanki i narządy”

wg Baura

„end organs”/.

3)

Dobry stan zdrowia –

niedoczynność, wady

budowy lub choroba może zaburzyć harmonię
rozwoju.

5

Wpływ różnych czynników na

rozwój osobniczy człowieka.

wg J. Bauera

6

Przemiany w rozwoju

Zjawisko szybszego rozwoju fizycznego,
wyższego wzrostu i większej masy ciała na
przestrzeni lat nazwano

trendem rozwojowym.

Przyspieszenie dojrzewania nazwano

zjawiskiem akceleracji.

Dzisiaj

akceleracja

dotyczy wszystkich

wskaźników rozwoju.
Przesłanki akceleracji: jakość żywienia,
zjawisko

heterozji /

mieszanie pul

genetycznych

/.

Higiena i opieka medyczna.

7

Rozwój dziecka

Klasyfikacja WHO:

I. -

okres rozwoju wewnątrzmacicznego

:

embrionalny

czyli zarodkowy – 8 tygodni;

płodowy

od 9 tyg. do porodu,

II. -

okres życia pozałonowego

:

noworodkowy

–

28 dni,

niemowlęcy

– do końca 1 roku,

poniemowlęcy

, zwany żłobkowym – do 3 roku,

przedszkolny

– do końca 6 roku,

wczesnoszkolny

do pojawienia się objawów

dojrzewania płciowego,

dojrzewania

zwany

dorastaniem, młodzieńczy.

8

Rozwój wewnątrzmaciczny

1

.

Zapłodnienie

i pierwsze podziały

zygoty,

czyli

zapłodnionego

jaja,

odbywają się zwykle w jajowodzie,

2

. komórki rozwinięte

z zygoty

zagnieżdżają się w macicy,

3

.

embrion

wrasta w błonę śluzową

macicy i odżywiany jest bezpośrednio
przez krew matki do czasu

wytworzenia łożyska,/

okres

zarodkowy/,

9

C d.

4

.

łożysko

rozwija się z tkanek płodu i

matki, chociaż powierzchnia stykania
się naczyń krwionośnych jest bardzo
duża,

to

łożysko

stanowi

nieprzenikliwą barierę

dla krwinek,

/

tylko na zasadzie dyfuzji przekazuje

substancje

odżywcze,

tlen,

krew,

hormony,

a

odbiera

niepotrzebne

substancje z przemiany materii i
dwutlenek węgla/,

10

C d.

5.

do momentu wytworzenia

łożyska

mówimy

o rozwoju płodowym,

/łożysko

jest wytworzone w 2 miesiącu życia/,

6. łożysko

to okrągły twór o średnicy ok.

20 cm i grubości ok. 2 cm, w części

środkowej jest pępowina, która wnika do

łożyska i zaraz dzieli się na liczne,

mniejsze naczynia krwionośne,

11

C d.

7.

pępowina

to przewód o średnicy

palca, składa się ze spiralnie
skręconych naczyń krwionośnych
płodu, długości około 60 cm, co
umożliwia swobodne poruszanie się
płodu

wewnątrz

macicy

tzw.

„orbitowanie w wodach płodowych”,

12

C d.

8.

tempo

rozwoju

zarodka

jest

zawrotne.

Masa

zarodka

4-

tygodniowego

jest

10 000 razy

większa niż

zygoty,

kształtują się

struktury, różnicują się komórki i

tkanki, wytwarzają się narządy,

9

. w

3

tygodniu zarodek ma już ok.

2

mm

. Wytwarza się

pierwotna cewka

naczyniowa

, z której w następnym

tygodniu ukształtuje się

serce,

13

C d.

10.

w

4 tygodniu

zarodek ma już

zawiązki

mózgu,

oczu, żołądka,

nerek

, a

serce

rozpoczyna pracę,

wykonując ok. 60 skurczów na

minutę. Od tego momentu będzie

ono już biło do końca życia,

11

. na tym etapie rozwoju zarodek

ludzki jest prawie nie do odróżnienia

od zarodków innych kręgowców

np.

królika, kury czy ryby,

14

Trzy analogiczne fazy

rozwoju zarodków

kręgowców

15

Pozycja płodu w przebiegu

ciąży

16

Pozycja płodu tuż przed

porodem

17

C d.

-

13

.

twarz

wykształca się ok.

7-8 tygodnia

, w tym też

czasie

rozwój

układu

mięśniowego i nerwowego
stwarza

możliwości

wykonywania

pierwszych

samodzielnych ruchów,

18

C d.

- 14

. w

3 miesiącu

można określić

płeć dziecka. Płód porusza się
dość energicznie, ale matka ich
jeszcze nie odczuwa, ponieważ
ma on ok. 8 cm długości,

ma

jednak wykształcone już prawie
wszystkie narządy wewnętrzne,

19

C d.

-

15

. faza rozwoju, która kończy się w

4

miesiącu ciąży zwana

organogenezą,

jest okresem szczególnie krytycznym.

Właśnie

w

okresie

organogenezy

działanie

czynników

szkodliwych,

takich,

które

nie

zostaną

„

wyhamowane

” przez barierę łożyska,

może

zaburzyć

harmonijny

rozwój

narządów, prowadząc do powstawania

wad wrodzonych nie determinowanych

genetycznie,

20

C d.

16

.

ważna dla

matki

jest znajomość

czynników, które mogą prowadzić do

powstawania

wad

wrodzonych,

nieprawidłowego

kształtowania

się

narządów

w

okresie

organogenezy

.

Zaliczamy do nich niektóre zakażenia —

wirusowe, a klasycznym przykładem jest

tu

różyczka,

może również niemałą rolę

odgrywać zwykła grypa, a nawet kilka

chorób

odzwierzęcych,

które

w

normalnych warunkach mają u ludzi

przebieg

subkliniczny

(bezobjawowy),

21

C d.

- 17

.

czynniki uszkadzające

to min.:

wpływ energii jądrowej i promiennej

(prześwietlenia

diagnostyczne!),

toksyny chemiczne zawarte w dymie
tytoniowym

itp.,

to

ok.

4000

substancji chemicznych, z których
wiele jest wyjątkowo szkodliwych
(

związki cyjanowodoru, nikotyna

).

22

C d.

- 18.

człowiek współczesny ma do

czynienia z wieloma związkami
chemicznymi, także syntetycznymi
(

rozpuszczalniki, lakiery, detergenty

itp

.). Wiele z nich przechodzi

poprzez barierę łożyska i może
zaburzyć rozwój płodu,

23

C d.

19.

dalszy

okres

rozwoju

wewnątrzmacicznego

to

doskonalenie struktur i trening

do

samodzielnego życia

. Dziecko

jest zlokalizowane —

wewnątrz

macicy

, znajduje się

wódach

płodowych

,

które

zapewniają

stałą

ciepłotę,

środowisko

dostatecznego

nawilgocenia oraz

ochronę

mechaniczną

przed

urazami, jakie poprzez powłoki

brzucha mogłyby się zdarzyć,

24

C d.

20.

od piątego miesiąca ciąży

matka wyraźnie czuje ruchy płodu i

niekiedy

określa,

że

„

dziecko

kopie

”.

Dziecko

wykazuje

aktywność i reaguje na

stresy

matki

. Między matką i dzieckiem

nie ma łączności nerwowej, jest

tylko

więź

chemiczna,

hormonalna

.

Jest

to

pierwsze

emocjonalne

współdziałanie matki i dziecka,

25

C d.

21.

matka odbiera sygnały dziecka

poprzez jego aktywność ruchową. W
ostatnim okresie ciąży dziecko

wykonuje ruchy poprzez skurcze
mięśni

, zaczyna też wykonywać

ruchy „

oddechowe

”, ważny trening

dla mięśni oddechowych,

26

Ciąża

Ciąża

trwa ok.

266 dni

od owulacji,

jest to właściwy

czas rozwoju

wewnątrzrzmacicznego

, /

od

ostatniego miesiączkowania

upływa

okres

ok. 280 dni

, i nikt właściwie

nie wie, dlaczego poród zaczyna się
właśnie wtedy, a nie parę dni
wcześniej czy później/,

27

C d.

informacja

zawarta w

DNA

, jako

program genetycznie uwarunkowany
uruchamia tzw.

„cyngiel" czy „spust”,

który jest pierwotnym bodźcem do
uruchomienia cyklu działań
hormonalnych, które uruchamiają
mechanizm wyzwalający

skurcze

mięśnia macicy, poród,

28

Poród

do porodu

płód ustawia

się w sposób

charakterystyczny i względnie stały t j:

główką do przodu,

główka

:

jest największa, dziecko idzie więc do
kanału

rodnego

największym

wymiarem,

/

jeżeli

przeciśnie

się

główka, to węższe części ciała: barki,
biodra i nogi rodzą się szybko, prawie
gwałtownie/,

29

Poród

30

Poród c d.

31

Fazy porodu:

pierwsza:

to wstępne skurcze macicy, aż

do rozwarcia ujścia szyjki i tzw. ustalenia
się główki, czyli wejścia jej do kanału
rodnego,

druga:

najważniejsza faza porodu to

przejście główki, a za nią całego ciała
przez kanał rodny, z wykonaniem przy
tym trzech

obrotów,

32

C d.

trzecia:

polega na urodzeniu łożyska,

odkleja się ono pod wpływem
skurczów macicy i zostaje wydalone
na zewnątrz,
czas trwania porodu jest różny, tzw.
pierwiastka, rodzi dość długo, kolejne
porody trwają coraz krócej,
w czasie porodu

najważniejsza jest

walka z niedotlenieniem płodu,

33

C d.

- przecięcie pępowiny

to dla dziecka

już

samodzielne

życie

,

jest

to

samodzielność raczej biologiczna, bo

ludzki noworodek nie jest w stanie

sam

egzystować.

Nawet

takich

czynności, jak utrzymanie stałej,

ciepłoty - bez okrycia, nie jest w

stanie zrealizować. Nie ma mowy o

samodzielnym odżywianiu się, czy

poruszaniu.

Zależność od rodziców

jest kompletna.

34

Psychoza porodowa:

kobieta pod wpływem

szoku porodowego

niekiedy może wykazywać pewne
zaburzenia psychiczne i niechęć do
swojego dziecka, niekiedy w krańcowej
formie,

zwane

psychozą

porodową.

Dlatego w

kodeksie karnym

wielu krajów,

w tym i polskim, jest taki paragraf, który
określa zbrodnię dzieciobójstwa jako

„zbrodnię uprzywilejowaną". /kilka dni/,

35

Poród to problem:

biologiczny

- prawidłowy materiał

genetyczny i jego rozwój,

medyczny

- patologie porodu,

zakażenia,

psychospołeczny

- więzi emocjonalne,

poziom zamożności rodziców,
uwarunkowania kulturowe.

36

Okres noworodkowy:

Noworodkiem

nazywamy

dziecko od

urodzenia

do

ukończenia

28

dni,

donoszony ma przeciętną wagę powyżej
3,5 kg., /norma jest tu dość szeroka/,
dopiero noworodek

poniżej 2,5 kg jest

traktowany jako wcześniak,

noworodek ma średnio ok. 50 cm
długości,

37

C d.

„

fizjologiczny spadek wagi

„ w ciągu

pierwszych dni wynosi do

10%

i jest

spowodowany:

oddaniem

moczu

i

pierwszego

stolca,

wysychaniem

pępowiny i całej skóry, usunięciem mazi

płodowej,

poza tym w pierwszych dniach

noworodek bardzo mało je, /ściślej pije/,
ok.

7-10 dnia życia

wyrównuje masę

urodzeniową, a potem już

zawsze

przybywa na wadze,

38

C d.

jednym z ciekawych zjawisk tego

okresu jest „

przełom hormonalny,

otóż

noworodek w ostatnim okresie ciąży

otrzymuje od matki poprzez łożysko

znaczną

ilość

substancji

hormonalnych,

dziecko

rodzi

się

wyposażone

w

bagaż

hormonów,

którego musi się w najbliższym czasie

pozbyć. To oczywiście trochę trwa, a w

tym czasie hormony te oddziałują na

dziecko, wywołując różne objawy,

39

Objawy przełomu

hormonalnego:

-

obrzęk narządów płciowych

, /genitalia

noworodka są niekiedy większe od
genitaliów siedmiolatka/, u
dziewczynek obserwuje się obrzęk warg
sromowych,

wydziela się pewna

ilość

śluzu

, a niekiedy stwierdza się nawet

coś w

rodzaju śladów krwawienia,

-

rozszerzone

, jakby przepełnione

gruczoły łojowe skóry przypominające

trądzik młodzieńczy,

40

C d.

-

obrzęknięte sutki

i jest to

ginekomastia,

analogiczna jak w okresie dojrzewania.
Duże sutki wyraźnie są zaznaczone, a
dotykiem można stwierdzić obrzękniętą
tkankę

gruczołową

w

postaci

podskórnych guzików. Przy ucisku (czego
jednak nie należy robić) wydobywa się
nieznaczna ilość pokarmu. /

Jest to jedyny

okres w życiu mężczyzn, kiedy produkują
oni pokarm/,

41

C d.

hormony odziedziczone od matki

mają także wpływ na metabolizm,
funkcje

układów

i

narządów

noworodka.

Jaki?

Należy sądzić, że

bardziej

celowy

niż

to,

co

obserwujemy

„na

zewnątrz”,

jest to

w jakiś sposób korzystne.

42

Nadumieralność chłopców:

nadumieralność chłopców

, szczególnie

w okresie okołoporodowym i w wieku

noworodkowym. Z wcześniaków o tej

samej masie urodzeniowej dziewczynki

mają niewspółmiernie większą szansę

na przeżycie niż chłopcy.
zjawisko jest znane, ale

brak,

jak dotąd,

jego

wytłumaczenia

.

Kobieta

jest

biologicznie silniejsza niż mężczyzna.

43

Odruchy atawistyczne

noworodka:

Odruch pełzania

- noworodek położony

na brzuszku z przygiętymi kończynami
wykonuje ruchy pełzania,/ jest ono
zupełnie

harmonijne

i

efektywne,

noworodek posuwa się do przodu/,

odruch chwytny

- jeżeli noworodek

poczuje w dłoni jakiś przedmiot, np.
palec, to zaciska dłoń i chwyta go, /chwyt
jest tak sil ny, że można noworodka
unieść do góry na dwu palcach, które
będą zaciśnięte jego dłonią/,

44

C d.

odruch

chodzenia

-

noworodek

podtrzymywany

pod

ramiona,

gdy

poczuje dotykiem stóp podłoże,

wykonuje

zupełnie sprawne ruchy przebierania

nogami i jakby chodzi

, /chodzenie to nie

jest, bo pozycja jest sztuczna, noworodek
sam

nie

może

stać,

ale

ruchy

przebierania

nóżkami

odbywają

się

zupełnie sprawnie,

45

C d.

odruch Moro

- jest to odruch złożony,

a jego sens poznano, obserwując

małpy.

Otóż w przypadku

zadrażnienia

błędnika

, a więc kiedy dziecko szybko,

gwałtownie

się

osunie,

opadnie

,

wykonuje ono dwoma ramionami

najpierw ruch ich

rozrzucenia na boki

,

a następnie przy-wiedzenia

, /

jest to w

tej fazie jakby ruch obejmowania/,

odruchy

atawistyczne

zanikają

w pierwszych miesiącach życia.

46

Infekcje okresu

noworodkowego:

noworodka

wiele infekcji nie dotyczy w

ogóle, jeżeli matka przeszła choroby
zakaźne dziecięce /

odrę, świnkę, ospę

wietrzną

, to noworodek przez pierwsze

tygodnie życia wykazuje odporność na
te zakażenia.

Zawdzięcza to ciałom

odpornościowym, które otrzymał od
matki poprzez łożysko i z pokarmem po
urodzeniu,

47

C d.

z biegiem czasu ilość

materiału

odpornościowego

/

immunoglobulin/

otrzymanego w życiu płodowym

wyczerpuje

się,

a uzupełnianie go z

zewnątrz ustaje w chwili

przerwania

naturalnego karmienia

piersią,

48

C d.

jest

„ono”

wtedy wrażliwe na różnego

rodzaju infekcje, np. na tzw.

„infekcje

banalne”

,

jak nieżyt nosa (katar),

grypa, zakażenie ropne itp.

Trzeba

pamiętać, że

każda infekcja

jest dla

niego groźna i może skończyć się
poważną

chorobą,

a nawet

zgonem

.

49

Wcześniactwo:

za „

wcześniaka

uważa się

noworodka

urodzonego

przed 37 tygodniem trwania

ciąży

i z masą ciała

mniejszą niż 2500 g”,

dystrofia wewnątrzmaciczna

polega na

tym, że dziecko z ciąży,

która trwała dość

długo

, wykazuje masę znacznie

niższą

niż przeciętna,

50

C d.

długotrwałe

przebywanie

w

inkubatorze

w celu zabezpieczenia:

odpowiedniej temperatury otoczenia,
odpowiedniej

ilości

tlenu,

odpowiedniego nasycenia otoczenia
parą wodną, sterylności,

„

choroby z niedoboru

”:

krzywica

/

brak

witaminy

D/,

niedokrwistość

niedobarwliwa

/

niedobór związków żelaza/

,

51

Okres niemowlęcy:

niemowlęciem

nazywamy dziecko po

ukończeniu 4 tygodnia życia do końca 1

roku,

w I połowie 1 roku

„grubieje”,

niż rośnie

staje się bardzo pulchne, ma obfitą tkankę

tłuszczową, rośnie tułów i kończyny, głowa

mniej, karmienie naturalne,

w II połowie roku

wyrzynają się zęby

mleczne, dziecko bardzo dużo je, bo

tempo rozwoju jest szybkie, karmienie

naturalne piersią matki,

52

Zalety karmienia piersią

czysty biologicznie i jałowy pokarm,
o stałej temperaturze i zawsze świeży,
stały skład chemiczny
najkorzystniejszy dla dziecka, który
zawiera ciała odpornościowe,
bliski fizyczny i psychiczny kontakt z
matką, /

rozwój więzi emocjonalnej i

wrażeń dotykowych

/,

53

C d.

Karmienie naturalne jest

obecnie

uważane

za

podstawowy

warunek

dobrego i prawidłowego
rozwoju dziecka.

54

Rozwój psychoruchowy w

1 roku życia

pionizacja ciała

- uwolnienie i

przystosowanie dłoni jako

doskonałego, niedościgłego narzędzia

pracy precyzyjnej, /

stworzenie człowieka/,

nauka mowy ludzkiej

– „opanowuje

jeden język obcy”, uczy się rozumieć

intencje

mówiącego,

rozumie

poszczególne słowa, pod koniec roku

zaczyna samo mówić,

samodzielne poruszanie się

- podnosi

głowę, siada, raczkuje, stara się wstać,

55

C d.

chodzenie

–

pionizacja

postawy,

wykształcenie krzywizn kręgosłupa i
rozwojem mięśni, rozwój i dojrzewanie
narządu równowagi,

/ucho

/,

zdolność chwytania

– działanie celowe z

korelacją wzrokowo-ruchową, dłoń osiąga
przeciwstawność kciuka do reszty palców,

opanowanie

zwieraczy

–

w

sposób

kontrolowany oddawanie stolca i moczu,

56

Rozwój emocjonalny

kontakt z matką

– jej zapach, głos,

dotyk, smutek, radość, miłość, -

poczucie

bezpieczeństwa,

kontakt

z

innymi

osobami

/

ojciec,

rodzeństwo

/, znaczące i ważne doznania

dla dziecka,
kontakt z dorosłymi, starszymi dziećmi

zapewnia –

wzorzec do naśladowania,

możliwość uczenia się, poznawania

ludzkich możliwości,

57

Przyczyny umieralności w 1

roku życia

przebieg ciąży, zatrucia wewnątrzmaciczne,
wady wrodzone noworodka,
urazy porodowe, wylew wewnątrzczaszkowy,
zakażenia przewodu pokarmowego,
biegunki,
zakażenia układu oddechowego, zapalenie
płuc,
inne,

58

Okres poniemowlęcy

okres życia to

2 i 3 rok

,

kształtowanie mięśni, słabszy apetyt,
doskonalenie mowy i motoryki, dużo się
uczy, staje się bardziej niezależne i
samodzielne,

zapotrzebowanie

na

ruch

,

duża

ruchliwość, męczliwość, sen od 12-14
godzin na dobę,
podatność na urazy i choroby zakaźne,

59

Najważniejszy okres w życiu

Dziecko

w 1 roku

uczy się poznawać

otoczenie, rozumieć ludzką mowę,
chodzić

i

manipulować

ręką,

samodzielnie

załatwiać

swoje

potrzeby higieniczne itd. Nigdy, w
żadnym

okresie

życia

przy

największym wysiłku, przy najlepszej
opiece,

człowiek nie osiąga tak wiele

w tak krótkim czasie.

60

Okres przedszkolny

okres trwa

od 3 do 6 roku życia

,

cechuje

dalsza

stopniowa

zmiana

sylwetki dziecka, głowa powiększa się

bardzo

nieznacznie,

wzrastają

natomiast tułów i kończyny, które

wydłużają się wyraźnie,
następuje

rozwój

i

usprawnienie

narządów wewnętrznych: serca, płuc,

układu

pokarmowego,

których

czynności coraz bardziej są

zbliżone do

funkcji organizmu dojrzałego,

61

C d.

normalizują

się

tętno i ciśnienie krwi

,

zmniejsza się liczba oddechów, poziom
hemoglobiny,

liczba

krwinek

czerwonych i białych

zbliżają się do

normy człowieka dorosłego,

układ limfatyczny

ulega w wieku 3-7 lat

znacznemu przerostowi, co można
tłumaczyć

samoobroną

organizmu

przed

częstymi

w

tym

wieku

zakażeniami,

62

C d.

pod koniec okresu przedszkolnego

rozpoczyna się

zmiana uzębienia

mlecznego na stałe

. Będzie ona trwać aż

do okresu pełnej dojrzałości,
mimo dużej ruchliwości prawidłowo

rozwijające się dziecko we wczesnym

wieku przedszkolnym powinno posiąść

zdolność

koordynacji ruchów

, co jest

wykładnikiem

dojrzałości ośrodkowego

układu nerwowego

,

63

C d.

w okresie przedszkolnym ustala się
prawo- lub lewostronna

lateralizacja

, to

znaczy

przewaga prawej lub lewej ręki,

nogi i oka.

Do tego wieku małe dziecko

jest zazwyczaj oburęczne,
zwykle większa sprawność ręki prawej,
predysponowanej

u

przeważającej

większości

osób

do

wykonywania

codziennych

czynności,

ręka

lewa

spełnia na ogół funkcje pomocnicze,

64

C d.

okres przedszkolny

cechuje dalszy

rozwój układu nerwowego, stwierdza
się przewagę procesów pobudzenia nad
procesami hamowania, intensywnie są
wytwarzane

odruchy

warunkowe.

Reakcje uczuciowe są bardzo żywe,
w miarę dojrzewania pojawia się u
dziecka

narastająca

równowaga

psychiczna,

65

C d.

bardzo dynamiczny jest rozwój funkcji
psychicznych,

takich

jak

mowa,

wyobraźnia, spostrzeganie, myślenie,

w

związku

z

kształtowaniem

się

wyobraźni,

myślenia

logicznego

i

zdolności

spostrzegania poszerza się

znacznie

krąg zainteresowań

dziecka.

Skłania je to

do ciągłego zadawania

pytań

, a proste, zwięzłe odpowiedzi już

go nie zadawalają,

66

C d.

w

tym

okresie

rozwojowym

kształtują się

pamięć i uwaga

dowolna, zaczyna się rozwój

uczuć

wyższych, rozwój przystosowania
społecznego,

od rodziców i wychowawców zależy
w dużym stopniu, jaka postawa
społeczna rozwinie się u dziecka,

67

C d.

w rozwoju psychicznym dziecka bardzo
istotną rolę odgrywa

zabawa

. Różne

rodzaje zabaw, odpowiednio dobranych
do wieku i możliwości psychofizycznych
małego dziecka, poza doskonaleniem
sprawności

ruchowej

i

manualnej,

opanowywaniem czynności precyzyjnych
ćwiczą

koordynację wzrokowo-ruchową,

uczą

spostrzegania,

obserwowania,

kojarzenia pojęć, logicznego myślenia,

68

C d.

ruch

jest fizjologiczną

potrzebą

dziecka

przedszkolnego i o tym

powinni pamiętać jego opiekunowie.
Z punktu widzenia zdrowia i higieny
najbardziej wskazany jest swobodny,
dowolny ruch, przerywany chwilami
wypoczynku, które dziecko w miarę
potrzeby samo sobie ustala,

69

C d.

bardzo

ważne

w

tym

okresie

rozwojowym jest

hartowanie dziecka

.

Znaczenie

hartujące

ma

zarówno

powietrze, jak i woda, dlatego dziecko
powinno przebywać przez kilka godzin
dziennie na świeżym powietrzu,
duże znaczenie

w utrzymaniu zdrowia

mają regularne wizyty u stomatologa
oraz wyrabianie i utrwalanie nawyków
higieniczno-kulturalnych.

70

Okres szkolny

szkolny

zamyka

się

w

szerokich

granicach wieku -

od 6 do ok. 14 roku

życia

, nic więc dziwnego, że

różnice

rozwojowe

u

dzieci

krańcowych

roczników są bardzo znaczne,

s

tąd konieczność podzielenia okresu

szkolnego:

pierwszy

- obejmujący

wczesne lata szkolne, tj.

6-10 rok życia

,

drugi

–

od 11 do mniej więcej 14 roku

życia

,

71

Zasadnicze różnice I i II

okresu

w

rozwoju somatycznym

okres

I

charakteryzuje się dość

jednostajnym

tempem wzrastania.

Przyrosty masy i

długości ciała są stosunkowo małe.
We

wczesnym

wieku

szkolnym

występuje przewaga przyrostu masy

ciała nad tempem wzrastania

, jest to

„

okres fizjologicznego pełnienia,

72

C d.

okres

II

charakteryzuje się wyraźnym

przyspieszeniem tempa wzrastania

. Jest

to objaw wskazujący na zbliżanie się
kolejnego okresu rozwoju, dojrzewania,
ważną

cechą

somatyczną

okresu

szkolnego

jest rozwój

uzębienia stałego

.

Przed okresem dojrzewania uczeń ma już
pełne lub prawie pełne (z wyjątkiem
zębów ósmych) uzębienie stałe,

73

C d.

na przełomie

I i II

okresu wieku

szkolnego

dziewczęta

bardzo szybko

zaczynają górować

nad chłopcami

wzrostem, a także masą ciała

, zmienia

się sylwetka, rysy twarzy, sposób
poruszania się i zachowania, co stwarza
wrażenie,

że są starsze od rówieśników

,

stan taki

trwa do 13 do 14 roku życia

,

kiedy to chłopcy

wchodzą w okres

skoku pokwitaniowego, a dziewczęta
skok pokwitaniowy kończą,

74

Wiek szkolny

określa się w tym okresie tzw.

„osobowość

ruchową„,

dzięki niej

można rozpoznać

dziecko

prawie tak samo dokładnie po

chodzie, ruchach czy gestach, jak po
rysach twarzy lub głosie,

zasadniczym zajęciem

dziecka staje się

nauka

, miarą

dojrzałości psychofizycznej

sześciolatka, siedmiolatka oraz możliwości
podjęcia przez niego nauki szkolnej jest

osiągnięcie dojrzałości szkolnej,

75

C d.

dziecko

szkolne

rozwija

stopniowo

zdolność

spostrzegania,

przede

wszystkim w zakresie wrażeń wzrokowych
i słuchowych.

Spostrzeżenia nabierają

cech świadomej i celowej obserwacji,

dziecko

zdobywa

umiejętność

koncentracji uwagi, a także siedzenia
przez dłuższy niż dotychczas czas w
przymusowej, stabilnej pozycji, jakiej
wymaga się od ucznia,

76

C d.

okres szkolny wiąże się dla ucznia z

nowymi i

konkretnymi obowiązkami.

Dlatego dziecko wchodzące w wiek

szkolny

powinno

być

odpowiednio

przygotowane do

zmiany środowiska,

/

postawy prospołeczne/,

w klasie

staje się jednym z wielu

, gdy

nie jest przygotowane

do

współżycia z

grupą

, bywa przez nią nie akceptowane

lub nawet zostaje odrzucone,

może to

być dla niego ciężkim przeżyciem, częstą

przyczyną niepowodzeń szkolnych.

77

Okres dojrzewania

dziecko

przestaje być dzieckiem

, by po kilku

latach stać się

człowiekiem dojrzałym

.

Tempo rozwoju, wielkość przemian stanowią
o wyjątkowości tego okresu rozwojowego,
o ile do tej pory rozwój dotyczył

zmian

ilościowych

, to teraz zachodzą

zmiany

jakościowe,

przemiany fizyczne są wielkie i zasadnicze,
ale

jeszcze

większe

są

przemiany

psychiczne,

78

C d.

dziecko

jakby

po raz drugi uniezależnia

się od rodziców:

po raz pierwszy

stało się to po

urodzeniu przez odcięcie pępowiny i
rozpoczęcie niezależnego biologicznego
funkcjonowania,

po

raz

drugi

następuje

przez

„odpępnienie"

się

psychiczne,

„dziecko”

staje się innym, nowym

człowiekiem,

79

C d.

okres dojrzewania

ma wyrazistą specyfikę.

Młodzi ludzie w tym wieku są wyjątkowo

trudni

i

wymagający

,

problemy

psychologiczne i fizjologiczne nie wpływają
na rozwój i zdrowie tak właśnie, jak w tym
okresie,

pierwszym objawem przemian dojrzewania

jest

zwiększone

wydzielanie

czynników

uwalniających

podwzgórza,

wzmożona

aktywność przysadki mózgowej, działanie
gruczołów

hormonalnych,

jak

tarczyca,

gonady i kora nadnerczy,

80

C d.

kryteria wieku metrykalnego

są w

okresie

dojrzewania

zupełnie

bez

wartości,
istnieje bowiem wiele czynników, które

mogą

wpływać na przyspieszenie

lub

opóźnienie dojrzewania

. Wymienia się tu

przede wszystkim czynnik rodzinny

,

wpływ

czynnika

genetycznego

jest

również niewątpliwy, nie bez znaczenia

wydaje się

czynnik rasowy

, choć tu już

istnieją wątpliwości,

81

C d.

wszystkie

objawy

dojrzewania

mogą

występować

w różnej kolejności, w różnym

nasileniu

. Indywidualne

zróżnicowanie

rozwoju w żadnym okresie nie jest

tak

duże, jak właśnie w okresie dojrzewania,

największy

rozrzut

poziomu dojrzewania

występuje w gimnazjum

. Potem różnice te

zacierają się i pod koniec nauki w średniej
szkole klasa

jest już dość jednolita,

82

Chłopcy

rozwój i przyrost masy ciała u chłopców w
okresie dojrzewania jest sterowany przez

androgeny

. Wpływają one na rozrost kości,

a także na rozwój muskulatury. Sylwetka
chłopca

charakteryzuje

się

wąskimi

biodrami i szerokim pasem barkowym

,

następuje

duży rozwój muskulatury

,

podskórna tkanka tłuszczowa zanika i
poprzez skórę wyraźnie

widać zarysy

mięśni

,

83

C d.

chętnie

uprawiają

ćwiczenia

ruchowe

, zwłaszcza siłowe. Pod

wpływem przemian psychicznych

podejmują często walkę

, stają się

brutalni, agresywni

. Szukają okazji

do walki, przy czym nie jest to
tylko potrzeba próby swych sił, jest
to

także

potrzeba

treningu

muskulatury,

84

Dziewczęta

w

okresie dojrzewania

narasta u

dziewcząt

tkanka tłuszczowa

i maleje

chęć

do

uprawiania

ćwiczeń.

Prawdopodobnie

przyrost

tkanki

tłuszczowej

jest

,

przynajmniej

w

pierwszym okresie,

niezależny od trybu

życia,

w okresie dojrzewania dziewczęta w
większości przypadków odchodzą od
wychowania fizycznego już na zawsze,

85

Okres dojrzewania

płciowego,

Cechy płciowe dzielimy na trzy
grupy

:

pierwszorzędne -

to gonady, czyli

gruczoły rozrodcze. Determinowane
przez chromosomy płciowe, już w
zygocie, decydują o płci osobnika,

86

C d.

drugorzędne -

to układ rozrodczy, to

narządy

uczestniczące

w

akcie

kopulacji i zapłodnieniu oraz narządy,
które decydują o zdolności do funkcji
rozrodczej: u

kobiety

- jajowody

,

macica,

pochwa

,

u

mężczyzny

-

genitalia, penis

,

worek mosznowy z

zawartością

,

gruczoł

krokowy,

najądrza,

87

C d.

trzeciorzędne -

mówią nam

o płci

osobnika

na zewnątrz - to

cechy

osobowości i sposób

zachowania się

, a

także te cechy, które dają wyobrażenia
o przynależności do płci, tj.

budowa

zewnętrzna ciała, sylwetka, tonacja
głosu,

typ

owłosienia,

sposób

poruszania się

,

cechy psychiczne

. Te

cechy określamy niekiedy jako

cechy

estetyczne.

88

Dojrzewanie seksualne

chłopców

erotyczne -

rozwój erotyczny w okresie

młodzieńczym to narastaniu wpływu
czynników korowych. Zaczynają się
liczyć

coraz

bardziej

złożone

mechanizmy, oddziaływanie czynników
emocjonalnych,

estetycznych,

światopoglądowych i innych, które
mogą albo hamować reakcje czysto
biologiczne,

albo

wzmacniać

je,

nadając im inny wymiar i jakość,

89

C d.

rozrostowi

towarzyszy

znaczne

pobudzenie

,

receptory

czuciowe

są

wyjątkowo wrażliwe. Dołącza się do tego
także

erotyzacja

centralnego

układu

nerwowego, nie jest bowiem tak, że bodźce
i pobudzenie seksualne dochodzą z
obwodu, w tym czasie po prostu istnieje
wielka

gotowość

fizjologiczna

do

przeżywania

wrażeń

seksualnych,

/

wzwody

/,

90

Dojrzewanie seksualne

dziewcząt

dojrzewanie

dziewcząt

przebiega

inaczej, znacznie dla nich korzystniej.
Otóż narządy płciowe są zlokalizowane
w jamie brzusznej i nie podlegają
obserwacji. Dziewczyna nie wie, czy jej
macica powiększa się skokowo, czy nie, i
fakt ten nie ma wpływu na jej psychikę,
pobudliwość seksualna dziewcząt w
okresie dojrzewania, albo nie występuje,
albo jest mała, albo o niej nie wiemy,

91

Konkluzja

dojrzewanie

:

-

dla chłopca pierwszy kontakt z

seksem to przeżycie orgazmu,

-

dla dziewczyny, to miesiączkowanie,

już to wskazuje na wielkie różnice i
konsekwencje psychologiczne, a także
pedagogiczne w pracy z młodzieżą.

92

Współczesne dojrzewanie

dojrzewanie jest biologiczną fazą
przechodzenia

z

etapu

rozwoju

dziecka

na

etap człowieka dorosłego

.

Przemiany

biologiczne

stają

się

podłożem umożliwiającym

osiągnięcie

dojrzałości

- stwarzają warunki do

realizacji oczekiwań innych obywateli,
wiąże się to z możliwością pełnienia
seksualnych i nie tylko ról dorosłych,

93

Komponenty dojrzewania

dojrzałość seksualna

- zdolność przeżywania

orgazmu, ale i odczuwanie silnego popędu,
napięcie seksualne jest w pierwszym okresie
dojrzałości wyjątkowo duże, /

chłopcy

/,

dojrzałość biologiczna

- to koniec rozwoju

fizycznego, to osiągnięcie pułapu rozwoju,
możemy

za

taką

dojrzałość

uznać

zakończenie procesu wzrastania,/

wieku

prokreacji

/,

94

C d.

dojrzałość psychiczna -

którą osiąga

się w 3-4 lata po dojrzałości
biologicznej i seksualnej,

dojrzałość socjalną -

człowiek, który

zakończył proces przygotowania do
zawodu, podjął samodzielną pracę,
umożliwiającą utrzymanie jemu i jego
rodzinie, staje się naprawdę dorosły.

95

Konkluzja

„Trzeba znacznie skrócić czas
przygotowania

do

samodzielnego życia, skrócić
czas zdobywania zawodu, ludzi
wychowywać

do

szybkiej

i

pełnej dorosłości, dojrzałości
psychicznej i społecznej”.

96

Piśmiennictwo

Malinowski

A

.,

Auksologia,

Wyd.

Uniwersytetu

Zielonogórskiego,

Zielona

Góra 2004.

Mięsowicz

L,

Auksologia

,

wyd.

WSP,

Warszawa 2001. Turner J.S., Helms D.B.,
Rozwój człowieka, wyd. WSiP, Warszawa
1999.

Wolański N.,

Rozwój biologiczny człowieka

,

PWN,

Warszawa

1983.

Wolański

N.,

Zmieniający się człowiek

, PWN, Warszawa

1976.

97

Dykteryjki

Za każdym razem, kiedy
słyszę słowo PORÓD,
nadstawiam uszu
i wytężam uwagę.
Nie bardzo ich rozumiem,
ale wydaje mi się,
że chodzi O to, że albo Mama,
albo Tata, albo położna ma coś urodzić.
Zresztą wszystko jedno.
To i tak nic dotyczy mnie.

98

C d.

Założyłem protest.
Nie chcę, żeby Mama tyle paliła.
Tata też uważa, że powinna
ograniczyć palenie, ale ona twierdzi,
że ją to uspokaja. Wtedy ja ją kopię,
a ona odkłada papierosa
i na jakiś czas się powstrzymuje.
Ma duży respekt dla mnie,
kiedy ją kopię.

99

C d.

Byłem dziś w dyskotece
prawie przez całą noc. Ja!
Spałem już głęboko, kiedy
nagle rozległ się przeraźliwy
hałas i zaczęło mną rzucać to
na jedną ścianę, to na drugą,
tam i z powrotem. I to setki razy!
Trudno mi było utrzymać się
w jednej pozycji, a hałas był
coraz bardziej ogłuszający.

100

C d.

Dzisiaj do mojej Mamy
przyszedł doktor.
Ona wspomniała coś o jakimś
krwawieniu. Może skaleczyła
się w palce? Później przyznała się,
że

była chwilę w dyskotece

.

Chwilę! Wciąż jeszcze pamiętam,
jak byłem rzucany od ściany do ściany,
i za każdym razem, kiedy o tym myślę,
ogarnia mnie lęk

101

C d.

Do Mamy i Taty przyszli goście
i Mama jadła te wszystkie
tłuste potrawy, których unikanie
zalecił jej doktor. Poczułem się
okropnie. Potem nagle zaczęła
mnie topić i omal nie zabiła
czymś, co oni nazywali Dżin
z Wermutem i jeszcze czymś
innym, co nazywali
Rum z Coca-Cola..

102

C d.

Mama jest w dziewiątym miesiącu,
a ja ważę sześć tysięcy miliardów
razy więcej niż ważyłem
wprowadzając się tutaj.
Doktor powiedział Mamie,
że gdybym nadal rósł w tym
tempie, w jakim rosłem przez
ostatni miesiąc, to na dziesiąte
urodziny ważyłbym
ponad 700 kilogramów.

103

C d.

Nagle zorientowałem się,
że oni chcą mnie stąd wyciągnąć,
albo w jakiś sposób wypłoszyć.
Ale ponieważ moje miłe
pomieszczenie ma tylko jedno
wyjście, więc zrobiłem jedyną
słuszna rzecz. Zabarykadowałem się.
Kilkoma kopnięciami obróciłem
się i szczelnie zamknąłem
wejście mają wielka głową.

104

Serdecznie dziękuję za

uwagę

Krystyna Radecka