Podstawowe

Podstawowe

wiadomości

wiadomości

z geologii

z geologii

Budowa Ziemi

Budowa Ziemi

Kształt i wielkość Ziemi.

Kształt i wielkość Ziemi.

Ziemia ma kształt kuli spłaszczonej na

Ziemia ma kształt kuli spłaszczonej na

biegunach, czyli tzw. geoidy.

biegunach, czyli tzw. geoidy.

Na podstawie pomiarów ustalono

Na podstawie pomiarów ustalono

następujące wymiary Ziemi:

następujące wymiary Ziemi:



promień równikowy

promień równikowy

6378,4 km,

6378,4 km,



promień biegunowy

promień biegunowy

6357,9 km,

6357,9 km,



powierzchnia

powierzchnia

510,0 min km

510,0 min km

2

2

,

,



objętość

objętość

1083,0 min km

1083,0 min km

3

3

.

.

Sfery Ziemi.

Sfery Ziemi.

W budowie Ziemi można wyróżnić

W budowie Ziemi można wyróżnić

zasadniczo trzy części, zwane

zasadniczo trzy części, zwane

sferami:

sferami:



barysfera, czyli jądro Ziemi,

barysfera, czyli jądro Ziemi,



mezosfera albo sfera pośrednia,

mezosfera albo sfera pośrednia,

zwana również płaszczem,

zwana również płaszczem,



litosfera, czyli skorupa ziemska.

litosfera, czyli skorupa ziemska.

Barysfera

Barysfera

ma promień około 3470 km

ma promień około 3470 km

i składa się głównie z niklu (Ni) i

i składa się głównie z niklu (Ni) i

żelaza. (Fe). Stąd nazywana jest

żelaza. (Fe). Stąd nazywana jest

również nife. Gęstość jej wynosi około

również nife. Gęstość jej wynosi około

8 t/m3.

8 t/m3.

Mezosfera,

Mezosfera,

czyli sfera pośrednia, ma

czyli sfera pośrednia, ma

grubość około 2800 km. W budowie

grubość około 2800 km. W budowie

dolnej jej warstwy przeważają: nikiel,

dolnej jej warstwy przeważają: nikiel,

żelazo, krzem i mangan, w górnej

żelazo, krzem i mangan, w górnej

części chrom, żelazo, krzem i

części chrom, żelazo, krzem i

magnez. Gęstość jej

magnez. Gęstość jej

w dolnej warstwie wynosi od 6 t/m

w dolnej warstwie wynosi od 6 t/m

3

3

,

,

w warstwach górnych do 3,5 t/m .

w warstwach górnych do 3,5 t/m .

Litosfera,

Litosfera,

czyli skorupa ziemska, ma

czyli skorupa ziemska, ma

grubość około 100 km. Dolna jej warstwa,

grubość około 100 km. Dolna jej warstwa,

w której przewagę mają krzem (Si)

w której przewagę mają krzem (Si)

i magnez (Mg), nazywa się simą, górna,

i magnez (Mg), nazywa się simą, górna,

gdzie przewagę mają krzem (Si) i glin

gdzie przewagę mają krzem (Si) i glin

(Al), nosi nazwę sialu. Gęstość sialu

(Al), nosi nazwę sialu. Gęstość sialu

określono na 2,7 do 2,9 t/m

określono na 2,7 do 2,9 t/m

3

3

, a gęstość

, a gęstość

simy na 3,3 t/m

simy na 3,3 t/m

3

3

. Przypuszcza się, że

. Przypuszcza się, że

dolna, silnie nagrzana sfera simy

dolna, silnie nagrzana sfera simy

znajduje się w stanie półplastycznym.

znajduje się w stanie półplastycznym.

Średnia gęstość Ziemi wynosi 5520

Średnia gęstość Ziemi wynosi 5520

kg/m

kg/m

3

3

.

.

Temperatura Ziemi

Temperatura Ziemi

Temperatura powierzchni Ziemi zależy od ciepła

Temperatura powierzchni Ziemi zależy od ciepła

słonecznego. Zmienia się ona w ciągu doby,

słonecznego. Zmienia się ona w ciągu doby,

a także w ciągu roku, zależnie od pory roku.

a także w ciągu roku, zależnie od pory roku.

Nawet na bardzo nieznacznej głębokości

Nawet na bardzo nieznacznej głębokości

(np. w piwnicy) różnice temperatury w ciągu dnia

(np. w piwnicy) różnice temperatury w ciągu dnia

i w ciągu roku są mniejsze niż na powierzchni.

i w ciągu roku są mniejsze niż na powierzchni.

W naszym klimacie wpływ zmian temperatury

W naszym klimacie wpływ zmian temperatury

w ciągu doby odczuwalny jest do głębokości

w ciągu doby odczuwalny jest do głębokości

około 1,3 m. Zmiany temperatury rocznej

około 1,3 m. Zmiany temperatury rocznej

odczuwalne są do głębokości 20 do 26 m. Na tej

odczuwalne są do głębokości 20 do 26 m. Na tej

głębokości panuje stała temperatura równa

głębokości panuje stała temperatura równa

średniej rocznej, która w naszym klimacie

średniej rocznej, która w naszym klimacie

wynosi 8°C.

wynosi 8°C.

Obserwacje i pomiary dokonane

Obserwacje i pomiary dokonane

w kopalniach i otworach wiertniczych

w kopalniach i otworach wiertniczych

wykazują wzrost temperatury ze

wykazują wzrost temperatury ze

wzrostem głębokości. Liczba metrów

wzrostem głębokości. Liczba metrów

o jaką trzeba się posunąć w głąb, aby

o jaką trzeba się posunąć w głąb, aby

temperatura podwyższyła się o 1°C

temperatura podwyższyła się o 1°C

nazywa się

nazywa się

stopniem geotermicznym.

stopniem geotermicznym.

Jego wielkość może wynosić od kilku

Jego wielkość może wynosić od kilku

(czeskie kopalnie węgla brunatnego)

(czeskie kopalnie węgla brunatnego)

do stu kilkudziesięciu metrów

do stu kilkudziesięciu metrów

(półwysep Kola).

(półwysep Kola).

W Polsce stopień geotermiczny wynosi

W Polsce stopień geotermiczny wynosi

30 do 40 m. Jedynie na Pojezierzu Mazurskim

30 do 40 m. Jedynie na Pojezierzu Mazurskim

stwierdzono w jednym z otworów stopień

stwierdzono w jednym z otworów stopień

geotermiczny wynoszący 70 m.

geotermiczny wynoszący 70 m.

W Górnośląskim i Dolnośląskim Zagłębiu

W Górnośląskim i Dolnośląskim Zagłębiu

Węglowym stopień geotermiczny wynosi od

Węglowym stopień geotermiczny wynosi od

31 do 35 m.

31 do 35 m.

Wielkość stopnia geotermicznego ma duże

Wielkość stopnia geotermicznego ma duże

znaczenie dla górnictwa, gdyż wysoka

znaczenie dla górnictwa, gdyż wysoka

ciepłota skał ogranicza głębokość

ciepłota skał ogranicza głębokość

prowadzenia eksploatacji górniczej.

prowadzenia eksploatacji górniczej.

Trzęsienia Ziemi

Trzęsienia Ziemi

Przez trzęsienie Ziemi rozumie się

Przez trzęsienie Ziemi rozumie się

wszelkie wstrząsy i drgania skorupy

wszelkie wstrząsy i drgania skorupy

ziemskiej. Najczęściej są one tak

ziemskiej. Najczęściej są one tak

słabe, że stwierdzenie ich jest

słabe, że stwierdzenie ich jest

możliwe tylko specjalnymi

możliwe tylko specjalnymi

instrumentami,

instrumentami,

tzw.

tzw.

sejsmografami.

sejsmografami.

Zjawiska wulkaniczne

Zjawiska wulkaniczne

W gorącym wnętrzu Ziemi na znacznych głębokościach,

W gorącym wnętrzu Ziemi na znacznych głębokościach,

przeważnie wśród simy, występują tzw.

przeważnie wśród simy, występują tzw.

ogniska

ogniska

magmatyczne

magmatyczne

wypełnione magmą, czyli gorącym ciekłym

wypełnione magmą, czyli gorącym ciekłym

stopem skalnym, złożonym głównie

stopem skalnym, złożonym głównie

z krzemianów i glinokrzemianów. Magma zawiera

z krzemianów i glinokrzemianów. Magma zawiera

rozpuszczone

rozpuszczone

w niej pod dużym ciśnieniem gazy, najczęściej parę wodną,

w niej pod dużym ciśnieniem gazy, najczęściej parę wodną,

dwutlenek węgla, siarkowodór, fluor, chlor i dwutlenek siarki.

dwutlenek węgla, siarkowodór, fluor, chlor i dwutlenek siarki.

Mają one dużą prężność i jeśli w warstwach nadległych trafią się

Mają one dużą prężność i jeśli w warstwach nadległych trafią się

szczeliny lub pęknięcia, to wpychają w nie magmę oraz

szczeliny lub pęknięcia, to wpychają w nie magmę oraz

wyciskają ją ku górze. W ruchu tym może się ona zatrzymać i

wyciskają ją ku górze. W ruchu tym może się ona zatrzymać i

zastygnąć w głębi Ziemi lub wydostać się na powierzchnię,

zastygnąć w głębi Ziemi lub wydostać się na powierzchnię,

tworząc wulkan.

tworząc wulkan.

Wulkanem

Wulkanem

nazywa się więc miejsce na powierzchni Ziemi, gdzie

nazywa się więc miejsce na powierzchni Ziemi, gdzie

zjawiska takie zachodzą obecnie lub zachodziły w przeszłości.

zjawiska takie zachodzą obecnie lub zachodziły w przeszłości.

Ruchy górotwórcze

Ruchy górotwórcze

Wielkie łańcuchy górskie powstały

Wielkie łańcuchy górskie powstały

przeważnie w wyniku ruchów

przeważnie w wyniku ruchów

górotwórczych wywołanych działaniem

górotwórczych wywołanych działaniem

potężnych sił, powodujących przesunięcie

potężnych sił, powodujących przesunięcie

poziome mas skalnych.

poziome mas skalnych.

Występowaniu ruchów górotwórczych

Występowaniu ruchów górotwórczych

towarzyszy zazwyczaj ożywiona

towarzyszy zazwyczaj ożywiona

działalność wulkaniczna i trzęsienia ziemi.

działalność wulkaniczna i trzęsienia ziemi.

Ułożenie warstw

Ułożenie warstw

w skorupie ziemskiej

w skorupie ziemskiej

Wykonując roboty górnicze w

Wykonując roboty górnicze w

kopalniach, dokonując odkrywek,

kopalniach, dokonując odkrywek,

stwierdza się warstwową budowę

stwierdza się warstwową budowę

skorupy ziemskiej.

skorupy ziemskiej.

W pewnych rejonach uwarstwienie jest

W pewnych rejonach uwarstwienie jest

regularne i poziome lub zbliżone do

regularne i poziome lub zbliżone do

poziomego. Są to rejony spokojne,

poziomego. Są to rejony spokojne,

zwane płytami, w których nie działały

zwane płytami, w których nie działały

nigdy ruchy górotwórcze.

nigdy ruchy górotwórcze.

Jeśli warstwy skalne zostały ich

Jeśli warstwy skalne zostały ich

działaniem porozrywane, mówi się o

działaniem porozrywane, mówi się o

zaburzeniach nieciągłych, jeśli

zaburzeniach nieciągłych, jeśli

powyginane –

powyginane –

o zaburzeniach ciągłych.

o zaburzeniach ciągłych.

Fałdy

Fałdy

Należą one do zaburzeń ciągłych.

Należą one do zaburzeń ciągłych.

Część fałdu wyniesiona nazywa się

Część fałdu wyniesiona nazywa się

siodłem,

siodłem,

część wklęsła -

część wklęsła -

łękiem

łękiem

lub

lub

niecką.

niecką.

Części pośrednie noszą nazwę

Części pośrednie noszą nazwę

skrzydeł łęku

skrzydeł łęku

lub

lub

skrzydeł siodła.

skrzydeł siodła.

Zależnie od intensywności ciśnień

Zależnie od intensywności ciśnień

bocznych działających w czasie

bocznych działających w czasie

ruchów górotwórczych, nachylenie

ruchów górotwórczych, nachylenie

skrzydeł zmienia się i powstają różne

skrzydeł zmienia się i powstają różne

typy fałdów,

typy fałdów,

a więc

a więc

fałdy stojące, pochylone,

fałdy stojące, pochylone,

obalone

obalone

i

i

leżące

leżące

Płaszczowina

Stanowi potężny leżący fałd, który wskutek

Stanowi potężny leżący fałd, który wskutek

dalszego nacisku bocznego został przesunięty

dalszego nacisku bocznego został przesunięty

ponad innymi warstwami skalnymi. Często

ponad innymi warstwami skalnymi. Często

spotyka się płaszczowiny, w których warstwy

spotyka się płaszczowiny, w których warstwy

skalne jednego skrzydła (dolnego - po

skalne jednego skrzydła (dolnego - po

obaleniu fałdu) uległy rozerwaniu i starciu.

obaleniu fałdu) uległy rozerwaniu i starciu.

Jeżeli część płaszczowiny została w pewnym

Jeżeli część płaszczowiny została w pewnym

miejscu zniszczona na tyle, że widać

miejscu zniszczona na tyle, że widać

obnażone skały podłoża, na które fałd został

obnażone skały podłoża, na które fałd został

nasunięty, miejsce takie nazywa się

nasunięty, miejsce takie nazywa się

oknem

oknem

tektonicznym.

tektonicznym.

Płaszczowina z oknem

Płaszczowina z oknem

tektonicznym

tektonicznym

Wysady i diapiry

Wysady i diapiry

Szczególny typ fałdów stanowią

Szczególny typ fałdów stanowią

wysady,

wysady,

czyli

czyli

diapiry.

diapiry.

Powstają one wtedy, gdy masy skalne

Powstają one wtedy, gdy masy skalne

położone we wnętrzu siodła mają większą

położone we wnętrzu siodła mają większą

plastyczność niż warstwy otaczające.

plastyczność niż warstwy otaczające.

Pod działaniem ciśnień pionowych skały plastyczne

Pod działaniem ciśnień pionowych skały plastyczne

przeciskają się do góry, tworząc wysokie siodło.

przeciskają się do góry, tworząc wysokie siodło.

Diapiry tworzy najczęściej sól kamienna

Diapiry tworzy najczęściej sól kamienna

cechująca się większą plastycznością od skał

cechująca się większą plastycznością od skał

otaczających. W Polsce wysady solne są

otaczających. W Polsce wysady solne są

przedmiotem eksploatacji górniczej

przedmiotem eksploatacji górniczej

w Inowrocławiu, Wapnie i Kłodawie.

w Inowrocławiu, Wapnie i Kłodawie.

Schematyczny przekrój

Schematyczny przekrój

przez wysad solny w

przez wysad solny w

Kłodawie

Kłodawie

Uskoki

Uskoki

Zaburzenia nieciągłe, w których warstwy

Zaburzenia nieciągłe, w których warstwy

skalne zostały rozerwane i jedna ich

skalne zostały rozerwane i jedna ich

część została przesunięta pionowo lub

część została przesunięta pionowo lub

skośnie w stosunku do drugiej, nazywa

skośnie w stosunku do drugiej, nazywa

się

się

uskokiem.

uskokiem.

Płaszczyzna, na której

Płaszczyzna, na której

nastąpiło zerwanie ciągłości warstw,

nastąpiło zerwanie ciągłości warstw,

nazywa się

nazywa się

płaszczyzną

płaszczyzną

lub

lub

szczeliną

szczeliną

uskoku.

uskoku.

Wysokość pionowa

Wysokość pionowa

przemieszczenia nosi nazwę

przemieszczenia nosi nazwę

zrzutu.

zrzutu.

Zależnie od nachylenia płaszczyzny

Zależnie od nachylenia płaszczyzny

uskokowej rozróżnia się

uskokowej rozróżnia się

uskoki

uskoki

normalne, pionowe

normalne, pionowe

i

i

odwrócone

odwrócone

Rodzaje uskoków

Rodzaje uskoków

Niekiedy obszar między uskokami

Niekiedy obszar między uskokami

zapada się i wtedy powstaje

zapada się i wtedy powstaje

rów

rów

tektoniczny.

tektoniczny.

Jeżeli obszar zachował

Jeżeli obszar zachował

swe położenie między strefami

swe położenie między strefami

zapadniętymi, nazywany jest

zapadniętymi, nazywany jest

zrębem

zrębem

Uskoki komplikują budowę geologiczną

Uskoki komplikują budowę geologiczną

złoża kopaliny użytecznej i utrudniają

złoża kopaliny użytecznej i utrudniają

prowadzenie robót górniczych.

prowadzenie robót górniczych.

Napotkanie

Napotkanie

uskoku

uskoku

wymaga

wymaga

wykonania robót badawczych,

wykonania robót badawczych,

mających za zadanie określenie

mających za zadanie określenie

zalegania zauskokowej części złoża.

zalegania zauskokowej części złoża.

Przy uskokach normalnych (a tych jest

Przy uskokach normalnych (a tych jest

najwięcej) dobrze jest zapamiętać stare

najwięcej) dobrze jest zapamiętać stare

górnicze powiedzenie: „Jeśli uderzysz

górnicze powiedzenie: „Jeśli uderzysz

czołem w uskok, pokład jest w dole,

czołem w uskok, pokład jest w dole,

jeśli stopami, to pokład jest w górze"

jeśli stopami, to pokład jest w górze"

Wody podziemne

Wody podziemne

Powstają przeważnie z opadów atmosferycznych,

Powstają przeważnie z opadów atmosferycznych,

których cześć napotkawszy przepuszczalne skały

których cześć napotkawszy przepuszczalne skały

(piaski, żwiry, skały porowate, popękane,

(piaski, żwiry, skały porowate, popękane,

szczelinowate) przenika w głąb ziemi. Napotykając

szczelinowate) przenika w głąb ziemi. Napotykając

skały nieprzepuszczalne (iły, gliny, łupki), woda

skały nieprzepuszczalne (iły, gliny, łupki), woda

gromadzi się nad nimi jako tzw.

gromadzi się nad nimi jako tzw.

woda gruntowa.

woda gruntowa.

Górna powierzchna jej zasięgu nazywa się

Górna powierzchna jej zasięgu nazywa się

zwierciadłem

zwierciadłem

albo

albo

poziomem wody gruntowej.

poziomem wody gruntowej.

Jeśli

Jeśli

zwierciadło wody gruntowej leży blisko powierzchni

zwierciadło wody gruntowej leży blisko powierzchni

ziemi i nie jest chronione od zmian temperatury i

ziemi i nie jest chronione od zmian temperatury i

zanieczyszczenia, woda taka nazywa się

zanieczyszczenia, woda taka nazywa się

wodą

wodą

zaskórną

zaskórną

albo

albo

wierzchówką.

wierzchówką.

Wody gruntowe, których

Wody gruntowe, których

zwierciadło położone jest na głębokości większej

zwierciadło położone jest na głębokości większej

(kilku do kilkunastu metrów), mają stałą temperaturę

(kilku do kilkunastu metrów), mają stałą temperaturę

w ciągu roku, a gruba warstwa skał przepuszczalnych

w ciągu roku, a gruba warstwa skał przepuszczalnych

chroni je skutecznie od zanieczyszczeń. Wody te

chroni je skutecznie od zanieczyszczeń. Wody te

mogą być w związku z tym użyte jako woda do picia.

mogą być w związku z tym użyte jako woda do picia.

Do warstw głębszych woda może przenikać

Do warstw głębszych woda może przenikać

przez:

przez:



warstwy przepuszczalne wychodzące na

warstwy przepuszczalne wychodzące na

powierzchnię,

powierzchnię,



szczeliny uskoków wodonośnych,

szczeliny uskoków wodonośnych,



pojedyncze szczeliny w skałach, czyli tzw.

pojedyncze szczeliny w skałach, czyli tzw.

żyły wodne.

żyły wodne.

Częstokroć w podziemia kopalń sprowadza

Częstokroć w podziemia kopalń sprowadza

się wodę potrzebną w procesach eksploatacji

się wodę potrzebną w procesach eksploatacji

górniczej, np. do podsadzki hydraulicznej lub

górniczej, np. do podsadzki hydraulicznej lub

do ługowania (w kopalniach soli).

do ługowania (w kopalniach soli).

Warstwy przepuszczalne wypełnione

Warstwy przepuszczalne wypełnione

wodą stanowią

wodą stanowią

warstwy wodonośne.

warstwy wodonośne.

Obecność ich, jak również obecność

Obecność ich, jak również obecność

uskoków wodonośnych i żył wodnych,

uskoków wodonośnych i żył wodnych,

stanowi duże zagrożenie dla kopalń,

stanowi duże zagrożenie dla kopalń,

gdyż nagłe wdarcie się wody do

gdyż nagłe wdarcie się wody do

wyrobisk górniczych może

wyrobisk górniczych może

spowodować katastrofalne skutki.

spowodować katastrofalne skutki.

Działalność powietrza

Działalność powietrza

i wód powierzchniowych

i wód powierzchniowych

Działalność powietrza jako czynnika

Działalność powietrza jako czynnika

geologicznego polega na:

geologicznego polega na:



jego udziale w procesach

jego udziale w procesach

wietrzenia,

wietrzenia,



działalności wiatru.

działalności wiatru.

Procesy wietrzenia

Procesy wietrzenia

Przez proces wietrzenia rozumie się

Przez proces wietrzenia rozumie się

rozpad mechaniczny i rozkład

rozpad mechaniczny i rozkład

chemiczny skał pod wpływem działania

chemiczny skał pod wpływem działania

ciepła słonecznego, powietrza, wody

ciepła słonecznego, powietrza, wody

i organizmów żywych. Wietrzenie

i organizmów żywych. Wietrzenie

odbywa się w skałach występujących na

odbywa się w skałach występujących na

powierzchni skorupy ziemskiej i

powierzchni skorupy ziemskiej i

obejmuje tylko zewnętrzną cienką ich

obejmuje tylko zewnętrzną cienką ich

warstwę.

warstwę.

W zależności od czynników powodujących

W zależności od czynników powodujących

wietrzenie odróżnia się wietrzenie fizyczne i

wietrzenie odróżnia się wietrzenie fizyczne i

chemiczne.

chemiczne.

Wietrzenie fizyczne,

Wietrzenie fizyczne,

zwane również mechanicznym,

zwane również mechanicznym,

odbywa się głównie pod działaniem znacznych

odbywa się głównie pod działaniem znacznych

różnic temperatur dnia i nocy występujących w

różnic temperatur dnia i nocy występujących w

skalistych terenach pustynnych i górskich.

skalistych terenach pustynnych i górskich.

Nagrzanie oraz rozszerzanie się powierzchniowej

Nagrzanie oraz rozszerzanie się powierzchniowej

warstwy skał w ciągu dnia i kurczenie się jej w ciągu

warstwy skał w ciągu dnia i kurczenie się jej w ciągu

nocy przy stałej temperaturze warstw głębszych

nocy przy stałej temperaturze warstw głębszych

powoduje powstanie naprężeń wywołujących

powoduje powstanie naprężeń wywołujących

łuszczenie się skały na jej powierzchni oraz

łuszczenie się skały na jej powierzchni oraz

powstanie spękań. Podobne skutki wywołuje

powstanie spękań. Podobne skutki wywołuje

marznąca woda wypełniająca szczeliny skalne.

marznąca woda wypełniająca szczeliny skalne.

Rozluźnienia spoistości skal mogą dokonywać również

Rozluźnienia spoistości skal mogą dokonywać również

korzenie roślin, a zwłaszcza grube korzenie drzew.

korzenie roślin, a zwłaszcza grube korzenie drzew.

Wietrzenie chemiczne

Wietrzenie chemiczne

jest wynikiem

jest wynikiem

procesów chemicznych

procesów chemicznych

powodujących rozkład i zmiany

powodujących rozkład i zmiany

chemiczne skał oraz minerałów

chemiczne skał oraz minerałów

wystawionych na działanie wody i

wystawionych na działanie wody i

rozpuszczonych w niej gazów,

rozpuszczonych w niej gazów,

głównie tlenu oraz dwutlenku węgla.

głównie tlenu oraz dwutlenku węgla.

Ponieważ wietrzenie chemiczne

Ponieważ wietrzenie chemiczne

przebiega głównie przy udziale wody,

przebiega głównie przy udziale wody,

dlatego też przebiega ono głównie w

dlatego też przebiega ono głównie w

klimacie wilgotnym i gorącym.

klimacie wilgotnym i gorącym.

Działalność wiatru

Działalność wiatru

Działalność wiatru. Wiatr w zależności od swej prędkości może

Działalność wiatru. Wiatr w zależności od swej prędkości może

porywać i przenosić nawet na duże odległości drobne ziarna

porywać i przenosić nawet na duże odległości drobne ziarna

skalne (np. pyły, popioły wulkaniczne, piaski powstałe z

skalne (np. pyły, popioły wulkaniczne, piaski powstałe z

wietrzenia),

wietrzenia),

a nawet żwir, który toczy po powierzchni ziemi. Porywanie

a nawet żwir, który toczy po powierzchni ziemi. Porywanie

ziarn skalnych z powierzchni pustyni powoduje obniżenie jej

ziarn skalnych z powierzchni pustyni powoduje obniżenie jej

powierzchni. Poza tym wiatr niszczy skały, uderzając w nie

powierzchni. Poza tym wiatr niszczy skały, uderzając w nie

niesionymi ziarnami piasku. Unoszone i toczone po

niesionymi ziarnami piasku. Unoszone i toczone po

powierzchni ziarna skalne osadzają się po napotkaniu jakiejś

powierzchni ziarna skalne osadzają się po napotkaniu jakiejś

przeszkody, którą może być roślina, kamień lub wzniesienie

przeszkody, którą może być roślina, kamień lub wzniesienie

terenu. W miejscu tym urasta charakterystyczny pagórek

terenu. W miejscu tym urasta charakterystyczny pagórek

piaszczysty, zwany wydmą. Nawietrzne zbocze wydmy jest

piaszczysty, zwany wydmą. Nawietrzne zbocze wydmy jest

łagodne, podwietrzne zbocze jest strome. Ponieważ wiatr

łagodne, podwietrzne zbocze jest strome. Ponieważ wiatr

porywa piasek ze zbocza łagodnego i przesypuje przez

porywa piasek ze zbocza łagodnego i przesypuje przez

wierzchołek na zbocze strome, wydma powoli przemieszcza

wierzchołek na zbocze strome, wydma powoli przemieszcza

się w kierunku wiatru. Wydmy powstają na obszarach, gdzie

się w kierunku wiatru. Wydmy powstają na obszarach, gdzie

wieją silne wiatry oraz istnieje skąpa roślinność, a więc na

wieją silne wiatry oraz istnieje skąpa roślinność, a więc na

pustyniach

pustyniach

i plażach morskich.

i plażach morskich.

Działalność geologiczna wód

Działalność geologiczna wód

powierzchniowych

powierzchniowych

W działalności tej można wyróżnić:

W działalności tej można wyróżnić:



działalność niszczącą skały tworzące

działalność niszczącą skały tworzące

powierzchnię Ziemi, czyli

powierzchnię Ziemi, czyli

erozję,

erozję,



transport materiału skalnego

transport materiału skalnego

powstałego ze zniszczonych skał,

powstałego ze zniszczonych skał,



osadzanie transportowanego

osadzanie transportowanego

materiału.

materiału.

Działalność niszczącą wykonuje już

Działalność niszczącą wykonuje już

deszcz, którego krople rozmywają

deszcz, którego krople rozmywają

i spłukują glebę z pól uprawnych.

i spłukują glebę z pól uprawnych.

Spłukiwanie to jest tym bardziej

Spłukiwanie to jest tym bardziej

intensywne, im większe jest nachylenie

intensywne, im większe jest nachylenie

terenu. Szczególnie niebezpieczne są

terenu. Szczególnie niebezpieczne są

w czasie ulewnych deszczów wysokie

w czasie ulewnych deszczów wysokie

skarpy w kopalniach odkrywkowych

skarpy w kopalniach odkrywkowych

węgla brunatnego i siarki oraz w

węgla brunatnego i siarki oraz w

piaskowniach. Osunięcie skarpy

piaskowniach. Osunięcie skarpy

osłabionej przez wodę stanowi jedno z

osłabionej przez wodę stanowi jedno z

największych zagrożeń tych kopalń.

największych zagrożeń tych kopalń.

Spływające po zboczach górskich

Spływające po zboczach górskich

strumienie podmywają brzegi i unoszą

strumienie podmywają brzegi i unoszą

ze sobą powstały z ich osunięcia

ze sobą powstały z ich osunięcia

materiał skalny. W strumieniach

materiał skalny. W strumieniach

górskich składa się on z ostro

górskich składa się on z ostro

kanciastych bloków skalnych. Bloki te

kanciastych bloków skalnych. Bloki te

przetaczane po dnie strumienia ścierają

przetaczane po dnie strumienia ścierają

swoje krawędzie, tworząc otoczaki. Z

swoje krawędzie, tworząc otoczaki. Z

biegiem rzeki otoczaki stają się coraz

biegiem rzeki otoczaki stają się coraz

mniejsze, a materiał powstały z ich

mniejsze, a materiał powstały z ich

kruszenia transportowany jest dalej jako

kruszenia transportowany jest dalej jako

żwir, piasek i muł.

żwir, piasek i muł.

Erozja jest najsilniejsza w górnym biegu

Erozja jest najsilniejsza w górnym biegu

rzeki, słabsza w jej biegu średnim.

rzeki, słabsza w jej biegu średnim.

W biegu dolnym, gdzie prędkość wody

W biegu dolnym, gdzie prędkość wody

maleje, rzeki wykazują mniej zdolności

maleje, rzeki wykazują mniej zdolności

erozyjnej; ma tu natomiast miejsce

erozyjnej; ma tu natomiast miejsce

osadzanie unoszonego drobnego

osadzanie unoszonego drobnego

materiału skalnego. Osadzanie to

materiału skalnego. Osadzanie to

następuje również przy ujściu rzeki do

następuje również przy ujściu rzeki do

morza, gdzie osady (głównie iły) tworzą

morza, gdzie osady (głównie iły) tworzą

w sprzyjających warunkach rozległe

w sprzyjających warunkach rozległe

stożki nasypowe, czyli tzw.

stożki nasypowe, czyli tzw.

delty

delty

Osadzane przez rzeki żwiry, piaski i muły

Osadzane przez rzeki żwiry, piaski i muły

mogą z czasem ulec procesowi cementacji

mogą z czasem ulec procesowi cementacji

oraz stwardnieniu i wtedy powstają z nich

oraz stwardnieniu i wtedy powstają z nich

skały,

skały,

a więc odpowiednio zlepieńce, piaskowce

a więc odpowiednio zlepieńce, piaskowce

oraz łupki. Charakterystyczną ich cechą jest

oraz łupki. Charakterystyczną ich cechą jest

uwarstwowienie pochylone w jednym

uwarstwowienie pochylone w jednym

kierunku - kierunku płynącej wody.

kierunku - kierunku płynącej wody.

Działalność wód płynących jest

Działalność wód płynących jest

najważniejszym czynnikiem geologicznym

najważniejszym czynnikiem geologicznym

kształtującym powierzchnie lądów, z

kształtującym powierzchnie lądów, z

wyjątkiem pustyń i krajów podbiegunowych.

wyjątkiem pustyń i krajów podbiegunowych.