2.

WPROWADZENIE DO NAUKI O JĘZYKU

3003-41A1NJ
STUDIA DZIENNE FILOLOGII POLSKIEJ
2008/2009

Prof. dr hab. Marek Świdziński
Zakład Językoznawstwa
Komputerowego
Instytut Języka Polskiego UW
e-mail: [e-mail]
Konsultacje: środa 13.30-14.30,
pok. 1
Strona przedmiotu — szukaj pod:
http://www.mswidz.republika.pl/

1.

Przedmiot językoznawstwa.

2.

Cechy definicyjne języka naturalnego.

 

3.

Formalne rozumienie języka.

4.

Struktura języka I: morfologia.

5.

Struktura języka II: składnia. 

6.

Podstawy leksykologii. Leksykografia.

7.

Zróżnicowanie języków świata. Podstawy
typologii.

–2

Program wykładu

Wykład 2

Wykład 2

Cechy definicyjne j

Cechy definicyjne j

ę

ę

zyka

zyka

naturalnego

naturalnego

–3

Jak opisać JN — strukturalnie?



Model —

urządzenie funkcjonujące

jak

oryginał.



Co jest tym oryginałem (= obiektem opisu)?

Umowa: JN  NS.



Co modelujemy?

Kompetencja idealnego NS’a.

–4

Modelowanie

Kompetencja NS’a — umiejętność:

a. odróżniania wyrażeń poprawnych od

niepoprawnych,

b. interpretowania ( rozumienia) wyrażeń

poprawnych,

c. wytwarzania wyrażeń poprawnych.

–5

Kompetencja językowa



Zdanie poprawne nie musi być sensowne:

Słowiki pokąsały nas po ołówku.
Colorless green ideas sleep furiously.
Umarł ten nieśmiertelny żonaty kawaler.



Wyrażenie sensowne nie musi być zdaniem
poprawnym:

* Słowikie kląskać w ogrodu.
* … you is my baby…
* Kupi pan pięć kilogramy cementu?

–6

Poprawność a sensowność

–7

Opis (= model) języka naturalnego

•

Opis JN to — przy pewnych założeniach —

jego

gramatyka

.

• Jest konwencjonalny i arbitralny.

• Model to idealizacja:

 wyostrzenie

 uogólnienie

 uproszczenie

• Istnieje

nieograniczenie wiele

poprawnych modeli (= opisów) danego JN.

Model JN

Opisywany obiekt to czarna skrzynka.

Językoznawca potrzebuje danych
empirycznych.

Dane:



teksty rzeczywiste,



teksty preparowane,



sądy NS’a o nich.

Zbiór tekstów – korpus.

–8

Dane empiryczne

Korpusy tekstów

Dziś – bardzo wiele korpusów na nośniku informacji.

Na przykład:



http://korpus.pwn.pl/



http://korpus.pl/



PELCRA



LOB Corpus (Lancaster—Oslo/Bergen) 1971-
1978



BNC (British National Corpus)



.....

–9

Korpusy

–10

Korpusy

Korpus PWN

–11

Korpus PWN

Korpusy

–12

Korpus PWN

Korpusy

Korpus PWN

–13

–PELCRA ‘Polish-English
Language Corpora for
Research and Application’
(Uniwersytet Łódzki)

Korpusy

–14

BNC

Korpusy



Tekst – wytwór NS’a: produkt kompetencji
językowej.

„Po rzeczach ich poznacie je”

(Ewangelia).



Rozróżnienie langue – parole (F. de
Saussure)

mowa – mówienie
system – tekst

–15

Tekst

System:

jeden jedyny
abstrakcyjny
zamknięty
pozaczasowy

Tekst:

jeden z bardzo wielu
konkretny
będący elementem zbioru otwartego
zlokalizowany w czasie i przestrzeni
linearny

–16

System a tekst

Teksty:



mówione



pisane



(śpiewane)



brajlowskie



e-mailowe



sms-owe



migowe (SJM)



.........

Reprezentują one

odmiany diakrytyczne

JN.

–17

Typologia tekstów

Dwu-(trój-)poziomowość znaku

Znak ma:



kształt (formę)



treść (funkcję)

Składniki kształtu znaku – cegiełki

asemantyczne:

diakryty

.

Hierarchia składników tekstu:



diakryty



znaki proste



znak złożone

–18

Poziomy znaku

Jan pije

od wczoraj

.

Znaki

Znak złożony: od + wczoraj
Znaki proste: od

wczoraj

Nieznaki

Diakryty:

o, d, w, c, z, o, r, a, j

–19

Znaki i diakryty

Diakryty

Diakryty języka naturalnego:



głoski, allofony, fonemy



litery, grafemy



„sześciopunkty”



.......

Ale także:



elementy składowe „cegiełek”: piksele,

krzywe, pociągnięcia pędzla,..., cechy

artykulacyjne lub akustyczne,...

–20

Znaki i diakryty



Jednostki tekstu reprezentują jednostki systemu.

JT –

okaz

(token), JS –

typ

(type).



Jakie JS są reprezentowane przez następujące JT:



mamami, MAMAMI, mamami



kot, kota, kotu



kupić, napisać, jeść



Kto przyszedł?, Umrzesz ty., Wszyscy tu
wczoraj rzygali.

–21

Okaz i typ

Empirysta

•

ogląda próbki (okazy)

•

widzi typy

•

opisuje typy

Procedury analityczne:

•

segmentacja

(= wyodrębnienie „najprostszych

składników”)

•

strukturyzacja

(= uchwycenie „konstrukcji”)

Główne techniki:

•

substytucja

•

hipotezy analogii

–22

Badanie empiryczne: podstawy



mamyczas, mamygotówkę,

mamydużodługów:

czas = gotówkę = dużodługów



śpimy, czytamy, jemy:

śpi = czyta = je



śpię, śpisz, śpi:

ę = sz =



Symbol =: równoważność dystrybucyjna

(swobodna wymienność).

Polowanie na opozycję...

–23

Substytucja



małego, nowego, drugiego: mał- =
now- = drugi-



dzieciśpią, wszyscyśpią,
czterykobietyśpią:
dzieci = wszyscy = czterykobiety



śpiiśpi, mamęiojca,
wczorajiprzedwczoraj:

ZDANIE + i + ZDANIE = RZECZOWNIK + i +

RZECZOWNIK = PRZYSŁÓWEK + i +
PRZYSŁÓWEK

–24

Hipoteza analogii

Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełk

ami

wtedyśmystanęliwpoprzekjezdni

mójsynsięwszystkiegoboi

żydkarabinnosi

–25

Segmentacja

Jaś

widziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami

Bo:

On

widziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami
Jaś

umarł

Jaświdziałwczorajżukazczarnymi

skrzydełkami

Bo:

Jaświdziałwczorajżukazczarnymi

nóżkami

skrzydełkami = nóżkami

–26

Segmentacja

Jaświdział

wczoraj

żukazczarnymiskrzydełkami

Bo:

Jaświdział

przeddziesięciomadniami

żukazczarnymiskrzydełkami

wczoraj =

przeddziesięciomadniami

Substytucja udana!!!

–27

Segmentacja

Nie: Jaświdziałw
czorajżukazczarnymiskrzydełkami

Nie: Jaświdział
wczorajżuka
zczarnymiskrzydełkami

Nie:

Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzy
deł

kami

–28

Segmentacja

wtedyśmy

stanęli

w poprzek

jezdni

-śmy... stanęli

(nieciągłość)

w poprzek

(całość)

mój syn

się

wszystkiego

boi

\---------------------------/

się... boi

(nieciągłość)

żydka rabin

nosi

czy

żyd karabin

nosi

–29

Segmentacja

Postulat: staramy się dzielić

„na dwa”

...

Technika

substytucji

.

Równoważność dystrybucyjna = swobodna
wymienność.

Polowanie na opozycję – szukanie minimalnych
różnic kształtu:

par minimalnych

.

–30

Segmentacja

•

Szukamy

różnic kształtu

.

•

Najmniejsza różnica:

a.

COŚ – NIC

.

b.

cecha a – cecha

nie-a

a.

Doniczka z pelargonią w oknie jako znak:

możesz wejść

.

Opozycja

DONICZKA : 

–31

Szukanie opozycji

1.

Znaki zerowe

(puste):

Jaś-  (bo: Jasia, Jasiowi, Jasiem,...)

czytał-- (bo: czytałem, czytało,

czytaliśmy,...)

Końcówki zerowe (puste)

 umarł (bo: Jan umarł)

Podmiot domyślny

ale

nie: wczoraj-  (miałem czas)

nie: że-  (przyjdę, nie mówiłem)

nie: za-  (domem jest sad)

–32

Kłopoty z parami minimalnymi

2.

Wariancja

(= „synomimia”)

Kształt1  Kształt2, ale Znaczenie1 =

Znaczenie2

(profesorz)y – (profesor)owie
(stoł)ów – (kosz)y – (szkół)  – (kośc)i

(nauczy)ciel – (gr)acz – (piek)arz – (łow)ca
– (mont)er
taksówkarz – złotówa – taryfiarz
Masz czas? – Czy masz czas?

–33

Kłopoty z parami minimalnymi

Wariancja –

zabezpieczenie systemu

.

Problem: które różnice kształtu są

funkcjonalnie istotne (

= relewantne

)?

Nieistotne (nierelewantne):
profesorz- – profesor-; -owie – -y
-ciel – -acz – -arz – -ca – -er

Istotne (

relewantne

):

nauczy- – gr- – pie- – łow- – mont
-owie – ów – -om ...

–34

Kłopoty z parami minimalnymi

–35

=

Kłopoty z parami minimalnymi

3.

Neutralizacja

(= honomimia,

wieloznaczność, polisemia)

Kształt1 = Kształt2, ale Znaczenie1  Znaczenie2

dziewczyny: dop, poj – mian, mno – bier, mno –

woł, mno od DZIEWCZYNA

mam: dop, mno od MAMA; 1os, poj, ter od MIEĆ;

2os, poj, roz od MAMIĆ

Strzeż kolegi ojca.: ojca (czyjego?) – kolegi

(czyjego?)

Neutralizacja opozycji –

defekt systemu

.

Wszystkie JN mają ten defekt!!!

–36

Kłopoty z parami minimalnymi

–37

Zepsuty semafor

Kłopoty z parami minimalnymi

Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami

Jaś
widziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami

 

widziałwczoraj
żukazczarnymiskrzydełkami

widział
wczoraj

żuka
zczarnymiskrzydełkami

–38

Strukturyzacja

* Jaświdziałwczorajżuka

zczarnymiskrzydełkami

 

? widział

wczorajżukazczarnymiskrzydełkami

* żukaz

czarnymiskrzydełkami

* zczarnymi

skrzydełkami

* skrzydeł

kami

–39

Strukturyzacja

–40

Strukturyzacja

Z czego jest zrobiony (lub:

robi się

) tekst:

a.

z liter, głosek lub sylab,

DIAKRYTY

b.

z morfemów,

ZNAKI

c.

ze słów,

d.

z fraz,

e.

ze zdań,

f.

z wypowiedzeń?

–41

Jednostki elementarne

Nasi nowi fleciści, których wysłano na

urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że
nie wrócą.

Ad a.: diakryty

Litery

n/a/s/i n/o/w/i f/l/e/c/i/ś/c/i k/t/ó/r/y/c/h

w/y/s/ł/a/n/o n/a u/r/l/o/p

–42

Jednostki elementarne

Głoski

n/a/ś/i/n/o/v’/i/f/l/e/ć/i/ś/ć/i/k/t/u/r/

y//v/y/s/u,/a/n/o/n/a/u,/u/r/l/o/p...

Sylaby

na/śi/no/v’i/fle/ći/śći/ktu/ry

/vy/su,a/no/na/u,ur/lop...

Tekstu nie robi się z diakrytów!!!

Opis diakrytów nie należy do

gramatyki.

–43

Jednostki elementarne

Ad b.-f.: znaki

Morfemy

nas/i now/i flec/iśc/i któr/ych wy/sła/no na

urlop/



powiedzie/l/i/



sw/emu

dyryg/ent/ow/i że nie wróc/ą

Słowa

Nasi nowi fleciści, których wysłano na

urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że
nie wrócą.

–44

Jednostki elementarne

Frazy

a.

o

nasi nowi fleciści, których wysłano na
urlop,

o

powiedzieli

o

swemu dyrygentowi

o

, że nie wrócą

b.

o

nasi nowi fleciści

o

, których wysłano na urlop

–45

Jednostki elementarne

o

nasi

o

nowi fleciści

o

nowi

o

fleciści

o

których

o

wysłano

o

na urlop

o

na

o

urlop

o

swemu

o

dyrygentowi

–46

Jednostki elementarne

Zdania



nasi nowi fleciści, których wysłano na
urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że
nie wrócą



, których wysłano na urlop



, że nie wrócą

–47

Jednostki elementarne

Konstrukcje



Znak złożony to

konstrukcja

.



Podstawowy problem:

łączliwość

.



Dwa typy konstrukcji:

- konstrukcje morfologiczne,
- konstrukcje składniowe.



Gramatyka JN „typu polszczyzny”:

- morfologia,
- składnia.

–48

Znaki złożone

Tematy:

fleciśc-
wysła-

SŁOWOTWÓRSTWO

dyrygent-

Formy wyrazowe:

nasi
fleciści
których

FLEKSJA

wysłano
urlop

–49

Morfologia

Frazy:

SKŁADNIA

o

nasi nowi fleciści, których wysłano na
urlop,

o

nasi nowi fleciści

o

nowi fleciści

Zdania:

SKŁADNIA

o

nasi nowi fleciści, których wysłano na
urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że
nie wrócą

o

których wysłano na urlop

o

że nie wrócą

–50

Składnia

1.

Językoznawca opisuje kompetencję językową

NS’a, czyli buduje model JN.

2.

Opis JN to jego gramatyka.

3.

Dane empiryczne: korpus tekstów.

4.

Znaki mają trzy poziomy struktury: [diakryt –]

znak prosty – znak złożony.

5.

Poziomy abstrakcji: okazy i typy.

6.

Rozbieżności między kształtem a znaczeniem:

wariancja i neutralizacja.

7.

Dwa typy konstrukcji (czyli: znaków złożonych):

konstrukcje morfologiczne i konstrukcje

składniowe.

8.

Gramatyka języka polskiego obejmuje

morfologię i składnię.

–51

Podsumowanie