Łemkowie

Kim byli łemkowie dawniej?

Pochodzenie ludności zamieszkującej do 1947

roku tereny zachodniej części Bieszczadów,

Beskidu Niskiego i Sądeckiego do dziś nie jest w

pełni wyjaśnione. Najbardziej popularna i

prawdopodobna teoria mówi, że na te tereny,

najczęściej puste, z terenów dzisiejszej Rumuni,

Słowacji, Ukrainy, napłynęła ludność wołoska. To

co ją łączyło to podobny sposób uprawiania

ziemi oraz wyznanie - najpierw prawosławne, a

po Unii Brzeskiej w 1596 r. greckokatolickie.

Największą popularność zyskał język ruski -

język grupy najliczniejszej. Najprawdopodobniej

napływowa ludność na przełomie XVII i XVIII w.

przeobraziła się w Łemków, którzy w

ówczesnym okresie określali się Rusnakami.

Różnica pomiędzy

polskim kolonistami,

zamieszkującymi

najczęściej tereny niżej

położone, a Łemkami

była bardzo wyraźna. Po

pierwsze Łemkowie, jak

już wcześniej

wspomniano, używali

własnego języka, który

był dialektem języka

ukraińskiego. Po drugie

byli wyznania

prawosławnego, później

zaś greckokatolickiego.

Różnili się także kulturą,

strojem czy

wykonywaną pracą.

Pod koniec XVI wieku istniała już większość wsi

widocznych na XX-wiecznych mapach.

Stan pokazany

na mapie poniżej oraz na następnej stronie utrzymał się
do mniej więcej roku 1947, kiedy to w ramach akcji
„Wisła”, przesiedlono ludność Łemkowską na tereny
Ziem Odzyskanych.

Tereny

zamieszkiwane przez Łemków do 1947 roku.

Przesiedlenia i Akcja „Wisła”

Spokojna egzystencja Łemków (również tych

mieszkających na terenie Gminy Sękowa) została

brutalnie przerwana przez wydarzenia II wojny światowej.

Masowe wysiedlenia przeprowadzono w latach 1944 - 46,

a najtragiczniejszymi dla łemkowszczyzny przesiedleniami

były te przeprowadzone przy udziale wojska w ramach

akcji ,,Wisła". Jej celem było zlikwidowanie zaplecza

Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), za które władze

uważały rusińskie wsie.

Przesiedlenia trwały od 28 kwietnia 1947 r., aż do wiosny

1950r. Na terenie Gminy Sękowa główna akcja

przesiedleńcza miała miejsce w czerwcu 1947 r. Na ziemie

zachodnie przesiedlono z Beskidu Niskiego prawie 35

tysięcy Łemków, tj. 25% mieszkających tu przed wojną.

Opornych wobec wysiedlenia i wszystkich podejrzanych o

współprace z UPA osadzono w obozie w Jaworznie.

Wprawdzie po 1956 r. mieli możliwość powrotu, nie spełnił

on jednak ich oczekiwań. Do dziś borykają się z

problemem zagarniętych przez ówczesne władze dóbr.

Łemkowie dzisiaj

Wg ostatniego spisu powszechnego z 2002 w Polsce
żyje ok. 6 tysięcy Łemków, z czego około dziesięciu
procent mieszka na Łemkowszczyźnie. Do
największych skupisk należą: Uście Gorlickie, Łosie,
Krynica Dolna, Zdynia, Gładyszów, Hańczowa,
Bartne, Komańcza, Rzepedź i Turzańsk.
Do Polski przyjeżdżają Łemkowie z wielu krajów na
różnego rodzaju festiwale, gdyż mają silne poczucie
odrębności. Sami Łemkowie szacują swoją liczbę na
dziesięciokrotnie większą niż w spisie, czyli około 60
tys.

Rolnictwo, rzemiosło, życie codzienne

Łemkowie byli rolnikami,

mieszkali tylko we wsiach, nie

założyli nigdy miasta. Ich

chaty zwano „chyżami” (rys.

01)

Uprawiano żyto, jęczmień,

owies. Przy uprawie pola

wykorzystywano prymitywne

narzędzia. W początkach XX

w. używano jeszcze

drewnianych pługów

koleśnych, wyposażonych w

drewniana okładnicę. Zboże

młócono za pomocą

drewnianych cepów, mąkę

wytwarzano w kamiennych

żarnach. Zajmowano się

również hodowlą, głównie

owiec.

Bardzo wcześnie rozwinęli rzemiosło oparte na lokalnych

surowcach. W XIX w. Łemkowie z okolic Magury Małastowskiej

zajmowali się wyrobem drewnianych łyżek.

Nauczyli się wydobywać z drewna smolnego (przede wszystkim

sosny) dziegieć, posiadający - jak się później okazało -

właściwości lecznicze. Stosowano go przy różnego rodzaju

liszajach i grzybicach. Stolicą łemkowskiego kamieniarstwa

było Bartne, w którym przez cały wiek XIX wykonywano z

jednej strony żarna i kamienie młyńskie, z drugiej natomiast

nagrobki i przydrożne krzyże.

Mówiąc o charakterystycznych dla Łemków rzemiosłach warto

również wspomnieć o „błanarstwie" czyli szklarstwie oraz

druciarstwie. Łemkowie przemierzali Europę drutując naczynia

gliniane i porcelanowe, nitowali także naczynia blaszane.

zdj. 1 - nagrobek z nieistniejącej już wsi Radocyna,
zdj. 2 – wyrabianie łyżek

Chyże

Łemkowie budowali zagrody jednobudynkowe.

Zarówno pomieszczenia mieszkalne jak i

gospodarcze znajdowały się tu pod jednym

dachem. Chałupy były zazwyczaj dwutraktowe z

dachem dwuspadowym krytym strzechą,

rzadziej gontem. Wysoki spadzisty dach miał

zapobiegać gromadzeniu się dużych ilości

śniegu w czasie zimowych opadów. Pod dachem

znajdowały się kolejno: część mieszkalna, (izba,

komora, sień), stajnia, boisko i wozownia. Domy

były zazwyczaj budowane z bali i belek

świerkowych lub jodłowych na podmurówce

kamiennej. Stosowano konstrukcję zrębową.

Zdj. 1 (po lewej) – schemat chaty łemkowskiej:

Od lewej: część mieszkalna (izba, komora, sień), stajnia i plewnik

(nieduże pomieszczenie na plewy), obora, boisko (pomieszczenie

gospodarcze, często bez drewnianej podłogi) i wozownia

(pomieszczenie, w którym przechowywano wóz). Wzdłuż całego

budynku przebiegała zahata (szeroki okap, obudowany lekkimi

ściankami z desek gdzie przechowywano zapasy siana i słomy,

które dodatkowo ocieplały wnętrze chyży). Spadzisty dach tworzył

rodzaj strychu, gdzie również przechowywano siano i słomę.

Wnętrze chyży

Do I wojny światowej około 80% chyż miało izby

kurne z piecami zajmującymi często ¼ powierzchni

izby. Tutaj skupiało się życie rodzinne.

Naczynia kuchenne umieszczano na półce ustawionej

w pobliżu pieca. Nosiła ona nazwę „pyszydor” lub

„miśnik”. Obok niej wisiał „łyżnik” na łyżki.
Wzdłuż ścian izby biegły solidne grube ławy wsparte

na grubych pniakach i zbiegające się w narożnikach.

W prawym kącie – na przeciw pieca, u zbiegu ław –

stał stół, a wzdłuż jego boku dostawiano przenośną

ławę. Przy tym stole rodzina codziennie spożywała

posiłki. Poniżej granicy sięgania dymu na ścianie nad

stołem wieszano 4 obrazy – oleodruki.

 Na wschodniej łemkowszczyźnie taki stół nakryty był

grubym blatem, a pod nim w skrzyni stołowej

przechowywano żywność i różne drobiazgi. Na

zachodniej i środkowej łemkowszczyźnie stoły miały

blaty wykonane z grubej płyty piaskowca, często o

kształcie odwróconej podkowy.

W lewym rogu izby ustawiano szerokie krótkie łóżko

tzw. „postil” bez zaplecków. Nad nim zawieszano u

sufitu plecioną kołyskę. Pościel składano na łóżku, a

odzież wieszano na „żerdce” lub „wiszale”. Codzienną

odzież przechowywano w skrzyni w komorze.
Kąt po prawej stronie wejścia przeznaczony był dla

małych zwierząt: cieląt, owiec i jagniąt, a czasem

nawet i krowy, które w bardzo mroźne noce

wprowadzano do izby.
Po I wojnie światowej – wraz z powrotem

reemigrantów z Ameryki unowocześniano „chyże” i

stawiono piece z kominami. Zmieniał się ich wygląd,

usunięto kąt dla zwierząt, w tym miejscu wstawiono

drugie łóżko.
Na przeciw wejścia pozostawiano solidną grubą ławę,

a ścianę nad nią ozdabiano rzędem obrazów –

oleodruków, a pod nimi dekoracja z garnuszków lub

talerzy.

Religia

Ludy osiadłe na Łemkowszczyźnie pierwotnie

byłyprawosławne. Tereny te tworzyły

południowo-zachodnią część prawosławnej

eparchii przemyskiej. Po przyjęciu przez

biskupów przemyskich w XVII wieku unii

brzeskiej cerkiew prawosławna tych terenów

zmieniła się w cerkiew greckokatolicką.

Łemkowie byli więc niemal wyłącznie

grekokatolikami. Taki stan rzeczy trwał do tzw.

Schizmy tylawskiejw latach 1926-1934, gdy

około 18 tys. Łemków, głównie we wsiach

zachodniej części Beskidu Niskiego powróciło

do wiary przodków czyli prawosławia.

Większość Łemków pozostała jednak wiernymi

ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej.

Religia cd.

Po II wojnie światowej miała miejsce

następna fala przejść Łemków na

prawosławie, co wiązało się z delegalizacją

kościoła greckokatolickiego i pozbawieniem

przez to jego wyznawców posługi religijnej w

obrządku wschodnim. Niewielka część

Łemków przeszła na obrządek łaciński, co z

reguły skutkowało ich szybką polonizacją.

Obecnie podział religijny utrzymuje się nadal,

przy czym wiąże się on nieraz z kwestią

świadomości narodowej: wśród Łemków

kultywujących poczucie przynależności do

odrębnego narodu przeważa prawosławie,

wśród Łemków o orientacji ukraińskiej –

grekokatolicyzm.

Cerkwie

Cerkiew łemkowska składa

się z prezbiterium, nawy i

babińca. Prawie zawsze

były to budowle

orientowane, tzn.

prezbiterium skierowane

było ku wschodowi. Dla

zaakcentowania powagi

świątyni zazwyczaj

budowano ją na wzgórzu.

W bryle cerkwi typu

zachodniołemkowskiego

dominuje wieża

nadbudowana nad

babińcem, nawa jest niższa,

lecz szersza, natomiast

najniższe i najszersze jest

prezbiterium zakończone

prosto lub wielobocznie.

Ważnym elementem wyposażenia cerkwi jest ikona

będąca dla wiernych obrazowym wizerunkiem postaci

Boga lub świętych. Staje się ona w ten sposób

przedmiotem kultu, gdyż jest związana z archetypem

(praobrazem). Choć jest nadal tylko rzeczą, twórcą ikony

musi być osoba godna, obraz malowany jest wg

określonych kanonów i musi mieć nadane przez kościół

imię. Szczególnym miejscem usytuowania ikon w cerkwi

jest ikonostas, czyli ściana oddzielająca prezbiterium od

nawy. Na terenie Beskidu Sądeckiego występuje

schemat tzw. ikonostasu karpackiego, którego układ

ukazuje rysunek na następnej stronie.

Język i nazwa

W gwarach łemkowskich,

które są podobne do języka

ukraińskiego, można znaleźć

wiele słów pochodzenia

wołoskiego, które do dziś

występują wjęzyku

rumuńskim, ale też widać

bardzo wiele wpływów

polskich, słowackich, a

nawet węgierskich.

Kontrowersyjną kwestią jest,

czy gwary łemkowskie

stanowią odrębny język,

peryferyjne gwary języka

ukraińskiego, czy też

zachodnią odmianę języka

rusińskiego.

Nazwa Łemków pochodzi od

zapożyczonego od Słowaków

słowa łem (tylko, jeno) i była

kiedyś żartobliwym

przezwiskiem górala Beskidu

Niskiego mówiącego językiem

rusińskim zabarwionym

wpływami języka słowackiego,

polskiego i węgierskiego.

Charakterystyczną jego cechą

było akcentowanie ostatniej

sylaby od końca. Bojkowie

zamieszkujący Bieszczady

przekształcili je na mało

lubiane przez Rusnaków

przezwisko. Zostało ono przez

samych Łemków

zaakceptowane dopiero po II

wojnie światowej, jako miano

grupowe odróżniające ich od

innych Rusinów - Ukraińców.

Strój łemkowski

Skromniejszy od męskiego

ubiór kobiet wyróżniał się

„opliczami”czyli koszulami

z szerokimi rękawami

zakończonymi mankietami

oraz marszczonymi

spódnicami z samodziału

zwanymi „kabatami”. Z

czasem w użycie weszły

fabryczne płócienne

spódnice „drukowane”

przy pomocy szablonów w

białe lub biało niebieskie

desenie. Na spódnicy z

przodu noszono zapaski a

na górze czerwony lub

niebieski sukienny gorset.

Ubiór wierzchni zimowy był

zbliżony do męskiej huni,

noszono też kożuchy.

Łemkinie

Kobiety w dolinie rzeki

Osławy wyróżniały

wspaniałe naszyjniki o

szerokości ponad 20 cm

wykonane z drobnych

czerwonych i białych

paciorków układanych we

wzory – „krywulki”.

Na nogach noszono

kyrpcie, które tylko w

wyjątkowych sytuacjach

zamieniano na buty z

wysokimi cholewami

sprowadzane z Węgier. Były

one wykonane z miękkiej

skóry i nosiły nazwę skimi.

Przywilejem mężatek było

noszenie na ramionach

haftowanej chusty, zwanej

„facerykiem".

Strój łemkowski cd.

Strój męski składał się z

czuchy zwanej na

wschodniej

łemkowszczyźnie czuchanią

lub białej „huńki” (na

zachodniej

łemkowszyczyźnie). Czuha

był to płaszcz z brązowego

samodziału zarzucany na

ramiona, z dużym

kołnierzem - kapturem.

Zaszyte dołem rękawy

służyły jako kieszenie. Do

naszytych rękawów często

chowaln chleb i słoninę. Był

to na tyle

charakterystyczny dla

Łemków ubiór, iż przez

pewien okres próbowano

nazywać ich Czuchońcami.

Łemkowie

Równie ważnym elementem

ubioru była „soroczka” –

biała, lniana koszula oraz

„lajbik” (łajbyk) - kamizelka z

niebieskiego lub granatowego

sukna. Jako bieliznę noszono

cienkie spodnie płócienne –

„haczy”. Na wierzch w lecie

spodnie płócienne –

„nohałky”, a w zimie spodnie

sukienne – „chołoszni”. Na

nogi zakładno skórzane

„kyrpci”. Na głowie w zimie

noszono czapkę baranią, a w

lecie filcowe uherskie

kapeluchy wyrabiane w

Bardiowie lub kapelusze

słomkowe. Wierzchnim

okryciem zimowym była

sukienna hunia lub kożuch.

Folklor

Łemkowska Watra w Zdyni to coroczna impreza

kulturalna, gromadząca społeczność łemkowską z

całego świata.Odbywa się co roku w trzecim lub

czwartym tygodniu lipca w Zdyni (w roku 2009

odbyła się XXVII). Składa się z wielu koncertów,

spotkań z twórcami, warsztatów, wystaw.Jest

organizowana przez Zjednoczenie Łemków w

specjalnie wybudowanym ośrodku w Zdyni. Watra

trwa trzy dni – piątek, sobota i niedziela.

Tradycje łemkowskie od lat kultywuje zespół

„Łemkowyna" i młodzieżowy "Ruczaj"

prowadzony przez Pana Mirosława Bogonia.

Aktywny jest również młodzieżowy zespół

„Łastiwoczka” oraz „Serencza”. Są to jedynie

nieliczne przykłady z bogatego grona zespołów

łemkowskich.

Serencza

Zespół powstał w Gorlicach w 1997 roku. W jego

twórczości muzyka łemkowska przeobraża się we

współczesny, aczkolwiek wciąż akustyczny, folk.Nowe

aranżacje, czasem przesiąknięte klimatami z różnych

stron świata sprawiają, że tradycyjne pieśni i tańce

stają się bardziej atrakcyjne dla współczesnego

odbiorcy. Jak dotąd zespół nagrał dwie płyty: „Pid

obłaczkom” (2004) oraz „Zielenym hadwabom” (2007).

Łastiwoczka

Łastiwoczka jest dziecięco-młodzieżowym zespołem

łemkowskim i powstała w roku 2000. Zespół zadebiutował

koncertem w cerkwii prawosławnej w Przemkowie. Wystąpił

wtedy z repertuarem kolęd łemkowskich. Obecnie zespół

liczy 42 członków i ciągle przybywa nowych, głównie

uczniów okolicznych szkół (podstawowych, gimnazjalnych

oraz średnich). Łastiwoczka śpiewa łemkowski folklor w

oparciu o oryginalne teksty i melodie przekazywane przez

starsze pokolenia. Stroje w większości to również

oryginalne łemkowskie gorsety, wyszywane bluzki i

zapaski. Pozostałe elementy stroju uszyte są według

starych wzorów i projektów naśladujących tradycje

łemkowskie. Najważniejszym zadaniem zespołu jest

kontynuacja, rozpowszechnianie i kultywowanie dawnych

pieśni, zwyczajów i obyczajów łemkowskich.

Ruczaj

Zespół dziecięco-młodzieżowy założony wiosną 2003r.

Członkowie zespołu pochodzą z 7 miejscowości: Pętna,

Małastów, Bodaki, Bartne, Męcina Wielka, Wapienne, Owczary

(rozpiętość wiekowa od 3 kl. SP po 3 kl. gim.) W swym

repertuarze zespół posiada popularne pieśni łemkowskie i

ukraińskie, wykonywane w dwu- i trzy-głosie. Dorobek

artystyczny Ruczaju to m.in.: występy na Watrach

Łemkowskich w Zdyni i Michałowie, występ w Zespole Szkół w

Sękowej dla konsula RP na Słowacji oraz poetki Wandy

Chotomskiej; koncerty w Krakowie, Oławie, Wrocławiu,

Chojnicach, w okolicach Sanoka, jak również nagranie kolęd

dla TVP 3 Kraków.
Połączenie dziecięcego żywiołu z dynamiczną, żywą muzyką

instrumentalistów zespołu Serencza tworzą niepowtarzalną

atmosferę, która udziela się wszystkim słuchaczom. Dla

zespołu jest to atmosfera dziecięcej radości i spontaniczności.

Znani łemkowie

Bohdan Ihor Antonycz - poeta i prozaik
Dmytro Bortniański - kompozytor, śpiewak i dyrygent
Familian Czyrniański - chemik
Olena Duć-Fajfer - łemkowska działaczka, poetka, pracownik

naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego
Leon Getz - malarz i grafik
Nikifor Krynicki - właśc. Epifaniusz Drowniak, malarz

prymitywista
Petro Murianka - poeta piszący w języku łemkowskim
Mirosław Nahacz - pisarz młodego pokolenia
Jerzy Nowosielski - malarz, rysownik, scenograf, filozof i teolog

prawosławny
Szymon Fedorenko - polski duchowny prawosławny,

protoprezbiter, naczelny kapelan wyznania prawosławnego

Wojska Polskiego, zamordowany w Katyniu
Włodzimierz Kubijowicz - etnograf, geograf, ukraiński działacz

narodowy, był promotorem powstania oraz wziął czynny udział w

organizowaniu i formowaniu ukraińskiej 14 Dywizji Grenadierów

SS.
Andy Warhol - malarz amerykański, syn łemkowskich

emigrantów (nazwisko rodowe Warchola)