20. ROZWÓJ MIAST XIX WIEKU

I NOWE IDEE URBANISTYCZNE

PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU.

Opracowała: Alicja Banaszkiewicz
Architektura krajobrazu II MSU

WSTĘP

XIX wiek to okres, który przyniósł nowe myśli o
zagospodarowaniu przestrzennym miast. Była
to próba rozwiązania ówczesnych problemów z
jakimi borykały się miasta. Trzy przebiegające
rewolucje – przemysłowa, demograficzna i
agrarna, przyczyniły się do nasilenia procesów
urbanizacji.

Dążono

do

maksymalnego

wykorzystania działek miejskich, w śródmieściach
zabudowa stawała się coraz wyższa. Tak szybki i
żywiołowy rozwój miast stał się powodem
przeludnienia,

pogorszenia

warunków

życia,

ubóstwa

klasy

robotniczej.

Brakowało

podstawowego systemu kanalizacji i wodociągów,
rozwój miasta nie szedł w parze z rozbudową
systemu zieleni miejskiej.

Starano się więc stworzyć taki układ

miasta, który jak wcześniej wspomniano,
pozwoliłby

na

zminimalizowanie

negatywnych skutków. Nowe modele
przestrzenne

miały

być

bardziej

funkcjonalne i zapewniać wyższy standard
życia. Większość koncepcji miała na celu
ograniczenie koncentracji i rozluźnienie
zabudowy. Przekonano się o ważnej roli
terenów

zielonych,

zwłaszcza

w

dzielnicach

mieszkaniowych

oraz

podzieleniu

poszczególnych

obszarów

miasta pod względem funkcji (osiedla
mieszkaniowe, dzielnice przemysłowe).
Wszystko to miało uporządkować jego
strukturę

przestrzenno-funkcjonalną.

Druga połowa XIX wieku to więc czas
kiedy

należy

szukać

początku

współczesnej urbanistyki.

Do rozwoju miast XIX w. przyczyniło się
wiele

różnorodnych

okoliczności

i

wydarzeń mających miejsce w Europie w
tym okresie. Najważniejsze z nich to:



Sytuacja ludnościowa i przestrzenna miast w
XIX wieku (przeludnienie, złe warunki
sanitarne,

brak

infrastruktury,

małe

możliwości rozwoju przestrzennego).



ogromny

postęp

techniczny

i

rozwój

przemysłu - rewolucja przemysłowa



masowy napływ ludności do miast



do miast wchodzą manufaktury, zespoły
fabryczne, itd.



przemysł organizuje życie miast, lokuje się
na jego obrzeżach, wokół niego osiedla
taniej

zabudowy

mieszkaniowej

dla

pracowników,

najbiedniejsze

czworaki

rodzin robotników



trujące wyziewy, brak dostępu do bieżącej
wody, brak systemów odprowadzania i
utylizacji nieczystości, chaos przestrzenny



w drugiej połowie XIX w. – miasta są
maksymalnie przeludnione, zaczyna się
świadome naprawianie takiej sytuacji,
wprowadzanie systemów kanalizacji itd.



wykształciła się złożona dziedzina wiedzy,
zwana później urbanistyką



Coraz większa gęstość zabudowy i
zaludnienia

powodowała

coraz

intensywniejsze objawienie się problemów
społecznych i technicznych w miastach, a
to stało się impulsem do powstania
nowych idei społecznych, politycznych
oraz urbanistycznych.

Najważniejsze

idee

urbanistyczne

powstałe w tym okresie:

1.

MIASTO

OGRÓD

–

EBENEZER

HOWARD



koncepcja miasta-ogrodu pojawiła się pod
koniec XIX w. w Anglii w odpowiedzi na
problem przeludnienia miast, autorem
koncepcji miasta-ogrodu powstałej w 1898
był Ebenezer Howard, który opublikował ją
w książce pt.: "Garden Cities of Tomorrow„,



koncepcja miasta satelickiego, osiedla
oddalonego od centrum miasta,



charakteryzowało

się

niską,

luźną

zabudową, a przede wszystkim znacznym
udział terenów zielonych w tym lasów,
ogrodów, parków w ogólnej powierzchni
miasta,



zazwyczaj przeznaczone było dla 32
tysięcy mieszkańców,



na planie koła, podzielonego głównym
ulicami na sześć jednakowych części,



strefy miały przypisane funkcje, np:
usługowe, mieszkaniowe, rekreacyjne,



całość skupiona wokół centralnego parku
o średnicy ok. 900 m, w którym
znajdowały się budynki publiczne i
otoczona wieńcem terenów rolniczych,



według założeń na jednego mieszkańca
przypadało 35 m² zieleni publicznej, a na
jeden dom ok. 200 m²,



na wąskim pasku terenu, który otaczał
dzielnice mieszkaniowe usytuowane miały
być zakłady przemysłowe i magazyny,



odzwierciedlało

to

sprzeciw

wobec

sypialnianego charakteru przedmieść,



ponieważ miasto miało być założone na
terenach rolniczych koszt utrzymania i
ceny mieszkań były niskie,



zgodnie z ideą powstanie modelowego
zespołu miast miało powodować samoczynne
powstawanie

nowych,

gdyby

zostały

połączone szybką komunikacją, skupione
byłyby

wokół

większego

"miasta

centralnego„.

Powyższa koncepcja zapewniała nie

tylko

prawidłowe

funkcjonowanie

miasta,

ale

także

pozwalała

mieszkańcom odpoczywać w kontakcie
z przyrodą. Stosunkowo szybko została
zaakceptowana w Anglii, jak i poza jej
granicami, stając się czasem podstawą
dużych rozwoju dużych miast na całym
świecie. Pierwsze miasto-ogród powstało
w 1903 r. w Letchworth, później w
Welwyn. Niemieckim przykładem jest
Hellerau

koło

Drezna,

a

polskimi

powstałymi przed II wojna światową
Podkowa

Leśna

pod

Warszawą

i

Konstantynów pod Łodzią.

Realizacje odbiegały od teorii, a

podstawowa koncepcja Howarda okazała
się

utopią.

Błąd

polegał

przede

wszystkim na niedocenianiu znaczenia
rozmieszczenia

przemysłu

w

kształtowaniu się osadnictwa. Jednakże
idea

Howarda

stała

się

podstawą

nowoczesnej urbanistyki. Stała się z
czasem

punktem

wyjścia

dla

realizowanych później planów budowy
osiedli satelitarnych, które odciążały
wielkie aglomeracje.

Schemat planu miasta – ogrodu, wg E. Howarda

2. VILLE SOCIALE.

Koncepcja Ville Sociale zakładała powiązanie
miejsca pracy i zamieszkania w ramach
jednego osiedla wraz z infrastrukturą,
która zaspokajałaby wszystkie potrzeby. Do
wcześniejszych przykładów tej koncepcji
należy projekt Chaux, który wyróżnia się
funkcjonalnym układem wnętrz i surowymi,
geometrycznymi formami. Był to projekt
Claude

Nicolasa

Ledoux’a,

który

był

prekursorem nowoczesnej, surowej i czystej
architektury. Stworzył idealne miasto wokół
salin Arc et Senans.

Inne,

już

późniejsze

przykłady

podobnych kompleksów to: Phalanstere
koncepcji Charlesa Fouriera. Jego projekt
oparty był na wizji idealnego, utopijnego
społeczeństwa. 

Był

to

budynek

mieszkalny o długości około 1,2km,
otoczony

czterystuhektarowym

gospodarstwem rolnym, zaspokajającym
potrzeby

mieszkańców.

Tworzyli

oni

pewnego rodzaju spółdzielnię spożywców,
liczącą 1620 członków. Miały znajdować
się tam wszystkie niezbędne usługi.
Planem nawiązywał do Wersalu.

Model Familistere Jeana Baptysta Godina
tworzyły 3 bloki o łącznej długości 180 m
(budowane 22 lata), przeznaczonych dla 465
rodzin.

Wzniesione

były

jako

„pałac

społeczny” dla pracowników fabryki. Była to
zrealizowana

próba

urzeczywistnienia

koncepcji falansteru Fouriera. Znajdowały się
tu łaźnie, szkoły, przedszkola, pralnie,
biblioteki czy teatr. Główne wnętrza 3 domów
posiadały szklane dachy, które chroniły przed
złą pogodą, a zarazem zapewniały dobre
oświetlenie. Familister znajdował się w
pobliżu miejsca pracy, a każda rodzina miała
tu swoje mieszkanie.

3. MIASTO LINIOWE – ARTURO SORIA

Arturo

Soria

–

hiszpański

działacz

społeczny i polityczny, twórca pierwszego
konnego tramwaju (Madryt 1875)
Schemat

rozplanowania

madryckiego

„miasta liniowego”:



główna oś komunikacyjna na 7 pasów ruchu
(piesi, tramwaj, centralna, rowerzyści),



działki pod zabudowę prostokątne nie
zróżnicowane kształtem, różnej wielkości,



1/5 działki na budynek, 4/5 tereny
rekreacyjne – każda rodzina ma dom z
ogrodem i sadem,



próba poszukiwania nowych rozwiązań,



w aspekcie funkcjonalnym nie było zróżnicowania.

Arturo Soria stworzył wizje miasta przyszłości w
latach

triumfalnego

rozwoju

komunikacji

szynowej. Wpadł na pomysł rozbudowy miast w
sposób liniowy, które miały mieć kształt długich,
wąskich

pasm

zabudowy

wzdłuż

linii

komunikacyjnych.

W

rezultacie

tereny

zurbanizowane tworzyły wąski pas pozbawiony
centrum co zapobiega nadmiernej koncentracji.
Soria wierzył, iż miasta liniowe kiedyś połączą w
płynny sposób „miasta punktowe przeszłości” i w
ten

sposób

utworzy

się

miasto-sieć,

funkcjonujące na obszarze całej Hiszpanii,
ciągnące się od Madrytu aż do Kamczatki.

Schemat

ponadto

miał

zapewnić

powiązanie miasta ze wsią poprzez
zachowanie

terenów

rolniczych

przylegających bezpośrednio do pasm
zabudowy.

Idea ta zaczęła się urzeczywistniać na

peryferiach

Madrytu

w

celu

jego

przebudowy. Soria uważał za jeden z
podstawowych celów umożliwienie ludności
powrotu do natury. W rzeczywistości
wykonany

fragment

osiedla

obrósł

zabudową.

W bardziej rozbudowanej formie koncepcje

zastosował A.N. Milutin  w projekcie
rozbudowy Wołgogradu. W modelu tym
trudno jest zaakceptować brak centrum
miasta,

jednak

idea

ta

znalazła

zastosowanie w planowaniu miast wtedy
kiedy ukształtowanie terenu wymusza taki
liniowy układ.

4. MIASTO PRZEMYSŁOWE – TONY

GARNIER
Tony Garnier – francuski architekt i
urbanista, wyznawał zasady socjalizmu
„wszystkim po równo”.



podzielił miasto na funkcjonalne strefy,
odizolowane pasmami zieleni,



miasto na 35 tyś. mieszkańców,



Plan „miasta przemysłowego”:



główny ośrodek usługowy miasta,



dzielnica mieszkaniowa (niskie budynki 2
kondygnacyjne położone w wielkim parku),



dzielnica przemysłowa (zespół budynków
przemysłowych dominującym elementem
krajobrazu),



żelbet zastosowany w budownictwie
mieszkaniowym, brak detalu,



zwracał uwagę na nasłonecznienie i
przewietrzanie mieszkań, przynajmniej
jedno okno na południe, zabudowa nie
mogła przekraczać 50% terenu.

Model ten został opracowany przez Tony’ego
Garniera w 1901 roku. Garnier grupował
fabryki w dużej osobnej dzielnicy. Kompleks
zakładu został zlokalizowany w pobliżu ujścia
potoku do rzeki, umożliwiającej korzystanie z
transportu wodnego. Wybór ternu najbardziej
odpowiadającego

potrzebom

przemysłu

poprzedził lokalizacje reszty dzielnic. Zostały
usytuowane na wysokim tarasie, dobrze
nasłonecznionym, wzdłuż szerokiej i prostej
drogi prowadzącej do terenów przemysłowych.
Przy

tej

drodze,

pomiędzy

zakładami

przemysłowymi a zabudowa mieszkaniową
znalazł się dworzec kolejowy.

Linia kolejowa była ważnym elementem,
przebiegała wzdłuż starego miasta dla
którego była łącznikiem, siec bocznic pełniła
znaczącą funkcję doprowadzające surowce do
kompleksów

przemysłowych.

Głównym

założeniem było rozdzielenie funkcji miasta :
pracy, mieszkania, usług i wypoczynku. Widać
wyraźnie

oddzielony

szpital,

cmentarz,

elektrownię.

Miały

znajdować

się

na

oddzielnych, izolowanych obszarach i być
logicznie rozmieszczone względem siebie.
Garnier zdumiewająco wyprzedził swoja
epokę sposobem traktowania przemysłu.
Obiekty uciążliwe dla otoczenia planował
daleko od zabudowy.

Miasto przemysłowe przewidziane było

dla 35 tysięcy mieszkańców, dla których
stworzono wszystkie niezbędne budynki
publiczne poza więzieniem, policją i
kościołem, ponieważ nie będą potrzebne
nowemu idealnemu społeczeństwu, które
można identyfikować ze społecznością
socjalistyczną.

5. MIASTO PROMIENNE – LE

CORBUSIER



1922 r. – wizja wielkiego miasta dla 3 mln
mieszkańców,



studium zabudowy centralnej dzielnicy,



3 modele budynków:



biurowe na planie krzyża, 60 kondygnacji,



mieszkalne – zarys zębaty, mieszkania 2
kondygnacyjne, ale jedna kondygnacja nie
jest nad druga lecz na przemian,



mieszkalne obrzeżne wokół obszernych
dziedzińców, 2 kondygnacje, zieleń,
urządzenia sportowe,



1925 r. – projekt przebudowy fragmentu
śródmieścia Paryża – chciał wyburzyć to
czego nie uważał za wartościowe, cenne
zabytki byłyby zachowane wśród drzew
wielkiego parku,



jego projektowania nie można traktować
dosłownie, wywołuje dyskusję, szokuje,
daje do myślenia.

6.

KONCEPCJA

WPROWADZAJĄCA

KLINY ZIELENI.

W tym modelu zaproponowanym przez

Fritscha kliny zieleni miały przenikać od
peryferii do centrum miasta oddzielając
tereny mieszkaniowe. Koncepcja została
zaproponowana

podczas

próby

przebudowy Wiednia, miała na celu
rozluźnienie zwartego układu miasta.
„Zielone” arterie wychodząc promieniście
z centrum przecinają kolejne pierścienie
obwodnic

zajmując

obszar

arterii

komunikacyjnych pomiędzy dzielnicami.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ