Substancje niebezpieczne
(z wyjątkiem środków biologicznych

)

Techniczne bezpieczeństwo pracy
2011

Do substancji niebezpiecznych

zaliczamy wszystkie ciecze, gazy

lub ciała stałe, środki chemiczne lub

biologiczne, które stwarzają

zagrożenie dla zdrowia lub

bezpieczeństwa pracowników. Ta

część artykułu dotyczy środków

chemicznych.

Substancje niebezpieczne można znaleźć

w wielu miejscach pracy. Wyniki niedawno

przeprowadzonej ankiety wskazują, że

16% pracowników w Europie miało

kontakt z produktami niebezpiecznymi, a

22% było narażonych na toksyczne opary.

Wiele osób zatrudnionych w rolnictwie

może być narażonych w miejscu pracy na

środki chemiczne, takie jak pestycydy, leki

weterynaryjne, rozpuszczalniki i oleje.

Koszt zachorowań wskutek

narażenia na substancje

niebezpieczne jest bardzo wysoki.

Na przykład tylko w 2000 r. w

piętnastu państwach członkowskich

UE roczny koszt zawodowych chorób

skórnych oszacowano na

600 milionów euro, co odpowiada

około 3 milionom straconych

roboczodni.

Substancje niebezpieczne mogą być przyczyną
wielu różnych problemów zdrowotnych, czy to
przez krótkotrwałe narażenie, czy przez
długotrwałe gromadzenie się substancji w
organizmie, w tym:



raka;



negatywnego wpływu na funkcje rozrodcze lub
wad rozwojowych;



uszkodzenia mózgu;



uszkodzenia układu nerwowego;



astmy, oraz



problemów skórnych.

Ustawodawstwo europejskie wymaga od
pracodawców zapewnienia ochrony zdrowia i
bezpieczeństwa pracowników przez:



ocenę zagrożeń i w razie potrzeby ponowne
przeanalizowanie oceny;



usunięcie zagrożenia, a jeśli nie jest to możliwe



ograniczenie zagrożenia i



prowadzenie nadzoru w celu zagwarantowania
ciągłej skuteczności środków ograniczających
zagrożenia.

Ustawodawstwo

Ustawodawstwo europejskie stawia sobie
za cel ograniczenie zagrożeń, jakie w
miejscu pracy stwarzają dla zdrowia
substancje niebezpieczne. Prawo Unii
Europejskiej na pierwszym miejscu w
hierarchii środków ograniczających,
chroniących pracowników przed
oddziaływaniem substancji
niebezpiecznych, stawia eliminowanie i
zamianę ryzyka .

Najważniejsze europejskie akty
ustawodawcze w tej dziedzinie to
przepisy dotyczące:



ochrony pracowników



przed zagrożeniami związanymi z
środkami chemicznymi, oraz



związków rakotwórczych (w tym azbestu
lub pyłu drzewnego)

Istnieje również ustawodawstwo
dotyczące klasyfikacji i oznakowania
substancji niebezpiecznych,
nakładające wymóg stosowania
prawidłowych oznaczeń i
udostępniania informacji przez
producentów i dostawców

Dyrektywy europejskie są transponowane do
ustawodawstwa krajowego. Państwa
Członkowskie mogą wprowadzić dodatkowe lub
ostrzejsze wymagania dotyczące ochrony
pracowników, takie jak ograniczenia dotyczące
stosowania niektórych procesów produkcyjnych
lub niższe wartości dopuszczalne. Dyrektywy
określają jedynie wymogi minimalne. Dlatego
zalecamy zapoznanie się ze szczegółowymi
przepisami ustawodawstwa krajowego,
które mogą dotyczyć zastosowania
substancji niebezpiecznych w miejscu
pracy.

Należy mieć świadomość, że
przepisy w takich sprawach, jak
ocena zagrożenia, środki techniczne
i limity narażenia dotyczą również
niebezpiecznych substancji
wytwarzanych podczas stosowanych
procedur pracy, między innymi pyłu
drzewnego i wyziewów
spawalniczych

Ocena ryzyka

Ustawodawstwo europejskie

uchwalone we wszystkich Państwach

Członkowskich wymaga

przeprowadzania oceny ryzyka.

Ocena ryzyka polega na określeniu,

co może wyrządzać szkodę, aby

można było podjąć środki

zapobiegawcze. Prawidłowa ocena

ryzyka stanowi podstawę

skutecznego zarządzania ryzykiem.

Czteroetapowe podejście do oceny
ryzyka

Sporządzenie wykazu substancji

używanych w procesach

stosowanych w miejscu pracy i

substancji wytwarzanych przez

proces, takich jak wyziewy

spawalnicze lub pył drzewny.

Dokonanie oceny substancji

używanych w miejscu pracy, w tym

wszelkich nowo wprowadzonych

substancji.

Zebranie informacji o tych
substancjach, np. o potencjalnej
szkodliwości i w jakich sytuacjach
może dojść do narażenia. Ważnym
źródłem informacji są karty
bezpieczeństwa materiałowego
(SDS), do których dostarczenia
zobowiązany jest dostawca środka
chemicznego.

Ocena narażenia na
zidentyfikowane substancje
niebezpieczne, z uwzględnieniem
rodzaju, intensywności, długości,
częstotliwości i wystąpienia
narażenia pracowników, w tym
łącznych skutków substancji
niebezpiecznych używanych łącznie
i związanego z tym ryzyka



Klasyfikacja dotkliwości ustalonego
ryzyka. Na podstawie tej listy można
przygotować plan działania w zakresie
ochrony pracowników.



Ważne jest uwzględnienie w ocenie
możliwych do przewidzenia wypadków i
prac konserwacyjnych, a także
zaplanowanie środków, które należy
podjąć w takich sytuacjach, w tym
udzielania pierwszej pomocy.

Oznakowanie substancji chemicznych



Jeśli środek chemiczny lub produkt został
sklasyfikowany jako niebezpieczny,
producent lub importer jest zobowiązany
do umieszczenia na opakowaniu etykiety
ostrzegającej o niebezpieczeństwie,
zawierającej informacje o:



nazwie lub nazwie handlowej substancji
lub produktu i adresie podmiotu
odpowiedzialnego za wprowadzenie
produktu na rynek;



nazwie lub nazwach składników
niebezpiecznych, z których wynika
klasyfikacja zagrożenia;



Numery rejestru WE substancji, np.
numer Einecs lub Elincs;



standardowe oznaczenie zagrożenia,
symbole zagrożenia, wskazania zagrożeń
(zwroty „R”) i zalecenia dotyczące
bezpieczeństwa (zwroty „S”).



Istnieją również przepisy dotyczące
preparatów zawierających kilka
substancji niebezpiecznych, które należy
oznaczyć kilkoma symbolami i zwrotami
„R”.



Symbole opisujące zagrożenia, frazy
ryzyka (R) i frazy bezpieczeństwa (S) to
wskazania zagrożenia, jakie niesie ze
sobą substancja, i środki ostrożności
dotyczące tej substancji.

Zwroty R i S są określone dyrektywami
Wspólnoty Europejskiej. Są one używane
w oznakowaniach opakowań i kartach
bezpieczeństwa produktu jako
ostrzeżenia i instrukcje dotyczące
używania towarów i preparatów
niebezpiecznych. Frazy ryzyka to
przedstawione w sposób znormalizowany
potencjalne zagrożenia, jakie niesie ze
sobą produkt podczas normalnego
przenoszenia i używania, na przykład
R21:

"Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą".
Pojedyncze i łączone frazy bezpieczeństwa
określają środki zapobiegawcze, jakie należy
podjąć, takie jak S15 "Trzymać z dala od źródeł
ciepła".



W odniesieniu do używania w miejscu pracy
karty bezpieczeństwa materiałowego powinny
zawierać dodatkowe, obszerne informacje w
znormalizowanej postaci w odniesieniu do
skutków dla zdrowia, zawartości produktu,
odpowiednich środków ochronnych i osobistego
wyposażenia ochronnego, które mogą być
wymagane.

Należy określić związki uczulające skórę, a
narażenie na nie poddać ocenie. Niektóre
związki chemiczne uczulające skórę
zostały sklasyfikowane i podane w
przepisach UE. Są one oznaczone frazami
R, np. R 43 “Kontakt ze skórą może
powodować uczulenie” lub R 42/43 “Może
powodować uczulenie w następstwie
narażenia drogą oddechową i w kontakcie
ze skórą”.

Zapobieganie zagrożeniom i ograniczanie ich

Ustawodawstwo europejskie zawiera

określoną strukturę środków służących

zapobieganiu lub zmniejszaniu narażenia

pracowników na substancje

niebezpieczne.
Eliminowanie

najlepszym sposobem ograniczenia ryzyka

związanego z substancjami

niebezpiecznymi jest wyeliminowanie

potrzeby używania tych substancji przez

zmianę procesu lub produktu, w którym ta

substancja jest używana.

Zamiana

Jeżeli wyeliminowanie nie jest możliwe,

zamiana lub zastąpienie substancji

niebezpiecznej lub procesu mniej

niebezpiecznym procesem lub substancją

w danych warunkach stosowania jest

następną w kolejności opcją.
Ograniczanie

Jeżeli nie można zapobiec narażeniu

pracowników na zagrożenie, należy

wprowadzić środki ograniczające, aby

zredukować ryzyko dla zdrowia

pracowników.

Eliminowanie i zamiana

Każde możliwe do uniknięcia
narażenie na substancje
niebezpieczne należy
wyeliminować. Zamiana z jednej
substancji na inną to proces
przebiegający w trzech etapach:

Zidentyfikowanie alternatyw: ustalenie

wszystkich dostępnych opcji. Ustalenie

alternatywnych metod procesu (w celu

całkowitego wyeliminowania potrzeby

używania substancji) i alternatywnych

substancji zastępczych (jeśli

wyeliminowanie nie jest możliwe). Jeśli

zastępowana substancja jest używana w

szeroko stosowanym procesie, takim jak

malowanie natryskowe lub odtłuszczanie,

liczba dostępnych opcji prawdopodobnie

będzie większa

Porównanie alternatyw: należy przeprowadzić

ocenę ryzyka dla wszystkich alternatyw, w tym

dla używanej substancji lub procesu, i porównać

wyniki. Należy sprawdzić odnośne ustawodawstwo

krajowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny

pracy, a także ustawodawstwo dotyczące ochrony

środowiska i bezpieczeństwa produktów, aby

upewnić się, czy opcje te są zgodne z prawem i

zgodne z procesem, oraz ustalić standardy

minimum, których należy dotrzymać.

Podjęcie decyzji: decyzję należy podjąć na

podstawie wymagań nałożonych w przepisach,

możliwości technicznych, potencjalnych

implikacji dla jakości produktów, kosztów, w tym

wymaganych inwestycji i szkolenia w używaniu

nowego produktu.
Związki rakotwórcze i mutageny należy zastąpić

w takim zakresie, w jakim to jest technicznie

możliwe! W niektórych państwach

członkowskich przepis ten dotyczy również

substancji działających toksycznie na funkcje

rozrodcze.
Należy również pamiętać o procedurach

konserwacji i potencjalnych zagrożeniach

wynikających z wypadków. Substancja

zamknięta w systemie może stwarzać wysokie

ryzyko, gdy dojdzie do jej emisji podczas

wypadku.

Zmiana procesu

Potrzebę użycia substancji lub

wytwarzanie odpadu (np. wyziewów

spawalniczych) można wyeliminować,

zmieniając dany proces lub unikając jego

zastosowania. Na przykład:



Czy proces można zmienić na taki, który

nie wytwarza pyłów, oparów lub

wyziewów?



Czy konieczne jest stosowanie procesu?

(np. przez kupowanie gotowych

produktów)

Narażeniu na związki uczulające
skórę można zapobiec przez zmiany
w procesie produkcyjnym, na
przykład przez wprowadzenie
technik bezdotykowych,
zaprojektowanie opakowań
materiałów w taki sposób, aby
przypadkowy kontakt był
wyeliminowany.

Zmiana substancji

Jeśli nie można zmienić procesu
produkcyjnego, należy podjąć próbę
wyeliminowania narażenia na substancje,
które:



zwiększają ryzyko pożaru i wybuchu;



prowadzą do znacznego narażenia
pracowników;



skutkują narażeniem wielu pracowników;



są lotne, np. lotne związki organiczne;



rozpraszają się w powietrzu (aerozole,

pyły);



powodują poważne niebezpieczeństwo

dla zdrowia, np. trucizny, czynniki

korozyjne i środki drażniące;



powodują przewlekłe zagrożenia dla

zdrowia, takie jak alergeny, substancje

toksyczne dla funkcji rozrodczych i inne;



są objęte określonymi przepisami

krajowymi, nakładającymi ograniczenia

na używanie w miejscu pracy;



już były przyczyną problemów w danym

zakładzie (problemów zdrowotnych,

wypadków lub innych zdarzeń);



wywołują choroby zawodowe;



wprowadzają konieczność stałego

nadzoru zdrowia (badań medycznych

pracowników);



mogą być wchłaniane przez skórę;



lub substancje, w przypadku których

konieczne jest stosowanie osobistego

wyposażenia ochronnego

ograniczającego pracowników (np.

ochrony dróg oddechowych).

Korzyści wynikające z zamiany

Wyeliminowanie zastosowania substancji

niebezpiecznej lub jej wymiana na substancję

mniej niebezpieczną odbywa się z korzyścią dla

każdego w procesie. Wyeliminowanie lub

zastąpienie może umożliwić:



doraźną i długofalową poprawę zdrowia

pracowników narażonych na substancję

niebezpieczną;



ograniczenie zanieczyszczenia środowiska;



ograniczenie kosztów przedsiębiorstwa przez:



obniżenie absencji chorobowej;



obniżenie wydatków na środki ograniczające



redukcja kosztów zgodności z
przepisami ochrony środowiska;



oszczędność środków przeznaczanych
na ochronę przeciwpożarową i
przeciwwybuchową;



i ewentualnie:



niższe zużycie produktu;



użycie tańszych materiałów;



sprawniejsze procesy pracy.

Substancje uczulające

Czynniki uczulające mogą powodować

uczulenie alergiczne w stężeniach

niższych od tradycyjnie ustalonych

najwyższych dopuszczalnych stężeń na

stanowisku pracy. Nawet bardzo niewielkie

narażenie na czynniki uczulające może

wywoływać alergiczne objawy oddechowe

u pracowników, którzy już są uczuleni. Z

tego powodu związki uczulające należy

zastępować wszędzie tam, gdzie to jest

możliwe.

Ograniczanie

Jeżeli wyeliminowanie lub zamiana nie jest możliwe,

należy zastosować następującą hierarchię ograniczania:



Odpowiednio zaprojektować procesy produkcyjne i środki

ograniczające, używać odpowiednich urządzeń i

materiałów, aby zredukować uwalnianie substancji

niebezpiecznych, na przykład przez obudowanie procesu

emitującego substancję lub zapewnienie lokalnej

wentylacji wyciągowej (LEV).



Zastosować zbiorcze ochronne środki zaradcze u źródła

zagrożenia, takie jak wentylacja, oraz odpowiednie środki

organizacyjne, takie jak zminimalizowanie liczby

narażonych pracowników, czasu trwania i intensywności

narażenia;.



Zastosować indywidualne środki ochrony, takie jak

sprzęt ochrony osobistej, tam gdzie narażenia nie można

uniknąć innymi środkami.

Zminimalizować stężenie narażenia, jego
czas, częstotliwość i liczbę narażonych
pracowników. Ustalić, czy istniejące środki
ostrożności są wystarczające, czy należy
zrobić więcej.
Sprawdzić, czy dostępne są wzorcowe
instrukcje i wytyczne. W przypadku
zmiany procedur pracy należy ocenić
zmianę narażenia.

Zarządzanie emisjami u źródła

Zarządzanie emisjami u źródła to
najlepszy sposób ograniczania
narażenia. Należy uwzględnić
uporządkowane zapobieganie
emisjom pyłów i aerozoli przez:



zmodyfikowanie procesów pracy.
Unikanie procedur pracy wytwarzających
pyły, aerozole lub opary;



używanie substancji w mniej szkodliwej
postaci, np. jako granulek lub past
zamiast proszków lub cieczy;



używanie systemów zamkniętych do
napełniania i przenoszenia, np.
substancji sproszkowanych lub włókien;



ograniczanie narażenia przez skuteczną
hermetyzację, lokalną wentylację
wyciągową (LEV), dygestoria, wentylację
ogólną, osłony przeciwbryzgowe i inne
osłony, a także innego rodzaju
usprawnienia w miejscu pracy;



sporządzenie planu konserwacji i
sprzątania, w tym częstotliwości, metod
czyszczenia i używanych urządzeń.
Zamiast mioteł używać metod
czyszczenia na mokro lub odkurzaczy.

Środki ochrony osobistej

Jeżeli narażeniu nie można zapobiec
w inny sposób, należy używać
osobistego sprzętu ochrony dróg
oddechowych jako uzupełnienia
innych możliwych do zrealizowania
środków ograniczających. Sprzęt ten
powinien być zgodny z przepisami
UE.

Należy dobrać takie środki ochrony,

które są najodpowiedniejsze dla

danego zadania lub narażenia. Przy

doborze należy korzystać z

wskazówek przekazanych przez

producenta
Respirator powinien być używany

przez jednego pracownika, bez

udostępniania go innym osobom.



Regularnie używany sprzęt należy
utrzymywać w dobrym stanie i czyścić go
po użyciu. Należy odpowiednio
wymieniać filtry i sprawdzać sprzęt pod
kątem usterek technicznych i innych
uszkodzeń.



Przy doborze, noszeniu, konserwacji i
wymianie sprzętu osobistego, takiego jak
rękawice, należy zachować staranność.



Dostępne są ogólne instrukcje doboru
rękawic i odzieży.



Nawet same rękawice i obuwie ochronne
mogą wywoływać alergie, szczególnie
jeżeli są wykonane z gumy lateksowej
lub skóry barwionej substancjami
zawierającymi chrom. Należy unikać
używania ich.

Należy przygotować pisemne
procedury regularnego czyszczenia,
dezynfekcji, składowania,
przeglądów, napraw, usuwania i
konserwacji respiratorów

Nadzór i przegląd

Po wdrożeniu do procesu środka
ograniczającego narażenie, należy
nadzorować jego skuteczność.
Konieczny jest regularny przegląd
sytuacji, aby wykryć powoli
pogarszające się warunki (np.
obniżoną skuteczność układów
wentylacyjnych) i zmiany w
sposobie pracy.

W przypadku pracowników narażonych na

oddziaływanie związków rakotwórczych i

mutagenów lub niektórych środków

biologicznych, pracodawcy są zobowiązani

do prowadzenia dokumentacji

zawierającej informacje o narażeniu i

nadzorze zdrowotnym. Pracownikom

należy zapewnić dostęp do ich danych

osobowych. Wymagania te zostały

wprowadzone w ustawodawstwach

krajowych.

Należy regularnie kontrolować

narażenie i problemy zdrowotne, i

poddawać je ponownej ocenie,

szczególnie jeśli metody pracy

uległy zmianie. W przypadku

objawów oddechowych, które mogą

być związane z pracą, należy

przeprowadzić badania medyczne.

Wyniki badań należy zachować w

aktach.

Wszelkie zaburzenia skórne, co do
których podejrzewa się związek z
wykonywaną pracą, należy
natychmiast zgłaszać i wykonywać
badania medyczne. Inni pracownicy
wykonujący taką samą pracę mogą
także mieć podobne problemy
skórne

Szkolenie

Szkolenie pracowników w bezpiecznych

procedurach pracy na podstawie oceny ryzyka

jest ważną częścią zarządzania ryzykiem.

Przeszkoleni pracownicy nie tylko pracują

sprawniej, lecz mogą także pracować

bezpieczniej, z mniejszym narażeniem własnego

zdrowia. Ryzyko, jakie niesie ze sobą dana

substancja, zależy od dwóch czynników:

charakterystyki substancji i stopnia narażenia.

Dzięki szkoleniu pracownicy powinni być świadomi

ryzyka narażenia oraz tego, co powinni zrobić, aby

ograniczyć to narażenie.

Informacje dla pracowników

Pracownicy powinni być informowani o
istniejących zagrożeniach i środkach
zapobiegawczych ograniczających ryzyko.
Powinni oni znać bezpieczne metody
pracy i sposoby korzystania ze sprzętu
ochronnego, jeśli będzie wymagany.



Pracodawcy są również zobowiązani do
zapewnienia, aby pracownicy i/lub ich
przedstawiciele zostali poinformowani i
przeszkoleni w zakresie:



niebezpiecznych właściwości używanych
środków chemicznych;



poziomu, typu i czasu trwania narażenia
oraz okoliczności pracy z użyciem takich
środków;



odpowiednich środków ostrożności w celu
zabezpieczenia siebie i innych
pracowników w miejscu pracy;



wyników procedur zarządzania ryzykiem,
które zostały lub zostaną wprowadzone;



odnośnych wartości najwyższych
dopuszczalnych stężeń na stanowisku
pracy lub biologicznych wartości
dopuszczalnych;



oraz tam, gdzie są dostępne, w zakresie
wniosków wyciąganych z wcześniej
przeprowadzonego nadzoru zdrowotnego
i oceny narażenia



Oprócz tego, pracodawca zadba o to, aby
pracownicy byli poinformowani o
wszelkich zmianach w powyższych
okolicznościach.



Pracownicy powinni również wiedzieć:



komu należy zgłaszać potencjalne
problemy ze zdrowiem; oraz



jak sprawdzić skórę w przypadku
narażenia na substancję, która może
wywoływać zapalenie skóry lub inne
problemy skórne.

Substancje uczulające

Substancje uczulające to środki wywołujące

reakcje alergiczne. Dyrektywy UE zawierają

wykazy substancji uczulających. Związki

uczulające drogi oddechowe należy oznaczać

frazami R, np. R 42 „Może powodować uczulenie

w następstwie narażenia drogą oddechową” lub R

42/43 “Może powodować uczulenie w następstwie

narażenia drogą oddechową i w kontakcie ze

skórą”. Dzielą się one na dwa główne rodzaje:



Substancje uczulające skórę



Związki uczulające drogi oddechowe

Substancje uczulające skórę

Zawodowe choroby skóry są wywoływane przez

niektóre substancje w miejscu pracy. Zwykle

dotyczą one rąk i przedramion, które mają

najwyższe prawdopodobieństwo kontaktu z

substancją, lecz mogą się przenosić również na

inne części ciała. Zwiastuny alergii to suchość,

zaczerwienienie i swędzenie skóry. Skóra może

opuchnąć, spękać, łuszczyć się i grubieć, mogą się

również pojawić pęcherze. Tempo pojawienia się

reakcji alergicznej zależy od mocy substancji i

częstości kontaktu ze skórą. Zmiany skórne często

cofają się, gdy pracownik nie pracuje, np. podczas

weekendów lub na urlopie.



Pracownicy często narażani na działanie
cieczy i wody, która może osłabiać
naturalną barierę ochronną skóry, są
najbardziej podatni na zagrożenia.
Narażenie skóry na skrajne temperatury,
promieniowanie słoneczne i zagrożenia
biologiczne również może sprzyjać
uczuleniu.



W rolnictwie potencjalnymi czynnikami
uczulającymi są białka zwierzęce z moczu
i łupież zwierzęcy, a także mąka, niektóre
warzywa, rośliny i przyprawy.

Związki uczulające drogi oddechowe

Reakcje w drogach oddechowych i płucach

pracowników wdychających w pracy substancje i

cząsteczki dzielą się na trzy główne kategorie:



Wiele znanych chorób, takich jak azbestoza lub

pylica krzemowa, jest wywoływanych przez

włókna i cząstki odkładające się w drogach

oddechowych.



Kilka rodzajów środków naturalnych i

syntetycznych używanych w miejscu pracy

również może wywoływać choroby układu

oddechowego o podłożu alergicznym, astmę

zawodową, nieżyt nosa lub zapalenie

pęcherzyków płucnych, których występowanie

nasiliło się w ostatnich latach.

Związki drażniące drogi oddechowe, takie jak dym

tytoniowy, chlor, kurz, a nawet zimne powietrze, mogą

wywoływać ataki u osób z istniejącą astmą. W tym

przypadku taka osoba nie jest uczulona na daną

substancję, ale atak choroby jest nadal związany z pracą.



Osoby zatrudnione w rolnictwie mogą być narażone na

następujące czynniki uczulające drogi oddechowe:



Nabłonek i mocz zwierzęcy



Rośliny ozdobne



Niektóre produkty żywnościowe, rośliny i warzywa (np.

pył z ziaren kawy, białka jaj, mąka i pył z ziaren, owoce,

ryby, owoce morza, pył sojowy, przyprawy)



Roztocza żyjące w magazynach



Pleśnie