TŁUMACZENIE TEKSTU

NAUKOWEGO

Opracowała
Joanna Warmuzińska-Rogóż

bibliografia



Prezentacja powstała na podstawie:



Zofia Kozłowska: O przekładzie tekstu

naukowego (na przykładzie tekstów

językoznawczych). Wydawnictwa

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007.



oraz



Jerzy Pieńkos: Podstawy

przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki.

Zakamycze, Kraków 2003.



Informacje pochodzące z opracowania J.

Pieńkosa zaznaczono w nawiasie. Jeśli brak jest

odniesienia bibliograficznego, informacje

pochodzą z książki Z. Kozłowskiej

Gatunki tekstów
naukowych



Artykuł



Studium



Rozprawa



Monografia



Referat



Wykład



Recenzja



Tezy referatów



Streszczenia
(umieszczane po
tekście, przed
tekstem, zamiast
tekstu)

Specyfika tłumaczenia
tekstu naukowego



Teksty naukowe różnią się od innych

rodzajów tekstów nie tylko

słownictwem, zmiany są widoczne na

wszystkich poziomach systemu

językowego ( Pieńkos 2003: 96)



Odpowiedzialność tłumacza jest bardzo

duża, nierzetelny przekład godzi nie

tylko w osobę autora, ale także

ośrodka badawczego czy kraju (por.

Pieńkos 2003: 89)

Typologia przekładu
tekstów specjalistycznych

I.

W zależności od stylu funkcjonalnego:

-

Teksty ściśle naukowe

-

Teksty techniczne i przemysłowe

-

Teksty prawne i prawnicze

-

Teksty z zakresu korespondencji

służbowej

-

Teksty naukowo-publicystyczne

(popularno-naukowe)

-

Teksty naukowo-informacyjne

(Pieńkos 2003: 99)

Typologia przekładu
tekstów specjalistycznych

II. W zależności od treści

przedmiotowej lub tematycznej:

-

Teksty z zakresu nauk ścisłych

-

Teksty z zakresu nauk
przyrodniczych

-

Teksty z zakresu nauk społecznych i
humanistycznych (Pieńkos 2003:
99)

Teksty naukowe ze
względu na odbiorcę



naukowo-specjalistyczne



Naukowo-dydaktyczne
(popularyzacyjne)



Popularno-naukowe

Teksty w zależności od
dziedziny nauki



Teksty
matematyczno-
przyrodnicze
(techniczne)



Teksty
humanistyczne
zawierające opis
relacji,
wyrażające
metodologię i
ideologię

Język tekstów naukowych



Powinien:



Odpowiadać wymogom stylu naukowego



Być jednoznaczny (brak konotacji właściwych dla

tekstów artystycznych)



Być pozbawiony elementów emocjonalnych



Język tekstów naukowych zawiera dużą ilość wyrazów

obcych, często pochodzących z greki i łaciny (Pieńkos

2003: 92)



Słownictwo pozbawione jest archaizmów, obfituje

natomiast w neologizmy i internacjonalizmy (Ibid.)

•

W tekstach humanistycznych język staje się coraz

bardziej emocjonalny, ekspresywny, z elementami

języka potocznego

Język tekstów naukowych –
cd.



LEKSYKA



Terminy: powinny być precyzyjne i
jednoznaczne



Specjalna terminologiczna łączliwość
(np.. *duża synonimia – bogata
synonimia)



Specyficzna składnia (teksty
językoznawcze mają krótsze akapity niż
teksty z teorii literatury)

Język tekstów naukowych –
cd.

STRUKTURA

Rozczłonkowanie poziome

– mniej istotne

(podział na akapity)

Rozczłonkowanie pionowe

Np.. Bezosobowa narracja

Język tekstów naukowych –
cd.



Tekst właściwy



Tekst poboczny:

a)

Dygresje, uwagi, materiał ilustracyjny

b)

Obudowa:

-

Przypisy

-

Odsyłacze

-

Bibliografia

-

Indeks nazwisk i terminów

-

Spis znaków umownych i skrótów

Analiza tekstu naukowego



Niezwykle istotny etap, gdyż pozwala na
zrozumienie najważniejszych treści:

-

Z punktu widzenia języka docelowego,

-

Odbiorcy tekstu przekładu

-

Jego zasobu wiedzy

-

Tłumacz dokonuje analizy przez pryzmat
języka docelowego: ma stworzyć taki
tekst, który będzie jasny i logiczny

Przekład tekstu naukowego

- specyfika



Specyficzna terminologia



Obecność obudowy



Możliwość specyficznych strategii,

niemożliwych przy tłumaczeniu innych

tekstów nieliterackich (brak

tłumaczenia, możliwość wprowadzania

zmian, duża liczba komentarzy

tłumacza)



Konieczność posiadania wiedzy na temat

danej dziedziny nauki

Przekład tekstu naukowego

– specyfika (c.d.)



Często staje się tworzeniem
nowego tekstu dla czytelnika
przekładu (czasem należy usunąć
informacje nieistotne w kulturze
docelowej, usunąć elementy
nieprzekładalne)

Zmiany w przekładzie



! Wszelkie zmiany powinny być
zaznaczone i skomentowane, w
niektórych przypadkach
uzgodnione z autorem



Czasem zmiany są nie tylko
możliwe, ale wręcz konieczne
(dotyczy to zwłaszcza obudowy
tekstu) (przykład, s. 67)

Zmiany w przekładzie – cd.



Fragmenty nieistotne dla czytelnika przekładu

można pominąć



Można wprowadzić zmiany merytoryczne

(podanie w przekładzie innej informacji niż w

tekście oryginału)



Niektóre fragmenty można pozostawić bez zmian

(terminy, nieprzetłumaczalne przykłady, dane

bibliograficzne, tytuł oryginału, elementy

niejęzykowe typu mapy, wzory)



W zasadzie nie zmienia się rozczłonkowania

poziomego tekstu, choć czasem inny podział na

akapity może okazać się konieczny



Granice zmian – przykład s. 68

Techniki tłumaczenia – zmiany
w przekładzie tekstu
naukowego



1) uzupełnienia – dodatki, dodanie
objaśnień zwrotów obcojęzycznych
czy tłumaczenia przykładów,
rozwinięcie skrótu, uzupełnienie
danych bibliograficznych, dodanie
tłumaczenia cytatów, dodanie
przykładów w języku docelowym,
komentarzy tłumacza (handout)

Techniki tłumaczenia – zmiany
w przekładzie tekstu
naukowego



2) opuszczenia – np..
specyficznych przykładów
dotyczących danego języka

! Opuszczenia fragmentów tekstu

oryginalnego są zwykle
zaznaczane

Techniki tłumaczenia – zmiany
w przekładzie tekstu
naukowego



3) zamiany – na przykład
zastąpienie przykładu z języka
wyjściowego przykładem z języka
docelowego lub poprawienie
błędu dostrzeżonego w tekście
oryginału

Przekład tekstu naukowego

- etapy



A) czynności sensu stricto

przekładowe – przekazanie

informacji zawartych w tekście

oryginału



B) czynności specyficzne –

tłumaczenie terminów i przykładów



C) czynności

„okołoprzekładowe”- wynikające

z obudowy tekstu naukowego

Czynności
„okołoprzekładowe”

1)

wyszukiwanie cytatów w pracach przetłumaczonych na

język docelowy

2)

Wyszukiwanie oryginalnych cytatów

3)

Sporządzenie bibliografii (uzupełnienie danych

bibliograficznych, wyszukiwanie danych bibliograficznych

prac cytowanych w tekście oryginału w przekładzie)

4)

Zmiana cytowania bezpośredniego na pośrednie i

odwrotnie

5)

Przeredagowanie tekstu

6)

Konsultacje ze specjalistami lub autorem

7)

Dodawanie informacji

8)

Dokonywanie innych zmian w tekście

9)

Stosowanie wyróżnień (przykłady, terminy)

10)

Wybór sposobów odsyłania do literatury

11)

Wybór języka cytatów

OBUDOWA TEKSTU

NAUKOWEGO



Przypisy i odsyłacze, bibliografia

załącznikowa i indeksy, aneksy, spisy

znaków umownych i skrótów



Wymaga nie tyle tłumaczenia, co

skonstruowania jej na nowo w całym

tekście. Pewne zasady należy ustalić

przed przystąpieniem do tłumaczenia



Obudowa wymaga znajomości rzeczy

przez tłumacza, nie opracuje jej

tłumacz bez przygotowania

Obudowa tekstu
naukowego
1) CYTATY



Cytat – fragment tekstu innego autora przytaczany

w danym tekście. Zawiera zwykle myśl, opinię, sąd,

tezę, stwierdzenie już kiedyś w innym tekście

wyrażone



Cytat zawsze jest w tekście wyróżniony: za pomocą

cudzysłowu lub czcionki i odrębnego akapitu

(dłuższe cytaty)



Cytat musi posiadać adres bibliograficzny – dawniej

w tekstach polskich źródło cytatu podawano w

przypisie, ostatnio rozpowszechniony jest system

angloamerykański (w nawiasie po cytacie nazwisko

autora, rok wydania i po dwukropku numer strony)



! Jeśli brak jest dokładnych danych, tłumacz

powinien je uzupełnić!

Obudowa tekstu
naukowego
1) CYTATY



Cytaty mogą być wprowadzane za
pomocą specjalnych formuł:



Przytoczmy tu słowa X,



Zacytujmy,



X pisze



Powołajmy się na słowa



X formułuje to tak

Obudowa tekstu
naukowego
1) CYTATY



Cytaty

bezpośrednie:



Nie muszą

stanowić pełnego

zdania, mogą być

wplecione w tekst



Sprawiają wiele

kłopotu przy

tłumaczeniu

tekstu naukowego



Cytaty

pośrednie,

stanowiące

właściwie tekst

autorski, niekiedy

wymagają także

sięgnięcia do

oryginału przy

powoływaniu się

na określenie lub

termin

Obudowa tekstu
naukowego
1) CYTATY



Zasady dla tłumaczy:



Nie wolno tłumaczyć z przekładu – należy

zawsze tłumaczyć z oryginału,



Jeśli tłumacz chce podać cytat w języku

docelowym, musi sprawdzić czy cytowana

praca była na ten język tłumaczona, oraz musi

podać tę właśnie wersję. Może odstąpić od tej

zasady, jeśli opublikowanie tłumaczenie z

jakichś względów mu nie odpowiada. Jeśli

poda własne tłumaczenie, musi to zaznaczyć

w komentarzu (można także w takim wypadku

dać cytat w postaci oryginalnej, a tłumaczenie

na język przekładu umieścić w przypisie).

Wskazówki dla tłumaczy



1) Warto przyjąć jedną zasadę cytowania, np. cytaty podajemy

w języku przekładu, albo w języku oryginału, z wyj. tych, które

występują w języku, z którego tłumaczymy.



2) Cytaty z dzieł nietłumaczonych podajemy bądź we własnym

przekładzie, bądź w postaci oryginalnej (dodając tłumaczenie

w przypisie lub w tekście głównym).



3) cytaty występujące w języku, z którego tłumaczymy, należy

podawać w tłumaczeniu.



4) Cytaty nieoryginalne podajemy w postaci oryginalnej lub w

przekładzie z języka oryginału. Nie wolno tłumaczyć z

tłumaczenia



5) przy zmianie języka cytatu należy podać w odsyłaczu lub w

bibliografii właściwe źródło albo dać odpowiedni komentarz.



6) Należy w tym wypadku także dokonać zmian w odsyłaczach

hasłowych czy przypisach bibliograficznych i odpowiednio

zmienić postać pozycji bibliografii załącznikowej.

1) CYTATY

2) Przypisy i odsyłacze



Przypis to objaśnienie

lub uzupełnienie

określonego miejsca

tekstu zaznaczonego

cyferką lub innym

znakiem, fragment

tekstu wyniesiony

poza obręb tekstu

głównego, zawiera

dodatkową myśl,

może zawierać

odesłanie do innego

dzieła.



Odsyłacz to

odesłanie do

literatury przedmiotu,

znajdujące się w

samym tekście. Może

mieć postać

następującą:

nazwisko autora, data

wydania, ewentualnie

numer strony:

(Kowalski, 1999: 23)

2) Przypisy i odsyłacze -
wskazówki



1) tłumacz nie może trzymać się

niewolniczo rozwiązań redakcyjnych z

oryginału.



2) Przypisy merytoryczne należy tłumaczyć

od razu, tzn. w momencie gdy przy

przekładzie tekstu dochodzi się do przypisu.



! Niekiedy przypis można pominąć, gdy nie

ma racji bytu w przekładzie



2) przypisy bibliograficzne należy

opracować zgodnie z normami

obowiązującymi w języku przekładu.

2) Przypisy i odsyłacze -
wskazówki



3) przypisy bibliograficzne i odsyłacze hasłowe

należy zmieniać odpowiednio do przyjętych

rozwiązań cytowania itd.



A) Gdy autor odsyła do przekładu, nie do

oryginału, należy w przekładzie podać oryginał



B) gdy autor odsyła do pracy, której

tłumaczenie na język przekładu zostało

opublikowane, należy odesłać i do oryginału i

do przekładu, np.. Smith 1999: 123/154.



4) Tłumacz ma prawo, a czasem obowiązek

dodawania przypisów od siebie.

3) Dane bibliograficzne -
definicja



Jest to opis bibliograficzny dokumentu,

który składa się z:

-

Nazwy autora,

-

Tytułu i dodatków do tytułu,

-

Nazwy redaktora naukowego lub edytora,

-

Oznaczenia wydania,

-

Nazwy wydawcy,

-

Roku wydania.

Dane bibliograficzne podaje się w przypisach

(bibliograficznych) lub w bibliografii.

4) Bibliografia
załącznikowa



1) powinna być opracowana na nowo, a dane bibliograficzne

powinny być podane zgodnie z normami obowiązującymi w

języku przekładu.



2) tłumacz powinien uzupełnić brakujące w tekście oryginału

dane bibliograficzne



3) tłumacz powinien dodać dane bibliograficzne oryginału pracy

cytowanej w przekładzie na język, z którego tłumaczy oraz dane

bibliograficzne przekładu na język, na który tłumaczy. (przykład s.

97)



4) tłumacz nie może tłumaczyć elementów opisu

bibliograficznego na język przekładu:



! Nie tłumaczymy tytułów prac (artykułów, monografii), tytułów

czasopism, nazw wydawnictw oraz miejsc wydania (obecność w

tekście głównym przetłumaczonego tytułu może sugerować, że

praca została przetłumaczona na język przekładu, co może nie

być prawdą)



5) Przy podawaniu danych bibliograficznych przekładu należy

dążyć do podawania nazwiska tłumacza.

5) Komentarze tłumacza



Dotyczą trudności tłumaczeniowych, kwestii warsztatowych,

przyjętych rozwiązań oraz terminów, cytatów, przykładów

językowych, zmian w tekście oryginału.



Mogą mieć charakter merytoryczny, językowy, redakcyjno-

techniczny.



Komentarz przybliża czytelnikowi tekst oryginału, likwiduje

nieprzekładalność.



Przypomina czytelnikowi, że ma do czynienia z przekładem



Zazwyczaj komentarze występują poza tekstem głównym, w

przypisach, czasem na początku, przed tekstem głównym

(np. Od tłumacza, Uwagi do przekładu, lub na końcu pracy).

Mogą też występować w tekście głównym:



A) w nawiasie



B) z dopiskiem (przyp. tłum, dop. tłum.)



C) bez dopisku

5) Komentarze tłumacza -
rodzaje

1)Dotyczące terminów: (handout)



mogą zawierać terminy oryginalne

a)

Kilka odpowiedników

b)

Inny odpowiednik/ inne
odpowiedniki

Mogą zawierać uzasadnienie wyboru

danego odpowiednika

5) Komentarze tłumacza -
rodzaje

2) Dotyczące cytatów



Mogą zawierać oryginał albo
tłumaczenie tekstu
obcojęzycznego



Dane bibliograficzne źródła cytatu

5) Komentarze tłumacza -
rodzaje

3) Dotyczące przekładów



Występują w pracach

językoznawczych.



Mogą zawierać odpowiednik w

języku przekładu



Mogą zawierać dodatkowe polskie

przykłady



Mogą uzasadniać zamianę przykładu

Typy komentarzy tłumacza

1)

k. merytoryczne: odnoszą do treści oryginału,

konkretnych stwierdzeń autora, mogą wyrażać

stosunek tłumacza do omawianej przez autora

kwestii.

-

Mogą uzupełniać informacje, które nie pojawiły się w

oryginale

-

Mogą dotyczyć zmian w porównaniu z tekstem

oryginału (np. dodaniu informacji lub jej opuszczeniu,

zamianie danego fragmentu)

-

Mogą dotyczyć procesu przekładu, trudności, jakie się

pojawiły w czasie tłumaczenia

-

Mogą zawierać pozycje bibliograficzne na dany temat

w języku przekładu

-

Mogą zawierać informację o poprawieniu błędów z

oryginału.

Typy komentarzy tłumacza

2) k. językowe mogą dotyczyć:

-

Wymowy

-

Terminu obcego

-

Przykładu

-

Niemożności przetłumaczenia

-

Nieadekwatności przykładu

-

Objaśnień znaczenia terminów lub
wyrazów

Typy komentarzy tłumacza



K. redakcyjno-techniczne

-

Informacja na temat tego, kto
tłumaczył którą część tekstu

-

Dane oryginału

Komentarze – wskazówki

1)

Komentarze powinny być stosowane wszędzie,

gdzie tego wymaga tekst oryginału lub przekładu.

2)

Komentarzem powinny być opatrzone zmiany w

stosunku do tekstu oryginału.

3)

Komentarze szczegółowe mogą być

zamieszczone w tekście głównym lub w

przypisach, lub w odrębnym tekście (nocie,

przedmowie, posłowiu)

4)

W komentarzach tłumacz powinien wytłumaczyć

się ze wszystkich przyjętych rozwiązań.

5)

W komentarzu powinny być umieszczone

wszelkie informacje, które czynią tekst

jaśniejszym.

Problemy terminów
specjalistycznych



Dwa podejścia:

zwolennicy

zwolennicy

rodzimych

obcych

terminów terminów
(terminy obce (wzbogacenie
zaśmiecają

języka)

język)

Problemy terminów
specjalistycznych



Tłumacz ma wolną rękę:



Może tłumaczyć terminy niemające

odpowiednika



Może zapożyczać (lekko modyfikować

lub przejmować w postaci oryginalnej)

! Należy skomentować dokonany wybór w

przypisie lub nocie od tłumacza lub

podać termin oryginalny przy

pierwszym jego pojawieniu się

Problemy terminów
specjalistycznych



Terminy nauk
technicznych



Bardziej
jednoznaczne –
łatwiej ustalić ich
odpowiedniki



Terminy nauk
humanistycznych:



Zawierają często
element
subiektywny



Istnieje często
kilka terminów
oznaczających to
samo zjawisko

Tłumaczenie terminów



Polega głównie na wyszukiwaniu

odpowiedników w tekstach z danej dziedziny i

tekstach innych przekładów.



Czasem tłumacz musi stworzyć nowy termin-

odpowiednik, gdy w języku przekładu nie ma

odpowiednika, lub gdy z jakichś powodów jest

on nieadekwatny.

! Zdarza się, że termin występujący w tekście

oryginału może nie być terminem w tym

języku oryginalnym. Może być

odpowiednikiem terminu obcojęzycznego,

może pochodzić z innego języka, co należy

zweryfikować!

Tłumaczenie terminów -
strategie

1)

terminy-odpowiedniki: zastąpienie

terminu z oryginału przez adekwatny

termin w przekładzie

2)

Termin obcy w nawiasie

występujący po odpowiedniku, gdy:

a)

Termin nie ma w języku przekładu

odpowiednika

b)

Tłumacz stosuje odpowiednik nowy,

inny niż powszechnie przyjęty, rzadziej

używany lub mający kilka znaczeń.

Tłumaczenie terminów -
strategie

3) Termin obcy występujący przed

odpowiednikiem lub przed
tłumaczeniem (rzadkie rozwiązanie)

4) Termin obcy zamiast

odpowiednika, mogą to być terminy,
które przyjęło się w danym języku
używać w formie obcej, mimo że mają
swoje odpowiedniki w danym języku

Tłumaczenie terminów -
wskazówki

1)

Tłumacz powinien znać najnowsze pracy z danej dziedziny

w języku przekładu.

2)

Tłumacz powinien starać się używać odpowiedników z

języka docelowego.

3)

Znalazłszy odpowiednik, powinien upewnić się, czy nie ma

innych odpowiedników, bardziej adekwatnych.

4)

Powinien upewnić się, czy dany termin z oryginału jest

terminem oryginalnym, jeśli nie, powinien znaleźć termin

wyjściowy.

5)

Tłumacz powinien używać odpowiedników konsekwentnie.

6)

Termin obcy w nawiasie powinno się podawać tylko, jeśli

jest to niezbędne. Można to robić w indeksie.

7)

W razie wątpliwości dobrze jest konsultować się ze

specjalistami lub autorem.

8)

Indeksu terminów nie tłumaczy się, lecz sporządza na

nowo.

Tłumaczenie przykładów
(teksty językoznawcze)

Ogólnie przykłady powinno się

zostawić w postaci oryginalnej
oraz dodać tłumaczenie.

Czasem należy zastosować

odpowiedniki czyli przykłady z
języka docelowego.

Tłumaczenie przykładów
(teksty językoznawcze)

1)

przykłady w języku oryginału bez

tłumaczenia (należy opatrzyć je

komentarzem)

2)

Przykłady w języku oryginału z

tłumaczeniem (częste rozwiązanie w

tradycji polskiej)

3)

Przykłady w języku przekładu

(przykłady tłumacza) – stosowane rzadko

4)

Przykłady z trzeciego języka należy

podawać w oryginale albo w tłumaczeniu

z oryginału, a nie z przekładu.

Tłumaczenie przykładów
pochodzących z tekstów
literackich



W zasadzie powinno się korzystać z

gotowych, istniejących już tłumaczeń.

Należy wtedy podać dane bibliograficzne

wykorzystanego przekładu.



Czasem nie jest to możliwe, jeśli

istniejący przekład nie zawiera

niezbędnych do ilustracji problemu

elementów (np.. w przypadku poezji).

Można wtedy podać własny przekład

opatrując go odpowiednim komentarzem.

Dziękuję

za uwagę!