dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice 2009

1

Łacina

Wykład monograficzny

(fragmenty wybrane)

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

2

A.

Indicativus perfecti activi

Tryb oznajmujący czasu przeszłego
dokonanego strony czynnej

Czas perfectum wyraża czynności
zakończone w przeszłości. Tworzymy go
z tematu perfecta, do którego dodajemy
końcówki osobowe:

Singularis Pluralis

– i

1. – imus

– isti

2. – istis

– it 3. – erunt

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

3

Określenie i zapamiętanie tematu perfecta umożliwia nam trzecia
forma podstawowa czasownika podana w słownikach, którą jest 1
os. perf. act.
Temat ten otrzymujemy przez odrzucenie końcówki 1 os. sing - i.
Najczęściej występującymi cechami perfectum są:



– v – cecha regularnej odmiany czasowników I i IV koniugacji,
np.:



accusavi (oskarżyłem), audivi (usłyszałem).



– u – np. docui (nauczyłem), rapui (porwałem).



– s – np. mansi (pozostawiłem), scripsi (napisałem), dixi
(powiedziałem).



Niekiedy w perfectum występują tematy z reduplikacją, np.:
cecini (zaśpiewałem od cano, - ěre), cucurri (pobiegłem od curro,
- ěre).



Czasami w temacie następuje wzdłużenie rdzennej samogłoski,
np.: vēni (przybyłem, podczas gdy w praes. věnio), lēgi
(przeczytałem, podczas gdy w praes. lěgo).



Niektóre czasowniki w perfectum nie tylko zmieniają iloczas
tematycznej samogłoski ale i jej barwę, np.: fēci (uczyłem, w
praes. facio), ēgi (pognałem, w praes. ăgo).

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

4

Wzór odmiany

Singularis

Pluralis

Koniugacja I

1.

amavi – pokochałem

amavimus

2.

amavisti

amavistis

3.

amavit amaverunt

Koniugacja II

1.

moniu – upomniałem

monuimus

2.

monuisti

monuistis

3.

monuit monuerunt

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

5

Koniugacja III

Singularis

Pluralis

1.

legi – przeczytałem legimus

2.

legisti legistis

3.

legit legerunt

Koniugacja IV

1.

punivi - ukarałem

punivimus

2.

punivisti

punivistis

3.

punivit

puniverunt

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

6

Perfectum de esse

Singularis

Pluralis

1.

fui– byłem

fuimus

2.

fuisti

fuistis

3.

fuit

fuerunt

Znajomość tematu perfecta umożliwi

nam tworzenie takich form jak:



- infinitivus perfecti activi



- indicativus plusquamperfecti activi



- indicativus future II active

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

7

B. Infinitivus perfecti activi

(Bezokolicznik czasu przeszłego
dokonanego strony czynnej)

Bezokolicznik ten tworzymy poprzez
dodanie do tematu perfecti zakończenia -
isse.



amavisse – pokochać, że pokochałem



monuisse – upomnieć, że upomniałem



legisse – napisać, że napisałem



punivisse – ukarać, że ukarałem

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

8

C. Indicativus plusquamperfecti activi

(Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego
strony czynnej)

Czas zaprzeszły w stronie czynnej
tworzymy przez dodanie de tematu
perfecti osobowych form czasownika
esse w imperfectum.

Koniugacja I

1.

amaveram -

amaveramus

pokochałem (przedtem)

2.

amaveras amaveratis

3.

amaverat amaverant

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

9

Koniugacja II

1. monueram

1. monueramus

– przeczytałem (przedtem)
2. monueras

2. monueratis

3. monuerat

3. monuerant

Koniugacja III

1. legeram

1. legeramus

– przeczytałem (przedtem)
2. legeras 2. legeratis
3. legerat 3. legerant

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

10

Koniugacja IV

1. puniveram 1. puniveramus
– ukarałem (przedtem)
2. puniveras 2. puniveratis
3. puniverat 3. puniverant

Plusquamperfectum od esse

1. fueram

1. fueramus

2. fueras 2. fueratis
3. fuerat 3. fuerant

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

11

D. Indicativus future II activi

Futurum II (exactum) tworzymy przez
dodanie do tematu perfecti osobowych
form czasownika Essen futurum. W 3 os.
pl. zamiast –erunt występuje –erint.

Koniugacja I

1. amavero

1. amaverimus

– pokocham (przedtem)
2. amaveris

2. amaveritis

3. amaverit

3. amaverint

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

12

Koniugacja II

1. monuero 1. monuerimus
– upomnę (przedtem)
2. monueris

2. monueritis

3. monuerit

3. monuerint

Koniugacja III

1. legero

1. legerimus

– przeczytam (przedtem)
2. legeris2. legeritis
3. legerit 3. legerint

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

13

Koniugacja IV

1. punivero

1.

puniverimus

– ukarzę (przedtem)
2. puniveris

2. puniveritis

3. puniverit

3. puniverint

Futurum II od esse

1. fuero

1. fuerimus

2. fueris

2. fueritis

3. fuerit

3. fuerint

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

14

Przetłumacz

De iuris fontibus et divisionibus

Omne ius aut consensus fecit aut necessitas

constituit aut firmavit consuetude. Quod vero

naturalis ratio inter omnes gentes utuntur. Quod

quisque populus ipse ius constitutit, id ipsius

proprium civitatis est vocaturque ius civile, quasi

ius proprium ipsius civitatis. Ius civile est, quod ex

legibus, plebiscitis, senatus consultis, decretis

principum, auctoritate prudentium venit. Praetorum

edicta non modicum iuris obtinnebant auctoritatem.
Haec etiam ius honorariumdicitur, quod ab honore

praetoris venerat. Ius praetorium est, quod praetors

introduxerunt

adiuvandi

vel

supplendi

vel

corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem

publicam.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

15

Vocabula



fons, -nits, m. – źródło



divisio, -onis, f. – podział



facio, -ere, feci, 3 – czynić



necessitas, -atis, f. – konieczność



constituo, -ere, -ui, 3 – ustanawiać



firmo, -are, -avi – umacniać, utrwalać



consuetude, -inis, f. – zwyczaj



ratio, -onis, f. – rozum



pereaque – jednakowo



custodio, -ire, -ivi – strzec



utor, uti, 3 – korzystać, posługiwać się



quisque, quaeque, quidque – każdy dla siebie, każdy

pojedyńczo



proprius, -a, -um – własny, właściwy

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

16



auctoritas, -atis, f. – powaga, znaczenie



modicus, -a, -um – umiarkowany, mały



obtineo, -ere, -ui, 2 – posiadać



honorarius, -a, -um – urzędniczy



soleo, -ere, solitus sum, 2 – mieć zwyczaj (z inf.)



apello, -are, -avi – nazywać



venio, -ire, veni – pochodzić



introduco, -ere, -duxi 3 – wyprowadzać



adiuvo, -are, -avi – sprzyjać



suppleo, -ere, -plevi, 2 – uzupełniać



corrido, -ere, -rexi, 3 – poprawiać



gratia – z powodu, dla (z gen.)



popter – za względu, z powodu, dla (z acc.)



uilitas, -atis, f. – korzyść, pożytek



publicus, -a, -um – publiczny



nominatus, -a, -um - nazywany

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

17

Sententiae. Loci communes.

1.

Veni, vidi, deus vicit.

2.

Non omne quod licet honestum est.

3.

In legibus magis simplicitas quam difficultas
placet.

4.

Quid leges sine moribus vanae proficiunt.

5.

Ignorantia iuris nocet, facti non nocet.

6.

Sola cogitation furti faciendi non facit furem.

Vocabula



venio, -ire, veni

– isć, przybywać



video, -ere, vidi, 2 – widzieć



vinco, -ere, vici, 3 – zwycieżać

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

18



honestus, -a, -um

– uczciwy, godny



magis – bardziej



simplicitas, -atis, f.

– prostota



quam - niż



difficultas, -atis, f.

– trudność



placeo, -ere, -ui, 2

– podobać się



sine

– bez (z abl.)



mos, moris, m.

– zwyczaj



vanus, -a, -um

– próżny, czczy



ignorantia, -ae, f. – nieznajomość



noceo, -ere, 2

– szkodzić, przeszkadzać



factum, -i, n.

– wypadek, zdarzenie, fakt



proficie, -ere, -feci, 3 – dokonać czegoś,

zdać się na coś, przynieść

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

19

B. Accusativus cum

infinitivo



A.c.i. jest połączeniem accusativu z infinitiwem i
jest jedną z najczęściej stosowanych konstrukcji w
języku łacińskim. Na język polski tłumaczymy ją
przez zdanie dopełnieniowe.



Konstrukcja a.c.i. występuje m.in. po czasownikach
wyrażających myślenie, postrzeganie (np. video –
widzę, scio – wiem), mówienie (np. dico – mówię),
wzruszenie (np. gaudeo – cieszę się), pragnienie
(np. volo – chcę).



Przykład: Video patrem dormire. (Widzę, że ojciec
śpi).

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

20



Jeśli porównamy zdanie łacińskie i polskie
zauważymy, iż w języku łacińskim mamy
zdanie pojedyńcze z dopełnieniem bliższym
rozwiniętym przez bezokolicznik, w języku
polskim zaś dwa zdania: nadrzędne i
podrzędne dopełnieniowe.



Tłumaczenie tej konstrukcji rozpoczynamy od
przełożenia tzw. Słowa rządzącego, czyli
orzeczenia

zdania

(video).

Po

słowie

rządzącym musimy zawsze umieścić spójnik
że. Dopiero teraz dopełnienie w accusativie
(patrem) stawiamy w mianowniku jako
podmiot zdania, dopasowujemy w osobie,
rodzaju i liczbie do podmiotu.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

21

De capitis deminutione

Capitis deminutio est priori status commutatio. Eaque

tribus modis accidit: nam aut maxima est capitis

deminutio aut minor, quam mediam vocant, aut minima.
Maxima est capitis deminutio, cum aliquis simul et

civitatem et libertatem amittit. Quod accidit in his, qui

servi poenae efficiuntur atrocitate sententiae vel qui ad

pretium participandum se venumdari passi sunt.
Minor sive media est capitis deminutio, cum civitas

quidem amittitur, libertas vero retinetur. Quod accidit ei,

cui aqua et igni interdictum fuerit, vel ei, qui insulam

deportatus est.
Minima est capitis deminutio, cum et civitas et kibertas

retinetur, sed status hominis commutatur. Quod accidit in

his, qui, cum sui iuris fuerunt, coeperunt alieno iuri

subiecti esse vel conta.
Servus autem manumissus capite non minuitur, quia

nullum caput habuit.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

22

Vocabula



deminutio, -onis, f. – umniejszenie



status, -us, m. – stanowisko



commutatio, -onis, f. – zmiana



simul – jednocześnie



amitto, -ere, -misi, -missum, 3 – utracić



efficio, -ere, -feci, -fectum, 3 – sprawić,
spowodować



atrocitas, -atis, f. – surowość, okropność



patior, pati, passus sum, 3 – dopuszczać, pozwolić,
doznać



participo, -are, -avi, -atum – dzielić



veniu, -i, m. – przedaż; venum do = vendo



vendo, -ere, -didi, -ditum, 3 – sprzedawać

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

23



interdico, -ere, -dixi, -dictum, 3 –

wzbraniać, zakazywać; alicui aqua

et igni interdicere – zwrotu „odsuwać od wody

i ognia” używali Rzymianie w znaczeniu

„skazać na wygananie, uczynić banitą”; tutaj

coniunctivus potentialis w zdaniu względnym



insula, -ae, f. – wyspa



deporto, -are, -avi, -atum – wygnać



commuto, -are, -avi, -atum – zmieniać



incipit, -ere, -ceopi, coeptum, 3 –

zacząć



subiungo, -ere, -iunxi, - iunctum, 3 –

złączyć



contra – przeciwnie

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

24

Sententiae. Loci communes



Casus est maior vis cui humana infirmitas
resistere non potest.



Prior tempore potior iure.



Minorem natu non posse maiorem
adoptare: adoption enim naturam
imitator.



In pari causa possessor potior haberi
debet.



Nemo ex suo delicto meliorem suam
condicionem facere potest.



Corruptissima res publica plurimae leges.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

25

Vocabula



infirmitas, -atis, f. – słabość, bezsilność



resisto, -ere, -stiti, 3 – s[rzeciwiać się,

stawiać opor, opierać się



priori, -us – pierwszy



potior, -ius – lepszy, ważniejszy, silniejszy

(comp. od potis, pote- mogący, potężny)



adopto, -are, -avi, -atum –

przysposabiać, adoptować



natus , -us,m. – urodzenie, wiek



possum, posse – móc



adoptio, -onis, f. – przysposobienie,

adaptacja

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

26



natura, -ae,f. – natura, porządek naturalny,
prawo natury



imito, -are, -avi, -atum - naśladować



par, paris –równy, równo położony



possessor, -oris, m. – posiadacz



habeo, -ere, -ui, -itum,2 - pass. Uchodzić za co,
być uważanym za co



nemo (nullius, nemini, neminem, nullo) –
nikt, żaden



delictum, -i, n. – przestępstwo, występek



conditio, -onis – położenie, sytułacja



corruptissimus, -a, -um –najbardziej przekupny



plurami, -ae, -a - najliczniejsi

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

27

Liczebniki główne i porządkowe
Odmiana unus, duo, tres

Séx horás dormire ést iuvenique

senique,

Dá septém pigró, nulli concésseris

ócto.

Sześć godzin snu wystarcza dla młodego

człowieka i starego,

Daj siedem leniuchowi, nikomu nie pozwól na

osiem.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

28

Liczebniki

Poniżej są podane liczebniki główne i porządkowe,
które stopniowo należy opanować pamięciowo.

Liczebniki główne

Liczebniki porządkowe

Cardinalia

Ordinalia



I

1 unus, una, unum- jeden,

primus, -a, -um,-

pierwszy, -a,-e
jedna, jedno



II

2 duo, duae, duo

secundus, -a, -um



III 3 tres, tres, tria

tertius, -a, -um



IV 4 quattuor

quartus, -a, -um

(III)



V

5 quinque

quintus, -a, -um



VI 6 sex sextus, -a, -um

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

29



VII 7 septem septimus, -a, -um



VIII 8 octo

octavus, -a, -um



IX 9 novem nonus, -a, -um

(VIIII)



X 10 decem

decimus, -a, -um



XI 11 undecim

undecimus, -a, -um



XII 12 duodecim duodecimus, -a, -um



XIII 13 tredecim

tertius, -a, -um decimus,

-a, -um



XIV 14 quattuordecim

quartus, -a, -um

decimus,-

a, -um



XV 15 quindecim quintus, -a, -um decimus,

-

a, -um



XVI 16 sedecim

sextus, -a, -um decimus,

-a, -um

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

30



XVII

17 septendecim

septimus, -a, -um

decimus, -a, -um



XVIII 18 duodeviginti

duodevicesimus, -a, -um



XIX 19 undeviginti

undevicesimus, -a, -um



XX 20 viginti

vicesimus, -a, -um



XXI 21 vigiti unus albo:

vicesimus, -a, -um

primus, -a, -um



unus et viginti



XXVIII 22 viginti duo albo:

vicesimus, -a, -um

secundus, -a, -um



duo et viginti



XXVIII 28 duodetriginta

duodetricesimus, -a, -um



XXIX 29 undetriginta undetricesimus, -a, -um



XXX 30 triginta

tricesimus, -a, -um



XXXI 31 triginta unus albo: tricesimus, -a, -um
unus et triginta



XXXVIII 38 duodequadraginta duodequadragesimus, -a, -um



XXXIX 39 undequadraginta undequadragesimus, -a, -um



XL 40 quadraginta

quadragesimus, -a, -um

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

31



L

50 quinquaginta

quinquagesimus, -a, -um



LX 60 sexaginta sexagesimus, -a, -um



LXX70 septuaginta

septuagesimus, -a, -um



LXXX 80 octoginta

octogesimus, -a, -um



XC 90 nonaginta nonagesimus, -a, -um



C

100 centum centesimus, -a, -um



CXX

120 centum viginti centesimus, -a, -um

vicesimus, -a, -um



CC 200 ducenti, ae, -a ducentesimus, -a, -um



CCC

300 trecenti, -ae, -a trecentesimus, -a, -um



CCCC 400 quadringenti, -ae, -a

quadringentesimus, -a,

-um



D

500 quingenti, -ae, -a

quingentesimus, -a, -um



DC 600 sescenti, ae, -a sescentesimus, -a, -um



DCC

700 septingenti, -ae, -a

septingentesimus, -a, -um



DCCC 800 octingen

octingentseimus, -a, -um



CM 900 nongenti, -ar, -a

nongentesimus, -a, -um



M 1000 mille

millesimus, -a, um



MM2000 duo milia

bis millesimus



MMM 3000 tria milia

ter millesimus, -a, -um, itd.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

32

Z liczebników głównych odmieniając się przez
rodzaje i przypadki tylko: unus, - a, -um, - jeden;
duo, duae, duo-dwa , tres, tres , tria-trzy.
Następne są nieodmienne, np. quattuor pueri
properant – idzie czterech chłopców;– książki
czterech chłopców; magister Premium dat libri
quattuor puerorum quattuor pueris – nauczyciel
daje nagrodę czterem chłopcom, itd. Odmieniają się
także liczebniki poczynając od dwustu, np. ducenti
milites – dwustu żołnierzy, ducentae feminae –
dwieście kobiet, docenta aedificia – dwieście
budowli; końcówka nominatiwu wskazuje, że rodzaj
męski i nijaki odmienia się według deklinacji II, a
rodzaj żeński – według deklinacji I: ducentorum
puerorum, ducentorum aedificiorum, lecz:
ducetarum feminarum.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

33



N. Unus, una, unum
Jeden jedna jedno



G. Unius unius unius



D. Uni uni uni



Acc.

Unum unam unum



V. ---



Abl.

Uno una uno

--------------------------------------------------------------------------------------

-----



N. Duo duae duo
Dwaj dwie dwa



G. duorum duarum duorum



D. duobus duabus duobus



Acc.

duos duas duo



V. ---



Abl.

Duobus duabus duobus

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

34



N.

Tres tres tria



G.

Trium trium trium



D.

Tribus tribus tribus



Acc.

Tres tres tria



V. ---



Abl.

Tribus tribus tribus

-----------------------------------------------------------------------------

Liczebnik mille jest w liczbie pojedynczej
nieodmienny, np.: mille milites properant –
idzie tysiąc żołnierzy; video mille milites –
widzę tysiąc żołnierzy; natomiast pluralis
milia – (tysiące) odmienia się przez
przypadki, np.:

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

35



N.

Tria milia – trzy tysiące



G.

Trium miliom



D.

Tribus minibus



Acc.

Tria milia



Abl.

Triubs milibus

Imperator cum triubs milibus militum in
castra properat. – Wódz z trzema
tysiącami żołnierzy podąża do obozu;
Cesar duo milia peditum auxilio mittit. –
Cezar wysyła na pomoc dwa tysiące
piechoty.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

36



Dwie liczby poprzedzające każdą dziesiątkę (20 –

viginti; 40 – quadraginta) tworzy się odejmując od niej

„jeden”, unus (w formie skróconej un) albo duo, np. 19

= undeviginti; osiemnaście = duodeviginti; 58 –

duodesexaginsta; 79 – undeoctoginta. Ta sama zasada

Obowiązuje przy liczebnikach porządkowych.



Liczebniki porządkowe odmieniają się tak jak

przymiotniki zakończone na –us, -a, -um: dla rodzaju

męskiego i nijakiego według deklinacji II, dla rodzaju

żeńskiego według deklinacji I. Przy złożonych

odmieniając się obie części, np. rok dwudziesty

pierwszy – annus vicesiums primus; godzina

dwudziesta pierwsza – hora vicesima prima; strona

trzydziesta szósta – pagina trecesima sexta itd.



Liczebnik porządkowy w tysiącach tworzymy dodając

do porządkowego millesiums (tysięczny) odpowiedni

przysłówek liczebnikowy (zwany też liczebnikiem

mnożnym) bis – dwa razy, ter – trzy razy, np.: ter

millesimus – trzytysięczny.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

37



Znajomość cyfr rzymskich jest konieczna,
gdyż spotykamy je nie tylko na dawnych
nagrobkach czy w starodrukach, lecz także w
książkach

i

czasopismach

wydawanych

obecnie, np.: MDCXX (1620), MDCCCXII
(1812), MCMLXXIV (1974); wiele czasopism
naukowych stosuje cyfry rzymskie dla
oznaczenia roku wydania, często także
wydawnictwa książkowe oznaczają strony
wstępu cyframi rzymskimi, a tekst pracy
cyframi arabskimi. Warto wiec zapoznać się z
tymi symbolami i zapamiętać je.



Cyfry L, C, D, M powstały z liter greckich
(błędnie się wyjaśnia, że C to skrót wyrazu
centum – sto, a M to mille – tysiąc).

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

38

Adverbia numeralia – Przysłówki
liczebnikowe

1.

semel – raz

2.

bis – dwa razy

3.

ter – trzy razy

4.

quater – cztery razy

5.

quinquies – pięć razy

6.

sexties – sześć razy

7.

septies – siedem razy

8.

octies – osiem razy

9.

novies – dziewięć razy

10.

decies – dziesięć razy

11.

undecies – jedenaście razy

12.

duodecies – dwanaście razy

13.

ter decies – trzynaście razy

14.

quater decies – czternaście razy

15.

quinquies decies – piętnaście razy

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

39

16.

sexies decies – szesnaście razy

17.

septies decies – siedemnaście razy

18.

duodevicies – osiemnaście razy

19.

undevicies – dziewiętnaście razy

20.

vicies – dwadzieścia razy

21.

semel et vicies = vicies semel – dwadzieścia jeden razy

22.

doudetricies - dwadzieścia osiem razy

23.

undetricies – dwadzieścia dziewięć razy

24.

tricies – trzydzieści razy

25.

40. quadragies – czterdzieści razy

26.

50. quinquagies – pięćdziesiąt razy

27.

60. sexagies – sześćdziesiąt razy

28.

70. septuagies – siedemdziesiąt razy

29.

80. octogies – osiemdziesiąt razy

30.

90. nonagies – dziewięćdziesiąt razy

31.

100. centies – sto razy

32.

1000. milies – tysiąc razy

33.

2000. bis milies – dwa tysiące razy

Łączy się wiec przysłówki liczebnikowe z porządkowymi:

dwutysięczny – bis millesimus oraz pięciotysięczny –

quinquies millesimus

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

40

Przetłumacz:

Unus rex Roman administrabat, sed regĭbus
exactis duo consŭles rei publǐcae praeěrant.
Trium celebrium poetarum Romanorum elegias
legěre possumus: Sexti Propertii, Albii Tibulli et
Publii Ovidii Nasonis. Quattuor sunt tempora
anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque
declinations tibi iam notae sunt. Sex Virgines
Vestales ignem in Vestae templo custodiebant.
Septem reges Romani errant: primus Romulus,
septimus Tarquinius Superbus erat. Roma in
septem montibus sita erat. Mensis October a
numero octo, mensis November a numero novem
appellatur. Novem Musae errant. In manu
quinque, in duabus minibus decem digitos habes.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

41

ĆWICZENIE

Podaj wyrazy łacińskie, od których
pochodzą wyrazy polskie:



- urbanizacja

- recytacja



- oktawa

- nona



- artysta

- kwartet



- kwintet

- audiencja



- audytorium

- ulokować



- dentysta

- akwarium



- inwokacja

- sakralny

Znaczenie

urbs audio
recito

audire

recitare

locus

octavus

dens

nonus

navigo

ars

navigare

quartus

navis

quintus

invoco, invocare

sacer, sasacra, sacrum, aqua, -ae,
mare, maris

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

42

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

43

Liczebniki (powtórzenie)

Póma dat aútumnús, formósa (e)ST

méssibus aéstas

Vér praebét florés, levátur hiéms.

Owoce daje jesień, piękne jest w

żniwa lato,

Wiosna przynosi kwiaty, ogniem

łagodzi się zimę.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

44

Annus duodecym menses habet, qui sunt:



I Mensis Ianuarius qui a Iano, principii deo, nomen

habet.



II Mensis Februarius a februo, Romanorum ritu sacro,

appellatur.



III Mensis Martius a Marte deo, Romuli patre, nomen

habet.



IV Mensis Aprilis a Veněre dea, quae apud Graecos

Aphroditae nomen habet, appellatur.



V Mensis Maius a Maia dea, Mercurii matre, et



VI Mensis Iunlus a Iunone, Iovis uxore, nomen habet.



VII Mensis Iulius-a Caio Iulio Ceasare et



VIII Mensis Augustus ab Octaviano Augusto appellatur



IX Mensis September a numero septem



X Mensis October a numero octo



XI Mensis November a numero novem



XII Mensis December a numero decem nomina habent.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

45

Przetłumacz:

Cur mensis nonus a numero septem, mensis

decimus a nimero octo, undecimus a numero

novem, et duodecimus a numero decem

nomen habet? Romulo regnante annus

decem menses habebat (qui “annus Romuli”

appellabatur) et primus anni mensis Martius

erat. Si a mense Martio menses numerabis,

September – spetimus, October – octavus,

November – nonus, December – decimus

mensis est. Sed postea ante Martium duo

menses additi sunt: Ianuarius et Februarius;

Ianuarius primus anni mensis factus est, sed

nomina mensium mutate non sunt.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

46



Romulo regnante – za panowania Romulusa,
składnia zwana ablativus absolutus



additi sunt – zostały dodane; mutata non
sunt – nie zostały zmienione; additi sunt,
mutata sunt – są to formy złożone,
perfectum passiva



Rzeczownik mensie, mensie jest wyjątkiem
rodzaju męskiego, dlatego też nazwy
miesięcy bez dodania rzeczownika mensie
(„miesiąc”) są rodzaju męskiego: Martusi,
Iulius itd.



factus est – stał się, został (perfectum
passivi).

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

47

OZNACZENIE DNI MIESIĘCY

Miesiąc w rzymskim kalendarzu miał trzy

ustalone i nazwane dni, według których

obliczono daty: p i e r w s z y dzień

każdego miesiąca nazywał się Kalendae,

np. Kalendae Martiae (1. marca),

Kalendae Maile (1. maja); dzień t r z y n

a s t y, a w niektórych miesiącach dzień p

i ę t n a s t y – idus (Iduum), oraz d

z i e w i ą t y dzień przed Idiami =

Nonae (Nonarum). Nony wypadały więc

w dniu 5 miesiąca, w którym Idy były 13-

go, a w dniu 7-ym w miesiącach, w

których Idy wypadały 15-go.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

48

Idy wypadały 15-go dnia, a Nony 7-go w
marcu, maju, lipcu i październiku
(zapamiętać łatwo, łączy się bowiem
skróty nazw łacińskich: Mar- Ma Iul- O =
Martusi, Maius, Iulius, October). Dzień
poprzedzający jeden z nazwanych dni
oznaczono pridie (=w przeddzień), np.
pridie Kalendas Februarias= 31. stycznia.
Należy zwrócić uwagę, że po Idach
liczono już dni od Kalend, czyli od 1-go
dnia następnego miesiąca, podobnie jak
po Kalendach liczono Non, a po Nonach
od Id.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

49

MENSIS

1

Kal.

Ian.

2

IIII

Non.

Ian.

3

III Non.

Ian.

4

Prid.

Non

Ian.

5

Non.

Ian.

6

VIII Id.

Ian.

7

VII Id.

Ian.

8

VI Id.

Ian.

9

V Id.

Ian.

10

III Id.

Ian.

11

III Id.

Ian.

12

Prid.

Id. Ian.

13

Id.

Ian.

14

XVIIII

Kal

.

Feb.

15

XVIII

Kal.

Feb.

16

XVII

Kal.

Feb.

17

XVI Kal.

Feb.

18

XV Kal.

Feb.

19

XIIII

Kal.

Feb.

20

XIII

Kal.

Feb.

21

XII Kal.

Feb.

22

XI Kal.

Feb.

23

X Kal.

Feb.

24

VIIII

Kal.

Feb.

25

VIII

Kal.

Feb.

26

VII Kal.

Feb.

27

VI Kal.

Feb.

28

V Kal.

Feb.

29

IIII Kal.

Feb.

30

III Kal.

Feb.

31

Prid.

Kal.

Feb.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

50

Objaśnienia skrótów:



Kal. = Kalendae ;



Non. = Nonus ;



Id. = Idus ;



Kal. Ian. = Kalendae Ianuariae,



Prid. Non. Ian = pridie Nonas Ianuarias ;



Prid. Id. Ian.= pridie Idus Ianuarias ;



III Id.Ian = ante diem tertium Idus
Ianuarias ;



VI Kal. Feb. = ante diem sextum
Kalendae Februarias.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

51

GRAMATYKA

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

52

1.

Stopniowanie przymiotników

a) stopniowanie regularne

Stopień równy przymiotnika (gradus positivus)
podają słowniki.

Stopień wyższy (gradus comparativus) tworzymy
przez dodanie do tematu genetivu przymiotnika w
stopniu równym przyrostka –ior dla rodzaju
męskiego i żeńskiego oraz –ius dla rodzaju
nijakiego, np.:

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

53

Gradus positivus gen. sing. masc. Gradus

comparativus

longus, -a, -um (długi) long-i

long-ior, long-

ius

piger, -gra, -grum

pigr-i pigr-ior, pigr-ius

(powolny, leniwy)
celer, -is, -e (szybki)

celer-is celer-ior, celer-ius

dulcis, -e (słodki) dulc-is dulc-ior, dulc-ius
ferox (odważny) feroc-is

feroc-ior, feroc ius

prudens (roztropny)

prudent-is

prudent-ior,

prudent-ius

Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się
według typu spółgłoskowego deklinacji III.

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

54

Wzór odmiany

Singularis

Pluralis

m. f. n. m. f. n.
N. longior longius

longiores longiora

G.

longioris longioris longiorum longiorum

D. longiori

longiori

longioribus

longioribus

Acc. longiorem longius

longiores longiora

Abl. longiore longiore

longioribus

longioribus

Voc. longior

longius

longiores longiora

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

55

Stopień najwyższy (gradus superlativus) tworzymy
przez dodanie do temetu genetiwu stopnia równego
przyrostka –issimus, -a, -um, np.:

Gradus positivus gen. sing. masc.Gradus

superlativus

longus, -a, -um long-i

long-issimus, -a, -um

dulcis, -e dulc-is

dulc-issimus, -a, -um

ferox

feroc-is

feroc-issimus, -a, -um

prudens prudent-is prudent-issimus, -a, -um

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

56

Przymiotniki II I III deklinacji
zakończone na –er tworzą superlativus
przez zmianę zakończenia -er na –
errimus, -a, -um, np.:

Gradus positivus

Gradus

superlativus
piger, -gra, grum

pigerrimus, -a,

-um
celer, -is, -e

celerrimus,

-a, -um

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

57

Kilka przymiotników na –ilis tworzy
superlativus przez zmianę zakończenia –ilis
na -illimus, -a, -um, np.:

Gradus positivus

Gradus

superlativus
humilis, -e (niski)

humillimus, -a, -um

gracilis, -e (wysmukły)

gracillimus, -a, -um

facilis, -e (łatwy)

facillimus, -a, -um

difficilis, -e (trudny)

difficillimus, -a, -um

similis, -e (podobny)

simillimus, -a, -um

dissimilis, -e dissimillimus, -a, -um

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

58

Przymiotniki zakończone na –dicus, -ficus, -volus
tworzą comparativus przez zmianę zakończenia –us
na –entior, -entius, a superlativus na –entissimus,
-a,-um, np.:

Gradus

Gradus Gradus

positivus comparativus

superlativus

maledicus, -a, -um maledicentior, -ius maledicentissimus,

-a, -um

(złorzeczący)
magnificus, -a, -um magnficentior, -ius magnificentissimus,

-a, -um

(wspaniały)
benevolus, -a, -um benevolentior, -a, -ium benevolentissimus,

-a, -um

(życzliwy)

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

59

b) stopniowanie opisowe

Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus tworzą comparativus za
pomocą przysłówka magis (bardziej) a superlativus za pomocą
przysłówka maxime (najbardziej), np.:

Gradus

Gradus Gradus

positivus

comparativus

superlativus

idoneus, -a, -um magis idoneus, -a, -um maxime

idoneus, -a,

(stosowny) -um
dubius, -a, -um

magis dubius, -a, -um maxime

dubius, -a,

(wątpliwy) -um
strenuus, -a, -um magis strenuous, -a, -um maxime

strenuous,

(dziarski)

-a, -um

dr Joanna Ożarowska - Sobieraj

Katowice

2009

60

c) stopniowanie nieregularne

Gradus Gradus

Gradus

positivus comparativus

superlativus

bonus, -a, -um (dobry)

melior, -ius

optimus, -a, -um

malus, -a, -um (zły) peior, ius

pessimus, -a,- um

magnus, -a, -um

maior, -ius

maximus, -a, -um

parvus, -a, -um

minor, minus minimus, -a, -um

multi, -ae, -a (liczni) plures, plura plurimus, -a, -um
propinquus, -a, -um proprior, -ius proximus, -a, -um
superus, -a, -um (wysoki) superior, -ius supermus, -a, -um
inferus, -a, -um (niski)

interior, -ius infimus, -a, -um

lub mus, -a, -um