Farmakologia ogólna

• Farmakologia – nauka o właściwościach

fizycznych i chemicznych leków, o procesie

biotransformacji leku, działaniu i mechanizmie

działania leku, zastosowaniu, działaniach

niepożądanych

• Farmakokinetyka – nauka o procesach

kinetycznych jakim podlega lek w organizmie

• Farmakodynamika – nauka o działaniu leku na

poszczególne narządy i mechanizmie tego

działania

LEK

„substancja, którą podajemy

choremu, aby wywołać działanie
korzystne”

każda substancja chemiczna

stosowana u ludzi zgodnie ze
wskazaniem lekarskim w celach
leczniczych, profilaktycznych lub
diagnostycznych a także w celu
modyfikacji funkcji fizjologicznych,
podana w ściśle określonych dawkach

LEK

• LEK – środek farmakologiczny =

substancja czynna

+ rozpuszczalnik np. woda, alkohol
+ podłoże, wypełniacz np. do maści, czopka

Nazewnictwo leków

      nazwa chemiczna
      nazwa międzynarodowa
      zastrzeżona nazwa handlowa
      nazwa potoczna
      nazwa grupowa np. przeciwbólowe,
przeciwnowotworowe, nasenne,

przeciwwymiotne, uspokajające

 klasyfikacja ATC
(anatomiczno-terapeutyczno-

chemiczna)

Synonimy

• nazwy zastępcze dla tego samego leku

o identycznym przeznaczeniu

terapeutycznym, wprowadzone przez
różnych producentów, w różnych
krajach

Acidum acetylosalicylicum

Aspiryna

Synonimy

• Ten sam lek w zależności od

przeznaczenia terapeutycznego i
jego formy może przybierać różne
nazwy np. fenoterol

- Berotec – dychawica oskrzelowa
- Partusisten – w celu podtrzymania

ciąży

• Ten sam lek pod różnymi nazwami

producentów może różnić się np.
stopniem mikronizacji substancji,
poprawiającej cechy fizyczne i
mającej wpływ na wartość
terapeutyczną

Źródła informacji o lekach

• Urzędowy Wykaz Produktów

Leczniczych

Dopuszczonych do Obrotu na

terytorium

Rzeczpospolitej Polskiej

•

www.urpl.gov.pl

•

www.emea.eu.int

Dawka leku

dawka - „ilość leku podana człowiekowi”

minimalna (dosis minimalis) –

najmniejsza dawka wywołująca efekt leczniczy

terapeutyczna (dosis terapeutica) –

najczęściej używana dawka wywołująca efekt leczniczy, ale nie
jednoznacznie określona (różna dla dzieci, zależna od masy ciała)

dzienna (dosis pro die)

– może być różna w zależności od

wskazania

Dawka leku

dosis maximalis

najwyższa dawka leku wywołująca efekt

leczniczy lecz nie wywołująca jeszcze objawów toksycznych

toksyczna (dosis toxica) –

dawka toksyczna; może być

już przy dawce maksymalnej

śmiertelna (dosis letalis)

dawka inicjująca
nasycająca
podtrzymująca

Indeks terapeutyczny

= Dmax / Dmin

Określa stosunek między dawką bezpieczną

(skuteczną) a dawką, która może wywołać
objawy toksyczne

Im jest większy tym lek jest bardziej
bezpieczny

Dawka leku

• dawka / kg masy ciała

• dawka / powierzchnia ciała

Dawki dla dzieci

W pierwszym miesiącu życia – 1/40

dawki

dla dorosłego
-        I rok życia – 1/24 dawki dorosłego
-        II rok życia – 1/12 dawki dorosłego
-        III rok życia – 1/8 dawki dorosłego
-        IV rok życia – 1/6 dawki dorosłego
-        VI rok życia – 1/4 dawki dorosłego

Dawki dla dzieci

poniżej 1 roku

- [(1.5 x masa ciała w kg) + 10] % dawki dla
dorosłego
- Dmax dla dorosłego x liczba miesięcy dziecka /
150
- powierzchnia ciała dziecka (m

) x dawka dla

dorosłego / 1.8

Dawki dla dzieci

powyżej 1 roku życia

- Dmax dla dorosłego x wiek dziecka w latach /

- Dmax dla dorosłego x wiek dziecka w latach /
wiek dziecka w latach x 12
- [(4 x wiek dziecka w latach) + 20] % dawki

dla

dorosłego

Dawki dla dzieci

powyżej 12 roku życia

- wiek dziecka w latach /
wiek dziecka w latach + 12 x dawka dla

dorosłego

- powierzchnia ciała dziecka (m

)

powierzchnia ciała człowieka dorosłego

(1.73m

)

x dawka dla dorosłego

Dawki dla dzieci

• W pediatrii korzysta się z danych

tabelarycznych przeciętnych dawek.

• Najlepiej opierać się na obliczeniach

wykorzystujących powierzchnię ciała a nie
masę ciała (różna grubość tkanki
tłuszczowej)

• Nomogramy pozwalają obliczyć dawkę

uwzględniając masę ciała i wiek w
odniesieniu do powierzchni ciała (np.dla
wlewów)

Dawki

Korekta dawek
• niewydolność nerek (zaburzenie

wydalania leku)

• niewydolność wątroby (zaburzenie

biotransformacji leku)

• zaburzenia wiązania z białkami

surowicy

• zaburzenia krążenia

• Działanie lecznicze – wskazania

– zgodnie z definicją będzie to
takie

działanie,

które

wykorzystujemy w leczeniu lub
zapobieganiu

powstawaniu

chorób.

• Do porównania czasu działania leku służy tzw.

okres biologicznego półtrwania, czyli czas po

którym stężenie leku we krwi zmniejszy się o 50%.

• Okres biologicznego półtrwania oznaczany

skrótem t

0,5

– im czas jest dłuższy tym lek działa

dłużej.

• t

0,5

jest charakterystyczny dla danego leku i w

zasadzie nie ulega zmianie, chyba że dojdzie do

modyfikacji jednego lub wielu procesów jakim lek

podlega w organizmie.

Szybkość działania leku

• droga podania

per os (p.o) – 20-40 minut zależnie

od postaci leku; retard do 12 godzin

intravenosa (i.v.) – sekundy
per rectum (p.r) – 15-30 minut
intramuscularis (i.m.) – 10-20 minut

• leki podane doodbytniczo nie ulegają

zmianom pod wpływem enzymów
znajdujących się w górnych
odcinkach przewodu pokarmowego,
jak również nie

są metabolizowane w obrębie

wątroby

• leki podane dożylnie mieszają się z

krwią

i wraz z nią przenikają do

poszczególnych

tkanek wykazując szybkie i silne

działanie

Roztwór leku musi być jałowy, izo-
lub hipertoniczny.

Szybkość działania leku

• postać leku
• właściwości fizykochemiczne leku
np. rozpuszczalność w tłuszczach, pH
• obecność substancji ułatwiających wchłanianie
• miejsce działania:- ukrwienie błony śluzowej
żołądka, wypełnienie

żołądka

treścią pokarmową, skład

treści, pH, motoryka,enzymy

- stan skóry, ukrwienie

Postać leku

• forma w jakiej lek dostarczany jest do

organizmu: tabletki, tabletki o

przedłużonym działaniu, ampułki, maści,

kremy, itd. W wielu przypadkach postać

leku decyduje o ilości i czasie pojawienia

się leku w organizmie.

• postać leku - substancja lecznicza i

substancje pomocnicze: ułatwiające proces

produkcji, konserwujące, spulchniające,

poślizgowe, wypełniające.

Postać leku

Leki o działaniu ogólnym

Doustne

tabletki, tabletki powlekane (drażetki, kapsułki),

proszek (dzielony, niedzielony), roztwory, nowe
formy np. tabletki do żucia, tabletki nadziąsłowe

Doodbytnicze – czopki

Dooskrzelowe - wziewne (aerozole)

Plastry na skórę np. hormony, przeciwbólowe

Pozajelitowe

wstrzyknięcia domięśniowe, dożylne,

podskórne
Leki depot-doustne, wstrzyknięcia, implanty
podskórne

Postać leku

Leki o działaniu miejscowym, zewnętrzne
 Skóra: maści, żele

 Spojówki: krople, maści

 Błona śluzowa jamy ustnej: tabletki antyseptyczne,

płyny
 Błona śluzowa pochwy: czopki, tabletki;

b. szybko się wchłania z

ominięciem wątroby
 Drogi oddechowe: inhalacje domowe, wlewy

dooskrzelowe np. surfaktantu,
inhalatory indywidualne
(turbuhaler, dyshaler, babyhaler)

• Tachyfilaksja – kolejne podanie leku

wywołuje słabszy efekt farmakologiczny

• Tolerancja – dla uzyskania tej samej

reakcji konieczne jest zwiększanie dawki

• Kumulacja – gromadzenie się leku w

organizmie przedłużone działanie leku,

zwiększona siła działania leku

Mechanizm działania leku

• sposób, w jaki lek wpływa na działanie

organizmu np. blokuje działanie enzymu
(diklofenak

blokuje

działanie

cyklooksygenazy); łączy się z receptorem
(adrenalina

pobudza

receptory

adrenergiczne α i β, morfina receptory
opioidowe μ i δ, propranolol blokuje
receptory adrenergiczne β); zmienia pH w
jamie ciała (np. alugastrin w żołądku).

Mechanizm działania leku

• Mechanizm działania determinuje

działanie lecznicze oraz większość
działań niepożądanych.

Mechanizm działania leku

• mechanizm fizykochemiczny

zmiana czynności komórek, tkanek,
narządów np. przepuszczalności błon
komórkowych, zmniejszenie napięcia
powierzchniowego (kwasy żółciowe,
saponiny)

Mechanizm działania leku

• mechanizm biochemiczny

L+R = LR
L – ligand = lek
R – receptor = np. enzym

• Liczba miejsc w cząsteczkach białek krwi

zdolnych do wiązania leku jest ograniczona a

zatem jedynie określona dawka wprowadzonego

leku może je wysycić. Frakcja wolna przenika do

tkanek i wywołuje efekt terapeutyczny.

• Następna dawka tego samego leku nie ulega

wiązaniu i zwiększa się ilość cząsteczek wolnych

leku, które mogą wykazywać silne działanie

farmakologiczne graniczące z toksycznym.

• Niektóre leki mogą zmieniać właściwości

białek organizmu w stosunku do substancji

endogennych np. albuminy krwi noworodka

łączą się z bilirubiną (żółtaczka fizjologiczna).

• Podanie noworodkowi jakiegokolwiek leku,

który ma większe powinowactwo do albumin

niż bilirubina np. sulfonamidu powoduje, że

bilirubina zostaje wyparta z wiązań z białkami

i może wykazywać silne działanie toksyczne

na OUN a nawet spowodować zgon.

• Inne leki, które silnie wiążą się z białkami to:
- witamina B

99%

- salicylany 80%

Wiązanie leków z białkami jest odwracalne,
zależy min. od pH środowiska, temperatury,
właściwości fizykochemicznych leku.

• Niezależnie od wiązania z białkami

krwi lek może wiązać się z
receptorami umiejscowionymi w
różnych tkankach.

• Frakcja wolna wiąże się z receptorem

i wywołuje efekt terapeutyczny.

Biotransformacja leków

•

Substancje lecznicze wprowadzone do
organizmu ulegają różnym przemianom
biochemicznym

- miejsce przemian – przewód pokarmowy, krew,
tkanki, ale głównie w mikrosomach wątroby
- rodzaj przemian – procesy rozkładu (I f

azy)

- procesy syntezy (II fazy)

Biotransformacja leków

• czynniki modyfikujące

biotransformację:

np. płeć, wiek, stany patologiczne,

temperatura ciała, uczulenie, tolerancja,
uzależnienie, inne leki (inhibitory
np.kortykosteroidy-cyklosporyny; induktory
np. barbiturany-metronidazol)

Biotransformacja leków

• U noworodków do 8 tygodnia życia

stwierdza się mniejszą aktywność
enzymatyczną mikrosomów wątroby
(ograniczony zakres reakcji syntezy) i
zredukowana zdolność metabolizowania
sprawia, że większość leków w tym okresie
życia jest dla noworodków znacznie
bardziej toksyczna.

Biotransformacja leków

• Szczególną formą indukcji enzymatycznej jest

samoindukcja = zdolność niektórych leków do

przyspieszania własnego metabolizmu podczas

długotrwałego stosowania. Jest to mechanizm

adaptacyjny ułatwiający odtrucie.

Samoindukcja jest jedną z przyczyn powstawania

tolerancji na lek.

Proces ten może zwiększać skuteczność

terapeutyczną zażywanego leku, gdy formą

aktywną jest jego metabolit.

Losy leku w ustroju

Lek wprowadzony do organizmu podlega
następującym procesom, zachodzącym jednocześnie:
- uwalnianie (L – liberation)
- wchłanianie (A – absorbtion)
- dystrybucja (D – dystrybucji)
- metabolizm (M – metabolizm)
- wydalanie (E – excretion)

Procesy D, M, E odpowiadają pojęciowo procesowi
biotransformacji.

Modyfikacja jednego z wyżej opisanych procesów
wpływa na stężenie leku w organizmie i czas
działania leku.

Uwalnianie

• proces polegający na uwolnieniu leku z

jego postaci. Jeśli lek nie uwolni się ze

swojej postaci np. nie ulegnie

rozpuszczeniu w przewodzie pokarmowym

nie będzie działał. W wielu przypadkach

szybkość uwalniania leku z jego postaci

decyduje o jego stężeniu w organizmie i

czasie trwania efektu leczniczego - ma to

znaczenie przy dawkowaniu leku.

Wchłanianie

• proces, w którym dochodzi do wniknięcia

leku do organizmu. W wielu przypadkach
jest to transport leku do krwi. Wchłanianie
może zachodzić z przewodu pokarmowego,
płuc, jam ciała. Szybkość wchłaniania
może się zmieniać np. pod wpływem
innych leków, pokarmów, płynów.

Szybkość wchłaniania zależy od: wielkości

cząsteczki

leku,

rozpuszczalności

tłuszczach, stopnia dysocjacji.

Wchłanianie

• najważniejszym miejscem

wchłaniania wielu leków jest błona
śluzowa jelit, głównie jelita cienkiego

• mechanizm

dyfuzja bierna, dyfuzja ułatwiona

- pinocytoza
- transport aktywny

Dystrybucja

• proces, w którym lek ulega rozmieszczeniu

w organizmie (w tkankach i płynach
ustrojowych). Czasami lek wybiórczo
gromadzi się w pewnym miejscu np.
diklofenak w stawach. Krew rozprowadza
lek po całym organizmie. We krwi lek
znajduje się w postaci wolnej i związanej z
białkami (albuminami). Lek związany to lek
„nieczynny”, nie działa i nie podlega innym
przemianom.

Metabolizm

• w organizmie lek ulega przemianom

chemicznym mającym na celu jego
dezaktywację i przekształcenie w taką
postać, która może być wydalona.

Wydalanie lub eliminacja

• proces wydalania leku i jego metabolitów z

organizmu. Lek może być wydalany w
postaci nie zmienionej lub w postaci
metabolitów. Może wydalać się z moczem,
kałem, potem, śliną i powietrzem
wydychanym.

Badanie

kliniczne

• badanie kliniczne

–

każde badanie

przeprowadzane na pacjentach jak i na

zdrowych ochotnikach

Faza I – badanie aktywnego składnika
przeprowadzane na ochotnikach;
cel: wstępna ocena bezpieczeństwa,
profilu farmakokinetycznego,
działania

farmakologicznego,dawek

Badanie

kliniczne

Faza II

–

określenie aktywności danego składnika

w krótkim przedziale czasu; badanie
przeprowadzane na ograniczonej grupie
chorych cierpiących na tę samą
jednostkę chorobową, bez innych
schorzeń, w tym samym wieku
Cel: zdefiniowanie zakresu dawkowania,
związku dawka–efekt terapeutyczny

Badanie

kliniczne

Faza III – określenie związku bezpieczeństwo

–

skuteczność, zdefiniowanie działań
niepożądanych;
badanie przeprowadzane na
zróżnicowanej, dużej grupie

pacjentów;

randomizacja z podwójnie ślepą

próbą

Badanie

kliniczne

Faza IV – długoterminowe badanie po
zarejestrowaniu i wprowadzeniu
leku na rynek; określenie

interakcji,

częstości występowania działań
niepożądanych

Zgłaszanie

niepożądanych działań leków

• Działaniem niepożądanym produktu

leczniczego–

jest każde niekorzystne i niezamierzone

działanie

produktu leczniczego występujące podczas

stosowania dawek zalecanych u ludzi w

celach profilaktycznych, diagnostycznych,

terapeutycznych lub dla modyfikacji

funkcji fizjologicznych

• Ciężkim niepożądanym działaniem

produktu leczniczego–

jest takie działanie, które bez względu na

zastosowaną dawkę produktu leczniczego

powoduje: zgon pacjenta, zagrożenie życia,

konieczność hospitalizacji lub jej przedłużenie,

trwały lub znaczny uszczerbek

na zdrowiu lub wadę wrodzoną lub inne

działanie leku, które lekarz według swojego

stanu wiedzy uzna za ciężkie

• Niespodziewanym działaniem niepożądanym–

jest każde negatywne działanie produktu

leczniczego, którego charakter lub stopień

nasilenia nie jest zgodny z danymi zawartymi w

odpowiedniej informacji o produkcie leczniczym –

dla produktów leczniczych w badaniach klinicznych

najczęściej – w broszurze badacza,

dla produktów leczniczych dopuszczonych do

obrotu – w Charakterystyce Produktu Leczniczego

• Niespodziewanym ciężkim niepożądanym działaniem

produktu leczniczego –

jest każde niepożądane działanie produktu leczniczego,

którego charakter lub stopień nasilenia nie jest zgodny z

danymi zawartymi w odpowiedniej informacji o produkcie

leczniczym – dla produktów leczniczych w badaniach

klinicznych najczęściej – w broszurze badacza, dla

produktów leczniczych dopuszczonych do obrotu – w

Charakterystyce Produktu Leczniczego, które bez względu

na zastosowaną dawkę produktu leczniczego powoduje:

zgon pacjenta, zagrożenie życia, konieczność hospitalizacji

lub jej przedłużenie, trwały lub znaczny uszczerbek na

zdrowiu lub wadę wrodzoną lub inne działanie leku, które

lekarz według swojego stanu wiedzy uzna za ciężkie

• Poważne niepożądane działanie leku –

określa stopień nasilenia reakcji (tzn.

reakcja łagodna, o średnim i dużym
nasileniu)

Reakcja może nie być ciężka, ale o dużym

nasileniu.

Na co należy zwracać szczególną

uwagę?

Na działania niepożądane

• produktów leczniczych zawierających nową substancję czynną

• produktów leczniczych złożonych, zawierających nowe

połączenie

substancji czynnych,

• produktów leczniczych zawierających znaną substancję

czynną, ale podawanych nową drogą

• występujące w wyniku podania nowych postaci produktów

leczniczych

• produktów leczniczych, które uzyskały nowe wskazanie

• w przypadkach, gdy niepożądane działanie produktu

leczniczego stało się powodem zmiany leczenia

• występujące w trakcie lub bezpośrednio po

rozwiązaniu ciąży

Na co należy zwracać szczególną

uwagę?

• na działania niepożądane

występujące w trakcie lub
bezpośrednio po rozwiązaniu ciąży –
brak danych o stosowaniu leku przez
kobiety w ciąży z badań klinicznych

Jakie informacje podlegają

zgłaszaniu?

• informacje o skutkach stosowania leku przez kobiety
w ciąży - działania niepożądane stwierdzone u

matki,

u płodu, u dziecka np.

- uszkodzenie płodu, wady wrodzone
- śmierć płodu
- spontaniczne poronienie
- zgon noworodka lub niemowlęcia, zagrożenie
jego życia, konieczność hospitalizacji lub jej
przedłużenie