Ryzyko zawodowe

Identyfikacja i ocena

czynników szkodliwych i

uciążliwych występujących na

stanowiskach pracy i ochrona

zdrowia pracowników

Część III

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawy prawne – 1

1.

Dział dziesiąty kodeksu pracy,

2.

Ustawa z 11.01.2001r. o substancjach i preparatach
chemicznych

(Dz. U. Nr 11, poz. 84 ze zm.)

3.

Rozporządzenie MP i PS z 26.09.1997r. w sprawie ogólnych
przepisów BHP

(tekst jedn. Dz. U. z 2003r. nr 169, poz. 1650, ze

zm.);

4.

Rozporządzenie MZ z 30.12.2004r. w sprawie bhp związanej
z występowaniem w miejscu pracy czynników
chemicznych

(Dz. U. nr 11, poz. 86);

5.

Dyrektywa 2006/8/WE zm. załączniki II, III i V do dyrektywy
1999/45/WE

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawy prawne

6.

Rozporządzenie MZ z 28.09.2005r. w sprawie wykazu substancji
niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem

(Dz. U. nr 201, poz. 1674, ze zm.);

7.

Rozporządzenie MZ z 13.11.2007 w sprawie karty
charakterystyki

(Dz. U. nr 215, poz. 1588);

8.

Rozporządzenie MZ z 12.01.2005r. w sprawie sposobu
dokonywania oceny ryzyka dla zdrowia i życia człowieka i dla
środowiska stwarzanego przez substancje nowe

(Dz. U. nr 16,

poz.138).

9.

Rozporządzenie MZ z 2.09.2003r. w sprawie kryteriów i sposobu
klasyfikacji substancji preparatów chemicznych

(Dz. U. nr 171,

poz. 1666 ze zm.,

ostatnia Dz. 174, poz.1222 z 2007r

),

Niebezpieczne substancje i

preparaty chemiczne – podstawy

prawne – 2

10. Rozporządzenie MZ z 2.09.2003r. w sprawie oznakowania

opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów
niebezpiecznych

(Dz. U. Nr 173,

poz. 1679 ze zm. Dz. U. z 2004r. Nr 260, poz. 2595),

11. Rozporządzenie MZ z 15.07.2002r. w sprawie substancji

niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych, których
opakowania należy zaopatrywać w zamknięcia
utrudniające otwarcie przez dzieci i w wyczuwalne dotykiem
ostrzeżenia o niebezpieczeństwie

(Dz. U. Nr 140, poz. 1174).

12. Rozporządzenie MZ z 28.07.2003r. w sprawie metod

przeprowadzania badań właściwości fizykochemicznych,
toksyczności i ekotoksyczności substancji i preparatów
chemicznych

(Dz. U. Nr 232, poz. 2343 ze zm.)

Dyrektywa 98/24/WE dotycząca ochrony zdrowia
pracowników przed ryzykiem związanym z
narażeniem na działanie czynników chemicznych
w miejscu pracy



91/322/EWG Dyrektywa Rady z 29 maja 1991 r.

dotycząca

ustalenia indykatywnych wartości dopuszczalnych i

uzupełniająca dyrektywę Rady 80/1107/EWG dotyczącą

ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z

narażeniem na działanie czynników chemicznych, fizycznych i

biologicznych w miejscu pracy pracy



DYREKTYWA KOMISJI 2000/39/WE z dnia 8 czerwca 2000 r.

ustanawiająca pierwszą listę indykatywnych wartości

granicznych narażenia na czynniki zewnętrzne podczas pracy

w związku z wykonaniem dyrektywy Rady

98/24/EWG w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa

pracowników przed ryzykiem związanym z czynnikami

chemicznymi w miejscu pracy, Dz. U. L 142 z 16.6.2000, str.

432



DYREKTYWA KOMISJI 2006/15/WE z dnia 7 lutego 2006 r.

ustanawiająca drugi wykaz indykatywnych dopuszczalnych

wartości narażenia zawodowego w celu wykonania dyrektywy

Rady 98/24/WE oraz zmieniająca dyrektywy 91/322/EWG i

2000/39/WE, Dz. U. L. 38 z 9.2.2006, str. 36.

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawy prawne – 3

Nowa polityka UE wobec chemikaliów – system REACH

• Registration
• Evaluation
• Autorisation of
• Chemicals

• Rozporządzenie nr 1907 Parlamentu europejskiego i Rady z

18.12.2006r. w sprawie rejestracji, udzielania zezwoleń i
stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH),
utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające
dyrektywę 1999/45 WE oraz uchylające rozporządzenie Rady
(EW-G) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94,
dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG,
93/105/WE i 2000/21/WE

(Dz. Urz. UE z 30.12.2006 L 396

Przyczyny przygotowania pakietu

legislacyjnego REACH

• Liczba substancji istniejących ujętych w EINECS

(Europejski Wykaz Substancji Komercyjnych –

100

106

;

• Liczba substancji będących w obrocie – ok.

30 000

do 70 000

;

• Liczba substancji istniejących wprowadzanych do

obrotu w ilości > 1 tony rocznie – ok.

30 000;

• Liczba zgłoszonych nowych substancji – ok.

3 000.

Produkcja środków chemicznych



Na całym świecie zostało zarejestrowanych

16 milionów środków chemicznych



W UE jest powszechnie dostępnych na rynku

30 000 substancji chemicznych

 10 000 substancji chemicznych

jest produkowanych w

ilościach przekraczających

10 ton



Wzrasta również zastosowanie takich środków
biologicznych, jak enzymy

Skutki zdrowotne

Do chorób wywoływanych substancjami

niebezpiecznymi

zalicza się:



niewydolność układu oddechowego,



stany zapalne skóry



zaburzenia psychoneurologiczne,



nowotwory

10%

wszystkich przypadków astmy jest związanych

z wykonywaną pracą

4%

wszystkich nowotworów powodują substancje

niebezpieczne występujące w miejscu pracy

Narażenie zawodowe w UE

 32 miliony

pracowników jest narażonych na działanie

substancji niebezpiecznych

 16%

ma bezpośredni kontakt z substancjami

niebezpiecznymi



W Polsce

ok. 4 miliony

narażonych, w tym ok. 30 000

osób pracuje w warunkach szkodliwych

Cele REACH

Celem REACH jest zapewnienie:

• wysokiego poziomu ochrony zdrowia i środowiska,

w tym propagowanie alternatywnych metod
oceny zagrożeń stwarzanych przez substancje;

• swobodnego obrotu substancjami na rynku

wewnętrznym przy jednoczesnym wsparciu
konkurencyjności i innowacyjności.

Zasada:

Do obowiązków producentów, importerów i
dalszych użytkowników należy zagwarantowanie,
że substancje, które produkują, wprowadzają do
obrotu lub stosują nie wpływają w sposób
szkodliwy na zdrowie człowieka ani na środowisko

Podstawowe elementy REACH

• REACH definiuje: pojęcia substancji, preparatu, wyrobu,

producenta wyrobu, polimeru, rejestrującego, produkcji i
producenta, importu i importera, wprowadzenia do
obrotu, dalszego użytkownika, dystrybutora, substancji
wprowadzanej, stosowania, zastosowania zidentyfikowanego;

• Powołanie Europejskiej Agencji Chemikaliów i zakres jej

działania i uprawnień;

• Określa obowiązki w zakresie rejestracji substancji i

preparatów, sposób i zakres oceny bezpieczeństwa
chemicznego, sposób i zakres przekazywania informacji w
łańcuchu dostaw, fora wymiany informacji o substancjach
(SIEF), procedury udzielania zezwoleń i obowiązki posiadaczy
zezwoleń.

Klasyfikacja i oznakowanie czynników
chemicznych

Zagrożenie

Symbol zagrożenia

s

ubstancje i preparaty wybuchowe

E

substancje i preparaty utleniające

O

substancje i preparaty skrajnie łatwo palne

F+

substancje i preparaty wysoce łatwo palne

F

substancje i preparaty bardzo toksyczne

T+

substancje i preparaty toksyczne

T

substancje i preparaty szkodliwe

Xn

substancje i preparaty żrące

C

substancje i preparaty drażniące

Xi

substancje i preparaty uczulające

Xn lub Xi

substancje i preparaty rakotwórcze

T lub Xn

substancje i preparaty mutagenne

T lub Xn

substancje i preparaty działające na rozrodczość

T lub Xn

substancje i preparaty niebezpieczne dla środowiska

N

R

– zwrot określający rodzaj zagrożenia,

S

– zwrot określający warunki bezpiecznego stosowania

Przykład oznakowania

Tlenek węgla:

Nr indeksowy OO6-001-00-2

Oznakowanie:

F+; T, R: 61-12-23-48/23, S: 53-45,

• F+

- produkt skrajnie łatwopalny,

• T

– toksyczny,

• R: 61-12-23-48/23

może działać szkodliwie na dziecko w łonie

matki (61), produkt skrajnie łatwopalny w temperaturze

otoczenia i pod ciśnieniem atmosferycznym (12), działa

toksycznie przez drogi oddechowe (23), stwarza poważne

zagrożenia w następstwie długotrwałego narażenia (48/23)

• S: 53-45

unikać narażenia – przed użyciem zapoznać się z

instrukcją (53), w przypadku awarii lub jeżeli się źle

poczujesz, niezwłocznie zasięgnij porady lekarza, jeżeli to

możliwe pokaż etykietę (45).

Rozporządzenie MZ z 28.09.2005r. w sprawie wykazu substancji

niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem

(Dz. U. nr 201, poz. 1674 ze zm.,

ostatnia Dz.

174, poz.1222 z 2007r

),

Źródła informacji o niebezpiecznych

czynnikach chemicznych, zagrożeniach i

warunkach bezpiecznego stosowania

•

R, S

-

Rozporządzenie MZ z 28.09.2005r. w sprawie wykazu

substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i

oznakowaniem

(Dz. U. nr 201, poz.

1674);

•

R -

Rozporządzenie MZ z 2.09.2003r. w sprawie kryteriów i

sposobu klasyfikacji substancji preparatów chemicznych

(Dz. U. nr 171, poz. 1666 ze zm.,

ostatnia Dz. 174, poz.1222

z 2007r

),

•

S

-

Rozporządzenie MZ z 2.09.2003r. w sprawie oznakowania

opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów

niebezpiecznych

(Dz. U. Nr 173, poz. 1679 ze zm. Dz. U. z

2004r. Nr 260, poz. 2595),

•

R, S

i inne

-

Rozporządzenie MZ z 13.11.2007 w

sprawie karty charakterystyki

(Dz. U. nr 215, poz.

1588);

Wzór karty charakterystyki

1.

Identyfikacja substancji / preparatu. Identyfikacja

producenta, importera lub dystrybutora.

2.

Skład i informacja o składnikach

3.

Identyfikacja zagrożeń

4.

Pierwsza pomoc

5.

Postępowanie w przypadku pożaru

6.

Postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia

do środowiska

7.

Postępowanie z substancją / preparatem i jego

magazynowanie

8.

Kontrola narażenia i środki ochrony indywidualnej

Wzór karty charakterystyki

c.d.

9.

Własności fizykochemiczne

10. Stabilność i reaktywność

11. Informacje toksykologiczne

12. Informacje ekologiczne

13. Postępowanie z odpadami

14. Informacje o transporcie

15. Informacje dotyczące przepisów prawnych

16. Inne informacje (wykaz zwrotów R oraz ich pełnego

brzmienia, niezbędne szkolenia, źródła danych, zmian w

przypadku aktualizacji

Dostarczanie karty

charakterystyki

• Karta charakterystyki dostarczana jest w formie

pisemnej lub w formie przekazu elektronicznego
albo na elektronicznych nośnikach danych.

• Karta charakterystyki

nie musi być dostarczana

w

przypadku substancji lub preparatów sprzedawanych
w handlu detalicznym, dostępnych dla wszystkich
konsumentów, jeżeli użytkownikom tym zapewnia
się dostateczną informację pozwalającą na
bezpieczne stosowanie tej substancji lub preparatu.

• Jednak na żądanie kupującego,

który ma zamiar

zastosować taką substancję lub preparat w
zawodowej działalności produkcyjnej lub usługowej

dostarcza się kartę charakterystyki.

Karty charakterystyki dla preparatów

niezakwalifikowanych jako

niebezpieczne

Obecnie istnieje grupa 133 niebezpiecznych substancji

chemicznych, których zawartość w preparatach, w

stężeniach wynoszących

≥ 1%

wagowy w przypadku

preparatów nie będących gazami lub

≥ 0,2%

objętościowy w przypadku preparatów występujących w

postaci gazu powoduje

konieczność opracowania i

dostarczenia karty charakterystyki.

Rozporządzenie MZ z dnia 14.08.2002r w sprawie obowiązku

dostarczania karty charakterystyki niektórych preparatów

niezakwalifikowanych jako niebezpieczne

(Dz. U. Nr 142,

poz.1194)

Uchylone

Substancje wymieniono w załączniku do rozporządzenia

(dwutlenek węgla, fluorki, miedź, mangan i ich związki i

inne).

Nowe piktogramy

Ocena działania łącznego



Jeżeli pracownicy narażeni są w ciągu tej samej zmiany

roboczej kolejno lub jednocześnie na kilka substancji o
podobnym charakterze działania toksycznego,
współczynnik łącznego narażenia.



Zasady obliczania współczynnika łącznego narażenia nie
stosuje się do substancji o działaniu antagonistycznym,
synergistycznym, niezależnym, a także substancji
rakotwórczych.



Przed dokonaniem łącznego narażenia należy
przeanalizować dostępne dane o toksyczności badanych
substancji.

Skutki działania substancji

chemicznych

• Skutki narażenia na szkodliwe substancje chemiczne mogą

mieć

charakter miejscowy i układowy

, a ich przebieg może

być

ostry lub przewlekły.

• Miejscowe:

działanie drażniące i uczulające skórę i błony

śluzowe

• Układowe

to zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie

nerwowym, wątrobie, nerkach, układzie sercowo –
naczyniowym i inne.

• Następstwa odległe

ekspozycji na substancje toksyczne to

procesy patologiczne rozwijające się w organizmie po
okresie utajenia. Działanie odległe może rozwijać się
bezpośrednio w organizmach narażonych na działanie
substancji ( np.

rak

) lub dopiero w następnych pokoleniach.

• Działania

gonadotoksyczne, embriotoksyczne i teratogenne.

Działanie ototoksyczne

• Niektóre substancje chemiczne a także leki działają

toksycznie na narząd słuchu.

• Efektem tego działania może być trwałe bądź czasowe

uszkodzenie słuchu.

• Obecnie znane są 743 leki oraz 148 substancji chemicznych o

potwierdzonym działaniu ototoksycznym.

• Płyny ucha wewnętrznego mogą przechowywać substancje

chemiczne przez tygodnie a nawet miesiące.

• Przykładowe substancje chemiczne o potwierdzonym

działaniu ototoksycznym: tlenek węgla, disiarczek węgla,

metale - arsen, ołów, rtęć, mangan, rozpuszczalniki - styren,

ksylen, toluen, trichloroetylen.

Źródło informacji: Agata Kowalska OIP Gdańsk, Inspektor Pracy Nr

9/2006, Interakcje między działaniem hałasu i czynników

ototoksycznych w środowisku pracy, Medycyna PRACY 2003; 54 (5)

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

Niedopuszczalne jest stosowanie materiałów i

procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia

stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i

podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych.

Substancje i preparaty chemiczne.

• Niedopuszczalne jest stosowanie substancji i preparatów

chemicznych

nieoznakowanych

w sposób widoczny

umożliwiający ich identyfikację;

• Niedopuszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji

i preparatów chemicznych

bez posiadania

aktualnego spisu tych substancji i preparatów oraz kart

charakterystyki a także opakowań zabezpieczających przed

ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.

• Dopuszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji

i preparatów chemicznych pod warunkiem

zastosowania środków zapewniających pracownikom

ochronę ich zdrowia i życia.

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

• Pracodawca

jest obowiązany informować pracowników

o właściwościach fizycznych, chemicznych i

biologicznych

stosowanych w zakładzie materiałów,

półfabrykatów i wyrobów gotowych oraz

o ryzyku dla

zdrowia i bezpieczeństwa

związanych z ich

stosowaniem, a także

o sposobach bezpiecznego ich

stosowania

oraz

postępowania z nimi w sytuacjach

awaryjnych.

• Materiały o nieznanych właściwościach, do czasu ich

zbadania, mogą być stosowane tylko w warunkach
laboratoryjnych, do celów badawczych i doświadczalnych,
przy zastosowaniu wzmożonych środków ostrożności.

• Materiały niebezpieczne

należy przechowywać w miejscach

i opakowaniach przeznaczonych do tego celu i
odpowiednio oznakowanych.

Opakowania substancji i preparatów

niebezpiecznych

Rozporządzenie MZ z 2.09.2003r. w sprawie oznakowania
opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów
niebezpiecznych

(Dz. U. Nr

173, poz. 1679 ze zm.)

•

Rozporządzenie ustala sposób oznakowania opakowań
substancji i preparatów niebezpiecznych.

•

Oznakowanie może być umieszczone na etykiecie lub
bezpośrednio na opakowaniu.

•

Oznakowanie powinno być umieszczone w taki sposób, aby
jego treść mogła zostać odczytana poziomo, gdy
opakowanie pozostaje w normalnym położeniu.

•

Etykieta powinna być trwale przymocowana na powierzchni
opakowania a jej wewnętrzna powierzchnia powinna
przylegać bezpośrednio i w całości do opakowania.

•

Wymiary oznakowania zależą od pojemności opakowania i
są ściśle określone w przepisie.

Opakowania substancji i preparatów

niebezpiecznych

Numer

załącznik

a

Zawartość załącznika

1

Wzory znaków ostrzegawczych (piktogramy) oraz napisy

określające ich znaczenie i symbole

2

Zwroty

S

określające warunki bezpiecznego stosowania

substancji i preparatów oraz ich numery, w tym zwroty

łączone.

3

Kryteria doboru zwrotów

S

określających warunki

bezpiecznego stosowania substancji i preparatów

3a

Kryteria doboru dodatkowych zwrotów określających warunki

bezpiecznego stosowania

środków ochrony roślin (SPo, SPe,

SPa, SPr)

4

Sposób oznakowania opakowań preparatów niebezpiecznych

wymagających szczególnego oznakowania

5

Sposób ustalania alternatywnej nazwy rodzajowej substancji

na podstawie podziału substancji na grupy i podgrupy

6

Informacje wymagane we wniosku do inspektora o wyrażenie

zgody na zamieszczenie na opakowaniu alternatywnej

nazwy rodzajowej.

Opakowania substancji i preparatów

niebezpiecznych

Dodatkowe wymagania dla opakowań stosowanych w

sprzedaży detalicznej dla konsumentów

• Opakowania substancji i preparatów

bardzo toksycznych, toksycznych

lub żrących

zaopatruje się w zamknięcie utrudniające otwarcie

przez dzieci i w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o

niebezpieczeństwie.

• Opakowania substancji i preparatów szkodliwych,

skrajnie lub wysoce

łatwopalnych

zaopatruje się w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie

o niebezpieczeństwie – nie stosuje się do pojemników

aerozolowych zawierających skrajnie łatwopalne lub wysoce

łatwopalne.

• Opakowanie substancji lub preparatów zawierających co najmniej

3%

metanolu lub co najmniej 1% dichlorometanu

zaopatruje się w

zamknięcie utrudniające otwarcie przez dzieci.

• Opakowania substancji lub preparatów

mogących powodować

uszkodzenia płuc w przypadku połknięcia (R65)

zaopatruje się w

zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci – nie stosuje się dla

szczelnych pojemników aerozolowych.

Rozporządzenie MZ z 15.07.2002r. w sprawie substancji

niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych, których

opakowania należy zaopatrywać w zamknięcia utrudniające

otwarcie przez dzieci i w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenia o

niebezpieczeństwie

(Dz. U. Nr 140, poz. 1174)

Opakowania substancji i preparatów

niebezpiecznych

Oznakowanie opakowań niebezpiecznej substancji
powinno zawierać następujące informacje

:

• Nazwę substancji,
• Nazwę lub imię i nazwisko, adres i numer telefonu podmiotu

odpowiedzialnego za wprowadzenie substancji do obrotu

• Znak lub znaki ostrzegawcze i R oraz S ( najwyżej 6 znaków),
• Numer WE (siedmiocyfrowy numer przypisany substancji w

Europejskim Wykazie Istniejących Substancji o Znaczeniu
Komercyjnym – EINECS, lub w Europejskiej liście Substancji
Notyfikowanych – Elincs, lub numer w wykazie substancji
chemicznych wymienionych w publikacji Komisji Europejskiej „No-
longer polymers”).

Oznakowanie opakowań niebezpiecznych preparatów:

• Należy podać nazwy substancji, które w preparacie decydują

o niebezpieczeństwie, na ogół wystarczają 4
substancje.

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

• Pomieszczenia, aparatura, środki transportu, zbiorniki i

opakowania, w których są stosowane, przemieszczane lub

przechowywane materiały niebezpieczne powinny być

odpowiednie do właściwości tych materiałów.

• Zbiorniki, naczynia i inne opakowania służące do

przechowywania materiałów niebezpiecznych powinny być:

 odpowiednio

oznakowane;

 wykonane z materiału

nie wchodzącego z nimi w reakcję i nie

ulegającego uszkodzeniom w wyniku tych reakcji;

 wytrzymałe i zabezpieczone przed uszkodzeniom z zewnątrz

;

 odpowiednio szczelne

i zabezpieczone przed wydostawaniem

się z nich zawartości lub dostaniem się do ich wnętrza

innych substancji, które, w kontakcie z ich zawartością mogą

stworzyć stan zagrożenia;

 wypełnione w sposób zapewniający wolną przestrzeń

odpowiednio do możliwości termicznego rozszerzania się
cieczy w warunkach przechowywania, transportu i stosowania

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

Opróżnione pojemniki po materiałach

niebezpiecznych przeznaczone do wielokrotnego

użycia muszą spełniać wszystkie wymagania dla

opakowań i należy je przechowywać

w przeznaczonym do tego celu, wydzielonym

i odpowiednio oznakowanym miejscu.

Przechowywanie materiałów

niebezpiecznych w pojemnikach i

opakowaniach przeznaczonych do

środków spożywczych jest

niedopuszczalne!!!

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

Przy przechowywaniu ciekłego materiału niebezpiecznego w
stałych zbiornikach należy:

 stosować odpowiednie zabezpieczenia przed rozlewaniem

i rozprzestrzenianiem się zawartości zbiornika w razie
jego uszkodzenia, np. wanny, rynny, koryta, zbiorniki
rezerwowe,

 zapewnić urządzenia do bezpiecznego pomiaru ilości cieczy

zawartej w zbiorniku,

 uniemożliwić dostęp osób niepowołanych do miejsc, w których

znajdują się zbiorniki.
Zbiorniki z ciekłymi materiałami niebezpiecznymi oraz
cieczami gorącymi mogą być umieszczane nad stanowiskami
pracy lub przejściami

wyłącznie w przypadkach wymuszonych

przez proces technologiczny.

W takich przypadkach należy

stosować urządzenia chroniące przed oblaniem pracowników
znajdujących się pod tymi zbiornikami.

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

• Nad pomieszczeniami, w których znajdują się stałe

zbiorniki z gazami sprężonymi, skroplonymi lub

rozpuszczonymi pod ciśnieniem

nie mogą być

organizowane stanowiska pracy.

• Pakowanie, składowanie, załadunek i transport

materiałów niebezpiecznych z innymi materiałami

stwarzającymi dodatkowe zagrożenie na skutek

wzajemnego oddziaływania tych materiałów w

przypadku uszkodzenia opakowanie jest

niedopuszczalne.

• W magazynach

powinny być wywieszone instrukcje

określające sposób składowania, pakowania,

załadunku i transportu materiałów niebezpiecznych, a

z treścią tych instrukcji

należy zapoznać

pracowników

zatrudnionych przy tych pracach

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

Pomieszczenia przeznaczone do składowania lub

stosowania materiałów niebezpiecznych pod względem

pożarowym lub wybuchowym oraz w których istnieje

niebezpieczeństwo wydzielania się substancji trujących lub

tworzących z powietrzem mieszaniny wybuchowe, powinny

być wyposażone w:

 urządzenia zapewniające sygnalizację zagrożeń,
 awaryjną wentylację wyciągową uruchamianą od wewnątrz

i z zewnątrz o odpowiedniej wydajności,

 odpowiedni sprzęt i środki gaśnicze, środki neutralizujące,

apteczki oraz odpowiednie środki ochrony zbiorowej i

indywidualnej

,

stosownie do występujących zagrożeń.

Pracownicy zatrudnieni w tych pomieszczeniach

powinni

mieć zapewniony stały dostęp do środków łączności.

Pracodawca jest obowiązany ustalić i podać do wiadomości

pracowników warunki,

jakie powinny być spełnione przed

wejściem pracowników do tych pomieszczeń

.

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

Sposób składowania i stosowania materiałów
niebezpiecznych powinien zapewniać:

 zachowanie temperatur, wilgotności i ochronę przed

nasłonecznieniem odpowiednie do właściwości materiałów
niebezpiecznych,

 przestrzeganie ograniczeń dotyczących wspólnego

składowania i stosowania materiałów,

 ograniczenie ilości jednocześnie składowanych materiałów do

ilości dopuszczalnej dla danego materiału i pomieszczenia,

 przestrzeganie dopuszczalnego czasu składowania

materiałów,

 rozmieszczanie materiałów w sposób umożliwiający

prowadzenia kontroli składowania i składowanych
materiałów.

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

• Przeładunek materiałów niebezpiecznych powinien

odbywać się w miejscu do tego przystosowanym,
przy wykorzystaniu przeznaczonych do tego celu
urządzeń, oraz środków ochrony zbiorowej i
indywidualnej chroniących przed zagrożeniami i ich
skutkami,

szczególnie pochodzących od

elektryczności statycznej oraz występujących przy
przelewaniu cieczy.

• W miejscu przeładunku materiałów niebezpiecznych

nie mogą przebywać osoby niezatrudnione przy
tych pracach.

Niebezpieczne substancje i preparaty

chemiczne – podstawowe obowiązki

pracodawcy

• Jeżeli podczas procesów pracy występuje niebezpieczeństwo

oblania pracowników środkami żrącymi lub zapalenia odzieży na
pracowniku,

nie dalej niż 20 m w linii poziomej od stanowisk

,

na

których wykonywane są te procesy

, powinny być zainstalowane

natryski ratunkowe

(prysznice bezpieczeństwa) do obmycia

całego ciała oraz oddzielne urządzenia do przemywania
oczu.

• Natryski powinny umożliwiać ich natychmiastowe uruchomienie

samoczynne lub w inny sposób z uwzględnieniem ograniczonej
sprawności osób z nich korzystających.

• Natryski powinny być zasilane wodą nieogrzewaną i działać

niezawodnie bez względu na warunki atmosferyczne.

• Przy wyjściu z pomieszczenia, w którym odbywa się praca przy

użyciu materiałów zakaźnych lub toksycznych

powinna

znajdować się co najmniej jedna umywalka na każdych 20
pracowników (nie mniej niż jedna), z doprowadzoną ciepłą wodą.

Ocena ryzyka dla zawodowego

W ocenie ryzyka zawodowego pracodawca jest obowiązany
uwzględnić:

1.

niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego,

2.

otrzymane od dostawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem
chemicznym oraz zaleceń jego bezpiecznego stosowania, w
szczególności zawarte w karcie charakterystyki,

3.

rodzaj, poziom i czas trwania narażenia,

4.

wartości NDS, NDSCh, NDSP jeżeli zostały ustalone,

5.

wartości DSB, jeżeli zostały ustalone,

6.

efekty działań zapobiegawczych,

7.

wyniki oceny zdrowia pracowników, jeżeli została przeprowadzona,

8.

warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z
uwzględnieniem ilości tych czynników.

Tok postępowania przy ocenianiu nowych substancji wprowadzanych
do obrotu –

rozporządzenie MZ z 12.01.2005r. w sprawie sposobu

dokonywania oceny ryzyka dla zdrowia człowieka i dla środowiska
stwarzanego przez substancje nowe

(Dz. U. Nr 16, poz.138)

Ocena ryzyka dla zawodowego

•

Pracodawca jest obowiązany do uzyskania dodatkowej informacji od

dostawcy czynnika chemicznego lub z innych dostępnych mu źródeł,

jeżeli jest to niezbędne w celu dokonania oceny ryzyka zawodowego.

•

W przypadkach, gdy występuje narażenie na kilka czynników

chemicznych, należy ocenić

ryzyko stwarzane przez wszystkie czynniki

łącznie.

•

Ocena ryzyka zawodowego musi zawierać ocenę także tych rodzajów

prac, w czasie których może wystąpić

istotny wzrost narażenia

, w

szczególności:

1.

Podczas remontów i naprawy urządzeń,

2.

Innych działań, które mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo lub zdrowie

pracowników, także w tych przypadkach, gdy podjęto wszelkie

niezbędne środki zapobiegawcze

(prace szczególnie niebezpieczne).

•

Ocenę ryzyka sporządza się

w formie pisemnej

.

•

Ocenę ryzyka

pracodawca udostępnia lekarzowi

sprawującemu

profilaktyczną opiekę nad zdrowiem pracowników.

•

Pracodawca ponownie ocenia ryzyko, jeżeli nastąpi:

1.

zmiana w składzie czynnika chemicznego,

2.

zmiana w procesie technologicznym,

3.

postęp wiedzy medycznej dotyczącej oddziaływania czynnika na

zdrowie ludzi,

4.

ponowna ocena ryzyka może zostać przeprowadzona także na wniosek

lekarza uzasadniony oceną zdrowia pracowników.

Procedura

oceny ryzyka

dla czynników

chemicznych z

ustalonymi

wartościami NDS

Ocena ryzyka dla czynników chemicznych

z ustanowionymi NDS

RYZYKO MAŁE M

W

E

< 0,5 NDS, NDSCh, NDSP

RYZYKO ŚREDNIE Ś

RYZYKO ŚREDNIE Ś

0,5

≤

W

E

≤ 1 NDS, NDSCh, NDSP

W

ER

≤

0,1 NDS

Ryzyko duże D

W

E

> 1 NDS, NDSCh, NDSP

W

ER

>0,1 NDS

W

E

- wskaźnik narażenia dla pozostałych

związków

W

ER

- wskaźnik narażenia dla związków

rakotwórczych

Profilaktyka techniczna

Profilaktyka techniczna

Środki ochrony
indywidualnej

Ssawka podwieszona na elastycznym

przewodzie wentylacyjnym na

stanowisku spawania

Środki ochrony zbiorowej



wentylacja ogólna pomieszczeń



obudowy częściowe



instalacje wentylacji miejscowej wyposażone w
ssawki



odciągi przestawne

Profilaktyka organizacyjna



ograniczenie, w miarę możliwości, liczby osób oraz czasu
pracy w warunkach narażenia na czynniki chemiczne, ze
szczególnym uwzględnieniem czynników rakotwórczych i
mutagennych



ograniczanie obszarów zagrożenia czynnikami rakotwórczymi
i mutagennymi oraz zaopatrywanie ich znaki
ostrzegawcze



zapewnienie bezpiecznego przechowywania oraz
oznakowania preparatów chemicznych

Profilaktyka organizacyjna



udostępnienie kart charakterystyk niebezpiecznych
preparatów chemicznych



przeszkolenie pracowników w zakresie sposobu postępowania
z preparatami chemicznymi, ze szczególnym
uwzględnieniem czynników rakotwórczych i mutagennych



poinformowanie pracowników o źródłach narażenia na
substancje rakotwórcze i mutagenne, ryzyku zawodowym oraz
rodzaju potencjalnych skutków zdrowotnych i
prawdopodobieństwie ich

wystąpienia.

Zakłady o zwiększonym i dużym ryzyku

Rozporządzenie MG z 9.04.2002r. w sprawie rodzajów i
ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się
w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o
zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku
wystąpienia poważnej awarii przemysłowej

(Dz. U. Nr 58,

poz. 535 ze zm.).

W rozporządzeniu określono substancje lub grupy
substancji oraz ich ilości, które występując w zakładzie
powoduję jego zaliczenie do zakładu o zwiększonym lub
dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej.
Obowiązki pracodawcy, którego zakład został zaliczony do
jednej z tych grup określa Prawo ochrony środowiska.

Pyły – definicje

• Pył

– cząstki ciała stałego różnej wielkości i różnego

pochodzenia zawieszone w gazie.

• Pył drobnoziarnisty

– małe cząstki ciała stałego o średnicy

poniżej

75 μm

, osiadające pod wpływem swojego ciężaru,

ale mogące przez pewien czas pozostawać w
zawieszeniu.

• Włókna respirabilne

– włókna o długości

> 5 μm

o

maksymalnej średnicy

< 3 μm

i o stosunku długości do

średnicy

> 3.

• PN – ISO 4225 : 1999 Jakość powietrza. Zagadnienia ogólne.

Terminologia.

• Rozporządzenie MP i PS z dnia 29.11.2002r. w sprawie NDS i NDN

czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy

(Dz. U. Nr

217, poz. 1833, zm. Dz. U. z 2005r. Nr 212, poz.1769)

Klasyfikacja pyłów

• Pyły o działaniu pylicotwórczym

– pyły pochodzenia

mineralnego, zawierające

wolną krystaliczną krzemionkę

,

której cząstki, po wniknięciu do układu oddechowego, mogą
powodować silny rozrost tkanki łącznej w płucach,
prowadzący do

pylicy krzemowej

. Rozwój choroby trwa kilka

do kilkunastu lat. Do tych pyłów zalicza się również pyły
niektórych krzemianów: azbestu, kaolinu, talku a także
krzemionki bezpostaciowej.

• Pyły o działaniu alergizującym

– są to głównie pyły

pochodzenia organicznego (bawełny, lnu, konopi, tytoniu,
zboża, jedwabiu, sierści itp.) oraz pyły pochodzenia
chemicznego ( leki, tworzywa sztuczne, itp.). Pyły te, po
wniknięciu do układu oddechowego, mogą powodować
różnego rodzaju

choroby o podłożu uczuleniowym

: dychawicę

oskrzelową, odczyny skórne, nieżyty dróg oddechowych.

Klasyfikacja pyłów

• Pyły o działaniu drażniącym

– należą do nich pyły

pochodzące z nierozpuszczalnych ciał stałych, które
po wniknięciu do płuc zostają zatrzymane na błonach
śluzowych wyściełających drogi oddechowe, wywołując

nieżyty i nieswoiste choroby układu oddechowego

.

Należą do nich pyły nie zawierające wolnej krzemionki, np.
korundu, szkła, żelaza, węgla.

• Pyły o działaniu toksycznym

– są to głównie pyły związków

toksycznych, które mogą być rozpuszczane w płynach
ustrojowych. Zatrucie następuje przede wszystkim na
skutek wdychania aerozoli pyłów powstających podczas
produkcji. Do tej grupy należą pyły związków berylu,
ołowiu, manganu, arsenu i wielu innych.

Klasyfikacja pyłów

• Pyły o działaniu rakotwórczym

– to przede wszystkim pyły

azbestu (aktynolitu, amozytu, antofilitu, chryzotylu,
krokidolitu, tremolitu), talku zawierającego włókna
azbestu, pyły drewna twardego (dębu, buka), pyły skór
(produkcja i naprawa obuwia).

• Pyły radioaktywne

– grupa ta obejmuje pyły zawierające

pierwiastki promieniotwórcze. Działanie tych pyłów zależy
od emitowanego promieniowania.

Obszary czynnościowe układu

oddechowego

• Obszar górnych dróg oddechowych:

nos,

jama ustna, gardło, krtań;

• Obszar tchawico oskrzelowy:

tchawica,

oskrzela, oskrzeliki;

• Obszar wymiany gazowej:

pęcherzyki płucne

Profilaktyka techniczna

• Hermetyzacja aparatów i urządzeń zapobiegająca emisji

pyłów;

• Nawilżanie, koagulacja;

• Środki ochrony zbiorowej przed zapyleniem:
 systemy wentylacji mechanicznej ogólnej,
 instalacje i urządzenia wentylacji mechanicznej

miejscowej;

• Środki ochrony indywidualnej:
 sprzęt ochronny układu oddechowego,
 odzież ochronna.

Czynniki rakotwórcze i mutagenne

– podstawowe przepisy

• Dział dziesiąty kodeksu pracy;
• Rozporządzenie MP i PS z dnia 26.09.1997r w sprawie

ogólnych przepisów bhp

(jedn. tekst: Dz. U. z 2003r Nr

169, poz.1650);

• Rozporządzenie MZ z dnia 1.12.2004r. w sprawie

substancji, preparatów, czynników lub procesów
technologicznych o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym w środowisku pracy

(Dz. U.

Nr 280, poz. 2771, ze zm. Dz. U. z 2005r. Nr 160, poz.
1356);

• Konwencja nr 139 MOP z 24.06.1974r., dyrektywa

67/548/EWG ze zm., dyrektywa Komisji
2001/59/WE

RAKOTWÓRCZOŚĆ

RAKOTWORCZOŚĆ

-

właściwość czynnika

chemicznego lub biologicznego, warunkująca
wywołanie przez dany czynnik nowotworów u ludzi lub
zwierząt.

CZYNNIK RAKOTWÓRCZY

-

chemiczny, fizyczny

zdolny
do zwiększenia częstości występowania nowotworów
złośliwych.

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Czynniki rakotwórcze i mutagenne –

podstawowe definicje

• Nowotwór

– nieprawidłowy i nadmierny rozrost tkanki

organizmu, nieskoordynowany z pozostałymi tkankami,
trwający mimo ustąpienia czynnika, który go wywołał,
niereagujący na naturalne mechanizmy regulacyjne organizmu.
W procesie nowotworowym przeważa proces proliferacji
(namnażania) komórek nad ich obumieraniem, z
zahamowaniem ich zróżnicowania.

• Kancerogeneza

– jest procesem przekształcania się komórek

prawidłowych w komórki nowotworowe wraz z ich rozrostem
prowadzącym do nowotworu. Proces indukcji chemicznej
rozwoju nowotworów to

kancerogeneza chemiczna

.

• Kancerogen

– czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny zdolny

do zwiększania częstości występowania nowotworów
złośliwych. W ocenie czy dany czynnik jest rakotwórczy, w
niektórych okolicznościach może być również brane pod uwagę
zwiększenie częstotliwości występowania nowotworów
łagodnych.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

N

a

10

00

z

at

ru

d

n

io

n

yc

h

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Rok

Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i niebezpiecznymi dla zdrowia

(Dane GUS, Warunki Pracy w latach 1997-2006)

Substancje chemiczne ogółem

Substancje chemiczne rakotwórcze

Przemysłowe pyły zwłókniające ogółem

Rakotwórcze pyły zwłókniające

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Klasyfikacja czynników rakotwórczych

lub mutagennych

• Rozporządzenie Ministra zdrowia

określa:

• Wykaz substancji, preparatów lub procesów

technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,

• Sposób prowadzenia rejestru prac wykonywanych w

kontakcie z tymi czynnikami i procesami,

• Sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych

przy tych pracach,

• Wzory dokumentów dotyczących narażenia pracowników na

działanie tych czynników i procesów oraz sposób
przechowywania tych dokumentów i przekazywania ich do
podmiotów właściwych do rozpoznawania i stwierdzania
chorób zawodowych,

• Szczegółowe warunki ochrony pracowników przed

zagrożeniami,

• Warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników.

Klasyfikacja czynników rakotwórczych

W rozporządzeniu podzielono substancje rakotwórcze na 3

kategorie:

 Kategoria 1

– substancje o udowodnionym działaniu

rakotwórczym dla człowieka. Oznakowanie: symbol

T

(substancja toksyczna), zwrot

R45

– może powodować raka,

lub

R49

– może powodować raka w następstwie narażenia

drogą oddechową.

 Kategoria 2

– substancje , które rozpatruje się jako rakotwórcze

dla człowieka. Oznakowanie jak w kategorii 1.

 Kategoria 3

– substancje o możliwym działaniu rakotwórczym

na człowieka. Symbol

Xn

(substancja szkodliwa) i zwrot

R40

– ograniczone dowody działania rakotwórczego.

Substancje rakotwórcze stosowane w Polsce podlegają

zgłoszeniu do rejestru, który prowadzi IMP w Łodzi.

Klasyfikacja czynników mutagennych

 Kategoria 1

– substancje o udowodnionym działaniu

mutagennym. Oznakowanie : symbol

T

, zwrot

R46

– może

powodować dziedziczne wady genetyczne.

 Kategoria 2

– substancje, które rozpatruje się jako

mutagenne dla człowieka. Oznakowanie: symbol

T

, zwrot

R46

.

 Kategoria 3

– substancje o możliwym działaniu

mutagennym na człowieka. Oznakowanie symbol

Xn

, zwrot

R68

– możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w

stanie zdrowia.

Czynniki rakotwórcze i mutagenne

– podstawowe definicje

• Rakotwórczość

– jest to właściwość

czynnika chemicznego,

fizycznego lub biologicznego

warunkująca wywoływanie

przez dany czynnik nowotworów u ludzi lub zwierząt. W
praktyce właściwość tę można ustalić jedynie na podstawie
udokumentowanej zależności między narażeniem na dany
czynnik a wzrostem częstości występowania nowotworów u
narażonych ludzi lub zwierząt.
Zmiany nowotworowe mogą się ujawnić po upływie wielu
lat od chwili pierwszego narażenia na substancje
chemiczne. Jest to okres

latencji.

Może on wynosić od 4 do

40 lat.

Czynniki

rakotwórcz

e

Badania

epidemiologicz

ne

Długotrwałe
badania na
zwierzętach

Badania
genetyczne

NDS

Inspekcja

Pracy

Inspekcja

Sanitarna

Przemys
ł

Podstawy ustalania wartości NDS

czynników rakotwórczych i mutagennych

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Międzyresortowa Komisja ds. NDS i NDN przyjęła dla substancji
rakotwórczych

akceptowane poziomy ryzyka zawodowego zawarte w

granicach od

10

-3

do 10

-5.

Oznacza to, że społeczeństwo zaakceptowało możliwość przyrostu
liczby przypadków wystąpienia

1 nowotworu na 1000 osób

narażonych (10

-3

)

lub 1 nowotworu na 100000 (10

-5

) osób

narażonych na działanie

substancji rakotwórczej w określonym stężeniu.

Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych dokonuje
charakterystyki ryzyka dla substancji o udowodnionym działaniu
rakotwórczym w ujęciu naukowym i podaje wartości NDS przy
różnym poziomie ryzyka. Komisja przyjmuje zaproponowane wartości
NDS przy przyjętym poziomie ryzyka akceptowanego.

Ustalono NDS dla 49 substancji chemicznych i pyłów o działaniu
rakotwórczym

SUBSTANCJE RAKOTWÓRCZE

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w

sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów

technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym

w środowisku pracy (DzU nr 280/2004, poz. 2771, DzU nr

160/2005, poz. 1356 ).

Wykaz obejmuje:

• 42 substancje kategorii 1

•

775 kategorii 2 (670 z nich stanowią produkty węglo- i

ropopochodne)

• 579 produktów ropopochodnych i węglopochodnych ma
przypisane określone noty J-P, które pozwalają na zrezygnowanie
z klasyfikowania tych substancji jako rakotwórcze pod ściśle
określonymi przez te noty warunkami.

•

wykaz procesów technologicznych i prac, w których dochodzi do

uwalniania czynników rakotwórczych lub mutagennych



produkcja auraminy



procesy technologiczne lub prace związane z narażeniem na
działanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych,
obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach
węglowych



procesy technologiczne lub prace związane z narażeniem na
działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się podczas rafinacji
niklu i jego związków



produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów



prace związane z narażeniem na pył drewna twardego (dąb i buk).

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w

sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów

technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym

w środowisku pracy (Dz.U. nr 280/2004, poz. 2771, Dz.U. nr

160/2005, poz. 1356 ).

Wykaz substancji o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym w środowisku pracy

nie stanowi

wykazu zamkniętego.

Zaklasyfikowanie substancji do

kategorii 3

wg

kryteriów klasyfikacji substancji chemicznych
oznacza, że nie można uznać, że substancja nie
wykazuje działania rakotwórczego, ponieważ istnieją
dowody działania rakotwórczego pochodzące z badań
na zwierzętach.

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Podział związków rakotwórczych

ze względu na aktywność

biologiczną

• Genotoksyczne

– wywierające bezpośredni wpływ na

materiał genetyczny. Są to tzw. czynniki bezprogowe, czyli
takie, dla których nie można określić bezpiecznego
stężenia (progu) nie powodującego żadnych zmian w
organizmie. Oznacza to, że

każda ekspozycja

na ten

czynnik niesie możliwość wywołania nowotworów. Należą
tu:

 kancerogeny bezpośrednie

wiążące się z materiałem

genetycznym (DNA) np. hydroksyloamina, związki
alkilujące, rodniki nadtlenkowe,

 Kancerogeny pośrednie

(prekancerogeny), których

metabolity są bezpośrednimi kancerogenami, np. chlorek
winylu, 2-naftyloamina, aktywne metabolity
wielkocząsteczkowych węglowodorów aromatycznych.

Podział związków rakotwórczych

ze względu na aktywność

biologiczną

• Epigenetyczne

– nie wiążące się z materiałem genetycznym,

ale zaburzające równowagę hormonalną, procesy
różnicowania się komórek, itp. Dla tych czynników można
określić stężenia (progi), po których przekroczeniu mogą
wystąpić niekorzystne zmiany w organizmie. Do tej
grupy należą:

 hormony (estradiol)
 czynniki immunosupresyjne – stymulujące rozwój nowotworów,

zwłaszcza indukowanych przez wirusy, oraz przerzutów,

 kokancerogeny – podawane równocześnie zwiększają

prawdopodobieństwo zadziałania kancerogenów bezpośrednich
lub pośrednich (katechol, etanol, SO

2

),

 promotory – same nie wywołują działania kancerogennego, ale

stosowane po zakończeniu narażenia na kancerogeny i
prekancerogeny zwiększają skutki ich działania (fenol,
pestycydy chlorowane itd.).

Substancje i procesy rakotwórcze lub

mutagenne - obowiązki pracodawcy

• W razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia

na działanie substancji, preparatów, czynników
lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym
lub mutagennym, pracodawca

zastępuje je mniej

szkodliwymi dla zdrowia lub stosuje inne dostępne środki
ograniczające stopień tego narażenia, przy
odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki;

• Pracodawca

rejestruje wszystkie rodzaje prac

wykonywanych w kontakcie z ww. czynnikami i
procesami a także prowadzi rejestr pracowników
zatrudnionych przy tych pracach.

Rejestry prac wykonywanych w

kontakcie z czynnikami

rakotwórczymi lub mutagennymi

Rejestry powinny zawierać:

•

wykaz procesów technologicznych i prac, w których czynniki
rakotwórcze lub mutagenne są stosowane, produkowane lub
występują jako zanieczyszczenia lub produkt uboczny;

•

wykaz substancji, preparatów, czynników o działaniu
rakotwórczym lub mutagennym wraz z podaniem ilościowej
wielkości produkcji lub stosowania;

•

uzasadnienie konieczności stosowania czynników
rakotwórczych lub mutagennych;

•

wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje
narażenie na czynniki rakotwórcze lub mutagenne;

•

liczbę pracowników pracujących w narażeniu, w tym liczbę
kobiet;

•

określenie rodzaju czynnika powodującego narażenie, rodzaj
kontaktu, wielkość narażenia i czas jego trwania;

•

rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom
narażenia.

Rejestry prac wykonywanych w

kontakcie z czynnikami

rakotwórczymi lub mutagennymi

• Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr pracowników

narażonych na działanie czynników rakotwórczych lub
mutagennych i przechowywać go przez

40 lat

po ustaniu

narażenia, a w przypadku likwidacji zakładu przekazać go
właściwemu PIS.

• Dane zawarte w wykazach prac pracodawca przekazuje

właściwemu PWIS i OIP

niezwłocznie po rozpoczęciu

działalności oraz corocznie

w terminie do 15 stycznia

na

druku zawartym w zał. 2 do rozporządzenia.

• Centralny rejestr danych o narażeniu na czynniki rakotwórcze

lub mutagenne prowadzi IMP w Łodzi.

• Dane zawarte w rejestrach pracodawca

udostępnia lekarzom

sprawującym profilaktyczną opiekę nad zdrowiem
pracowników oraz

pracownikom,

w zakresie informacji, które

dotyczą ich osobiście i

przedstawicielom pracowników

w

zakresie anonimowych informacji zbiorowych.

Centralny Rejestr Danych Narażenia na Substancje,
Preparaty, Czynniki lub Procesy Technologiczne Działaniu
Rakotwórczym lub Mutagennym

Centralny Rejestr Chorób Zawodowych

W obowiązującej w Polsce od 2002 r. liście chorób
zawodowych nowotwory złośliwe wymienione są
dwukrotnie – jako samodzielna grupa 17. „Nowotwory
złośliwe powstałe w następstwie działania czynników
występujących w środowisku pracy, uznanych za
rakotwórcze u ludzi” oraz w grupie 16. „Choroby
wywołane działaniem promieniowania jonizującego” w
podpunkcie „nowotwory złośliwe z
prawdopodobieństwem indukcji przekraczającym 10%” .

Warunki pracy – dane Głównego Urzędu Statystycznego

REJESTRY

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Substancje i procesy rakotwórcze lub

mutagenne obowiązki pracodawcy

W szczególności pracodawca jest zobowiązany:
1.

ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych
na te czynniki,

2.

ograniczyć do minimum występowanie tych czynników,

3.

zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy
narażenie nie może być zlikwidowane w inny sposób –
środków ochrony indywidualnej,

4.

zapewnić stosowanie przez pracowników wymagań
higieny, a w szczególności nie dopuszczać do
spożywania posiłków, picia i palenia tytoniu w
miejscach pracy,

5.

określić w instrukcjach odpowiednie zasady
postępowania w razie powstania nieprzewidzianych
sytuacji powodujących poważne zagrożenia dla
pracowników,

Substancje i procesy rakotwórcze lub

mutagenne – obowiązki pracodawcy

6.

Zapewnić oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla

zdrowia pracowników związane z występowaniem

czynników rakotwórczych, poprzez umieszczenie w

miejscach narażenia pracowników na te czynniki

odpowiednich napisów i znaków ostrzegawczych,

7.

Zapewnić pomieszczenia, instalacje i urządzenia

przystosowane do regularnego i skutecznego czyszczenia,

8.

Poinformować pracowników o możliwości powstania

sytuacji awaryjnych, podczas których mogłyby wystąpić

poważne zagrożenia dla zdrowia lub życia,

9.

W razie powstania takich sytuacji dopuścić do usuwania

awarii pracowników wyposażonych w odpowiednie środki

ochrony indywidualnej oraz ograniczając do minimum czas

przebywania w warunkach zwiększonego zagrożenia,

10. Pracownikom niezatrudnionym przy tych pracach zakazać

wstępu do zagrożonych miejsc.

Substancje i procesy rakotwórcze lub

mutagenne – obowiązki pracodawcy

Ponadto pracodawca jest obowiązany:

• zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w

projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu

na działanie czynników rakotwórczych lub mutagennych lub

ograniczających jego poziom;

• stworzyć warunki do dokonania wyboru rodzajów środków

ochrony indywidualnej;

• umożliwić pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę

stosowania wymagań określonych w przepisach;

Na wniosek lekarza:

• zlecić prowadzenie biologicznego monitorowania narażenia

oraz zastosować inne metody umożliwiające wykrycie

wczesnych skutków tego narażenia;

• zlecić przeprowadzenie dodatkowych badań stanu zdrowia

innych pracowników narażonych w podobny sposób, dokonać

weryfikacji uprzedniej oceny narażenia zawodowego, a w razie

potrzeby zastosować dodatkowe środki zapobiegawcze w

przypadku rozpoznania lub podejrzenia u pracownika zmian w

stanie zdrowia kojarzonych z narażeniem zawodowym na

działanie czynnika rakotwórczego lub mutagennego.

ZAKAZY

Wzbronione są kobietom w ciąży i w okresie

karmienia oraz młodocianym prace w

narażeniu na działanie czynników i procesów

technologicznych o działaniu rakotwórczym

lub mutagennym, określonych w

odrębnych przepisach

Rozporządzenie Rady

Ministrów z dn. 10

września 1996 r. w

sprawie wykazu prac

szczególnie uciążliwych

lub szkodliwych dla

zdrowia kobiet, (Dz.U. nr

114, poz. 542 ze zm.)

Rozporządzenie Rady

Ministrów z dn. 24 sierpnia

2004 r. w sprawie wykazu

prac wzbronionych

młodocianym i warunków

ich zatrudniania przy

niektórych z tych prac,

(Dz.U. nr 200, poz. 2047 ze

zm).

Szkolenie PIP „Bhp przy magazynowaniu, przetwarzaniu, wytwarzaniu i stosowaniu substancji i
preparatów chemicznych”, Warszawa, 3-5 grudzień 2007 r.

Obowiązki lekarza sprawującego

profilaktyczną opiekę nad zdrowiem

pracowników

Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę nad zdrowiem
pracowników narażonych na działanie czynników
rakotwórczych lub mutagennych jest obowiązany:

• zapoznać się z warunkami ich pracy i posiadać

udokumentowane informacje dotyczące rodzaju i wielkości
narażenia,

• udzielać informacji każdemu pracownikowi o wynikach

badań i ocenie jego stanu zdrowia oraz o zakresie
profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej powinien się poddać
po ustaniu pracy w warunkach narażenia ,

• udzielać informacji pracodawcy, przedstawicielom

pracowników oraz komisji BHP o ocenie stanu zdrowia
pracowników, dokonanej z uwzględnieniem tajemnicy
lekarskiej.

Zagrożenie wybuchem –

wymagania prawne

• Dział dziesiąty kodeksu pracy;
• Rozporządzenie MGP i PS z 29.05.2003r. W sprawie minimalnych

wymagań dotyczących bhp pracowników zatrudnionych na
stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera
wybuchowa

(Dz. U. Nr 107, poz. 1004, ze zm.)

• PN-EN 1127-1:2001 Zapobieganie wybuchowi i ochrona przed

wybuchem.

• PN-EN 60079-10:2002 Urządzenia elektryczne w przestrzeniach

zagrożonych wybuchem – Część 10: Klasyfikacja obszarów
zagrożonych wybuchem.

• PN-E-05204:1994 ochrona przed elektrycznością statyczną. Ochrona

obiektów, instalacji i urządzeń.Wymagania.

• PN-EN 1149-1 Odzież ochronna. Właściwości elektrostatyczne.

Podstawowe definicje

• Atmosfera wybuchowa

– mieszanina palnych gazów, par, mgieł

lub pyłów z powietrzem, w której po zainicjowaniu źródłem

zapłonu, spalanie rozprzestrzenia się samorzutnie na całą

mieszaninę.

• Miejsce, w którym mogą wystąpić atmosfery wybuchowe

–

przestrzeń, w obrębie której mogą wystąpić stężenia substancji

łatwopalnych określone granicami wybuchowości, wymagające

zastosowania środków mających na celu zapewnienia

bezpieczeństwa i ochronę zdrowia zatrudnionych tam

pracowników.

• Czynności niebezpieczne

– działania mogące zainicjować zapłon

i wybuch atmosfery wybuchowej.

• Stężenie stanowiące zagrożenie

– atmosfera wybuchowa w

miejscu pracy, gdzie składnik palny występuje w stężeniu

wyższym niż wartość dolnej granicy wybuchowości

mieszaniny wybuchowej.

• Stężenie niewymagające stosowania środków zapobiegawczych

–

atmosfera wybuchowa, w której składnik palny występuje w

stężeniu niższym niż wartość dolnej granicy wybuchowości

mieszaniny wybuchowej.

Obowiązki pracodawcy

Nagłe niebezpieczeństwo dla życia

• Pracodawca prowadzący działalność, która stwarza

możliwość wystąpienia nagłego niebezpieczeństwa
dla zdrowia i życia pracowników jest obowiązany
podejmować działania zapobiegające takiemu
niebezpieczeństwu.

• Pracodawca taki jest obowiązany zapewnić

odpowiednie do rodzaju niebezpieczeństwa
urządzenia i sprzęt ratowniczy oraz ich obsługę przez
osoby należycie przeszkolone a także udzielenie
pierwszej pomocy.

Obowiązki pracodawcy – ocena

ryzyka

Na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera
wybuchowa, dokonuje się

okresowej oceny ryzyka nie

rzadziej niż raz w roku,

uwzględniając w tej ocenie:

 prawdopodobieństwo i częstotliwość występowania atmosfer

wybuchowych;

 prawdopodobieństwo występowania oraz uaktywniania się

źródeł zapłonu, w tym wyładowań elektrostatycznych;

 identyfikacji i oceny zagrożeń wybuchem stwarzanych przez

urządzenia techniczne oraz procesy pracy, a także
stosowane surowce i półprodukty;

 oceny skali przewidywanych niepożądanych skutków.

Ocena ryzyka stwarzanego przez atmosfery wybuchowe
powinna obejmować miejsca, które są lub mogą być
połączone otworami z miejscami, w których występują
takie atmosfery.

Obowiązki pracodawcy -

dokumentacja

Pracodawca ma obowiązek posiadać i okresowo aktualizować

dokument zabezpieczenia stanowiska pracy przed wybuchem

zawierający:

 informacje o identyfikacji atmosfer wybuchowych i ocenę ryzyka

wystąpienia wybuchu;

 informacje o zastosowanych środkach zapobiegających wystąpieniu

zagrożeń wybuchem (w formie zestawienia);

 wykaz miejsc pracy zagrożonych wybuchem wraz z ich klasyfikacją;
 deklarację, że stanowiska pracy i narzędzia pracy, a także urządzenia

zabezpieczające i alarmujące, są zaprojektowane, używane i
konserwowane z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa.

• Zawarte w dokumencie informacje powinny być przekazane

pracownikom zatrudnionym na stanowiskach pracy zagrożonych
wybuchem w sposób przejrzysty i zapewniający właściwe
wykorzystanie dróg ewakuacyjnych.

• W miejscach określonych w dokumencie prace mają być wykonywane

zgodnie z

pisemnymi instrukcjami

opracowanymi przez pracodawcę.

• Prace wykonywane w tych miejscach a nie wynikające z instrukcji

wymagają

pisemnego zezwolenia

w trybie ustalonym przez

pracodawcę.

Obowiązki pracodawcy – klasyfikacja

i oznakowanie

• Miejsca pracy, w których mogą wystąpić atmosfery

wybuchowe, powinny być sklasyfikowane z uwzględnieniem
podziału na strefy zagrożenia wybuchem zgodnie z

PN-EN

1127-1:2001 Zapobieganie wybuchowi i ochrona przed
wybuchem.

• Przy wejściach do pomieszczeń, gdzie znajdują się miejsca,

w których występują atmosfery wybuchowe, powinno być
umieszczone oznakowanie

w kształcie trójkąta z czarnym

obramowaniem. Wewnątrz obramowania powinny być
umieszczone czarne litery Ex na żółtym tle

.

• Pracodawca

ustala sposób sygnalizowania stanów

awaryjnych

związanych z wystąpieniem atmosfery

wybuchowej za pomocą urządzeń sygnalizacyjnych
akustycznych lub wizualnych, w celu umożliwienia
pracownikom wycofania się z miejsc zagrożonych wyraźnie
oznakowanymi drogami ewakuacyjnymi.

Obowiązki pracodawcy

Podejmując działania organizacyjne i techniczne
pracodawca powinien:

1.

Zapobiegać tworzeniu się atmosfer wybuchowych,

a

jeżeli jest to niemożliwe,

dążyć do wyeliminowania źródeł

zapłonu

,

2.

Stosować środki zmniejszające skutki wybuchu.

Przed przekazaniem do eksploatacji stanowiska pracy, na
którym może występować atmosfera wybuchowa,
powinna być dokonana

ocena pod względem

zastosowanych zabezpieczeń

zapobiegających

zainicjowaniu wybuchu lub ograniczających jego skutki.

Obowiązki pracodawcy w sytuacjach

awaryjnych

Jeżeli ocena wykaże taką potrzebę pracodawca powinien:

1.

zapewnić utrzymanie pracy urządzeń i systemów
zabezpieczających w stanie bezpiecznego funkcjonowania,
nawet

w przypadku odcięcia dopływu energii

, niezależnie od

pracy pozostałych urządzeń;

2.

zapewnić możliwość sterowania ręcznego

, zastępującego

sterowanie automatyczne, pod warunkiem, że takie sterowanie
nie ma wpływu na obniżenie bezpieczeństwa;

3.

przewidzieć, w przypadku wyłączenia awaryjnego,

sposoby

rozproszenia skumulowanej energii lub odcięcia jej

w taki sposób,

aby nie stanowiła zagrożenia.

•

W przypadku uwolnienia się palnych gazów, par, mgieł lub pyłów,
w sposób bezpieczny

ograniczyć ich rozprzestrzenianie

lub zneutralizować je w inny sposób.

•

Jeżeli atmosfera wybuchowa zawiera różne palne gazy, pary, mgły
lub pyły zastosować środki zabezpieczające,

odpowiednie do

największego zagrożenia.

Obowiązki pracodawcy w

sytuacjach awaryjnych

• Pracodawca odpowiedzialny za miejsce pracy, w

którym występują atmosfery wybuchowe, powinien

koordynować wszelkie prace wykonywane przez
pracowników różnych przedsiębiorstw.

• Pracodawca zapewnia pracownikom zatrudnionym

na stanowiskach pracy, na których może
wystąpić atmosfera wybuchowa

odpowiednie środki

ochrony indywidualnej wykonane z materiałów, które
nie powodują wyładowań elektrostatycznych.