ECHA PRZESZ£OŒCI X, 2009

PL ISSN 1509-9873

Zygmunt Zalewski

Instytut Neofilologii
Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie

ARTYKU£Y I ROZPRAWY

WP£YW WEWNÊTRZNYCH PRZEOBRA¯EÑ

GOSPODARCZYCH I SPO£ECZNYCH NA ROZWÓJ

IMPERIUM BRYTYJSKIEGO W XIX WIEKU

Empires fall; but imperialism is ever resurrected

R. Robinson & J. Gallagher

Ju¿ pierwszy etap rewolucji techniczno-przemys³owej w Anglii zaowoco-

wa³ w II po³owie XVIII w. procesem niebywa³ych przemian, nie tylko

w sferze gospodarczej, lecz tak¿e spo³ecznej, politycznej i kulturalnej. Przy-

œpieszony rozwój determinowa³ jednoczeœnie piln¹ potrzebê uwolnienia siê od

pryncypiów dotychczas wyznawanej i restrykcyjnie przestrzeganej doktryny

merkantylistycznej na rzecz idei wolnego handlu. W dziejach Wysp Brytyj-

skich pojawi³ siê okres zmagañ nowego porz¹dku ze starym, podjêto rów-

nie¿ wytê¿on¹ walkê o przysz³y kszta³t œwiatowego imperium, zw³aszcza

w sytuacji, gdy po przegranej wojnie z trzynastoma koloniami w Ameryce

znaczenie pierwszego, tzw. starego imperium, budowanego z wielkim wysi³-

kiem w obszarze atlantyckiego trójk¹ta ekonomicznego, zosta³o bezpowrot-

nie utracone.

Politycy, intelektualiœci, dzia³acze religijni i spo³eczni, lecz przede

wszystkim ludzie zwi¹zani z produkcj¹, handlem i bankowoœci¹ – w pe³ni

œwiadomi niezwykle powa¿nych przemian o zasiêgu globalnym – podjêli nie-

³atwe starania, a niekiedy ostr¹ walkê polityczn¹, której nadrzêdnym celem

by³o przeprowadzenie szeroko pojêtej modernizacji pañstwa, co dawa³o mo¿-

liwoœæ utrzymania jego dotychczasowej mocarstwowej pozycji w ówczesnym

œwiecie. Dzia³ania by³y nie³atwe i nale¿a³o je zacz¹æ od przekszta³cenia œwia-

domoœci jak najszerszych krêgów spo³ecznych w³asnego kraju. Spo³eczeñ-

stwo, a przede wszystkim decydenci, musieli byæ gotowi do podjêcia decyzji

o zniesieniu niewolnictwa, wprowadzeniu rygorystycznego zakazu handlu

¿ywym towarem, zniesieniu aktów nawigacyjnych (Navigation Acts) oraz

Zygmunt Zalewski

114

ustaw zbo¿owych (Corn Laws). Wymienione czynniki powa¿nie hamowa³y

rozwój brytyjskiej gospodarki, która coraz bardziej zmuszona by³a podj¹æ

wyzwanie zapewnienia odpowiedniego bytu szybko powiêkszaj¹cej siê popu-

lacji kraju, zw³aszcza w obliczu wzrastaj¹cej œwiadomoœci, a w jej nastêp-

stwie – radykalizacji najni¿szych warstw spo³ecznych. Prowadzone na prze³o-

mie XVIII i XIX w. wojny z rewolucyjn¹ i napoleoñsk¹ Francj¹ jeszcze bar-

dziej przyœpiesza³y wymienione wy¿ej procesy oraz determinowa³y powa¿ne

odniesienia do œwiatowego Imperium Brytyjskiego, stymulowa³y bowiem ko-

lejne, coraz wy¿sze stadia jego rozwoju.

W pierwszym etapie przyst¹piono do napiêtnowania istniej¹cego syste-

mu pracy niewolniczej. Nale¿y wyraŸnie podkreœliæ, i¿ brytyjski ruch na

rzecz zniesienia niewolnictwa pojawi³ siê oraz rozwija³ równolegle z rewolu-

cj¹ techniczno-przemys³ow¹. Ukszta³towa³ siê w latach 1784–1785 na bazie

chrzeœcijañstwa protestanckiego, g³ównie Koœcio³ów anglikañskiego, metody-

stycznego oraz kwakrów. Ju¿ w 1787 r. powsta³o towarzystwo abolicyjne

o nazwie The Society for Effecting the Abolition of the Slave Trade, nazwane

póŸniej bardziej kolokwialnie The Anti-Slavery Society, które niebawem za-

czê³o zdobywaæ coraz szersze krêgi zwolenników, nawet na szczytach w³adzy

pañstwowej, wœród polityków tej rangi co ówczesny premier William Pitt

M³odszy, pierwszy sekretarz stanu w ministerstwie spraw zagranicznych

Charles James Fox, wybitny m¹¿ stanu, pisarz polityczny i filozof Edmund

Burke, deputowany do Izby Gmin William Wilberforce i wielu innych. Rezul-

tatem dzia³añ tych ludzi by³o podjêcie w dniach 12 i 21 maja 1789 r. powa¿-

nych debat parlamentarnych. W toku niekiedy ostrych dyskusji zwolennicy

zniesienia niewolnictwa starali siê wykazaæ, i¿ transatlantycki handel ¿y-

wym towarem jest procederem barbarzyñskim, z którym legislatywa ka¿dego

cywilizowanego kraju powinna podj¹æ zdecydowan¹ walkê. Pad³y pierwsze

oficjalne stwierdzenia, i¿ powszechne stosowany, zw³aszcza w Indiach Za-

chodnich, system pracy niewolniczej w powa¿nym stopniu hamuje rozwój

gospodarczy kraju

1

.

Pod tym wzglêdem argumenty oraz dzia³ania pierwszych zwolenników

zniesienia niewolnictwa mia³y powa¿ne odniesienie do procesu, jaki zaistnia³

w XIII- i XIV-wiecznej Anglii, a mianowicie stopniowego odchodzenia od

feudalnej renty odrobkowej na wsi na rzecz adaptacji o wiele wydajniejszej

gospodarki czynszowej. Od pocz¹tku istnienia brytyjski ruch abolicyjny roz-

wija³ siê wiêc dwoma g³ównymi nurtami, tj. na p³aszczyŸnie moralno-etycz-

nej (koœcio³y, ludzie nauki, kultury, publicyœci) oraz gospodarczej (dzia³acze,

bankierzy, politycy). Jednym z g³ównych animatorów abolicji by³ Zahary Ma-

cauley. W m³odoœci wyjecha³ na Jamajkê, w latach 1784–1789 pe³ni³ funkcjê

zastêpcy menad¿era plantacji trzciny cukrowej. Nadzoruj¹c pracê niewolni-

1

Zob.: Debates in the house of Commons on the slave trade, 12 and 21 May 1789, [w:]

English Historical Documents, ed. D. C. Douglas, vol. VIII, London and New York 2002, dok.

nr 507 ss. 795–802.

115

Wp³yw wewnêtrznych przeobra¿eñ gospodarczych i spo³ecznych...

ków, Macauley dozna³ g³êbokiego moralno-etycznego wstrz¹su. Wkrótce po-

rzuci³ tê pracê, by udaæ siê w 1790 r. do Sierra Leone, brytyjskiej kolonii

po³o¿onej na wybrze¿u Afryki Zachodniej, gdzie najpierw zaanga¿owa³ siê

w dzia³ania na rzecz adaptacji Murzynów powracaj¹cych na Czarny L¹d.

W uznaniu zas³ug w 1794 r. zosta³ gubernatorem tej kolonii. Wykonuj¹c

pracê zawodow¹ oraz pe³ni¹c funkcje urzêdnicze, Macauley jak ma³o kto

pozna³ olbrzymi zakres nieludzkiego, barbarzyñskiego wyzysku Murzynów

oraz pok³ady niewyobra¿alnej krzywdy wyrz¹dzanej tym ludziom. Nie chc¹c

pod jakimkolwiek pozorem uczestniczyæ w haniebnym procederze, zrezygno-

wa³ ze stanowiska gubernatora Sierra Leone, powróci³ w 1799 r. do Anglii

i osiad³ w londyñskiej dzielnicy Clapham w hrabstwie Surrey. Od tej pory

ca³kowicie poœwiêci³ siê walce na rzecz zniesienia niewolnictwa.

Wkrótce Zachary Macauley skupi³ wokó³ siebie grono ludzi, którzy za cel

swego ¿ycia uznali podjêcie zdecydowanej walki z niewolnictwem oraz dopro-

wadzenie do jego prawem usankcjonowanego zniesienia. Niebawem powsta³a

tzw. Sekta Clapham (Clapham Sect) zwi¹zana z koœcio³em œw. Trójcy w Cla-

pham Common, której dzia³alnoœæ mia³a zapocz¹tkowaæ „moraln¹ transfor-

macjê Brytyjskiego Imperium”

2

. W jej g³ównym nurcie znalaz³o siê wielu

aktywistów walki o wyzwolenie Murzynów, w tym m.in. wspomniany wy¿ej

William Wilberforce, a tak¿e: Thomas Clarkson, Granville Sharp, Henry

Thornton, Charles Grant, Edward James Eliot, James Stephen i inni. Wybit-

ni dzia³acze tego ruchu, a zw³aszcza deputowani Henry Thornton i William

Wilberforce, p³omiennymi przemówieniami doprowadzili do uchwalenia

w dniu 25 marca 1807 r. ustawy An Act for the Abolition of the Slave Trade,

zwanej póŸniej w skrócie Slave Trade Act 1807, znosz¹cej od 1 maja 1807 r.

niewolnictwo w ca³ym Imperium Brytyjskim

3

.

Nale¿y jednak mieæ œwiadomoœæ, i¿ czynnikiem powa¿nie u³atwiaj¹cym

wysi³ki ówczesnych brytyjskich abolicjonistów by³a powszechna chêæ os³abie-

nia opartej w znacznym stopniu na pracy niewolniczej, zw³aszcza w po³u-

dniowej czêœci kraju, gospodarki Stanów Zjednoczonych, której produkcja

oraz dynamicznie wzrastaj¹cy eksport do Europy wzmacnia³y si³y wrogiej,

napoleoñskiej Francji

4

.

Po podpisaniu 24 grudnia 1814 r. pokoju w Gandawie, koñcz¹cego wojnê

pomiêdzy Wielk¹ Brytani¹ a USA, oraz aktu koñcowego kongresu wiedeñ-

skiego w 1815 r. ruch abolicyjny zacz¹³ zataczaæ coraz szersze krêgi w kra-

2

N. Ferguson, Empire. How Britain Made the Modern World, London – New York

– Camberwell – Toronto – New Delhi – Auckland – Rosebank 2003, s. 119.

3

Zob.: An Act for the Abolition of the Slave Trade, [w:] English Historical Documents…,

dok. nr 512, s. 803–804.

4

Antagonizm brytyjsko-amerykañski nasili³ siê po zakupieniu od Napoleona Luizjany

w 1803 r. W obliczu zmniejszaj¹cych siê szans na odbudowê utraconych wp³ywów w Ameryce

Pó³nocnej Wielka Brytania nasili³a walkê z amerykañskim handlem reeksportowym. Rozpoczê-

to si³¹ wcielaæ do Royal Navy marynarzy amerykañskiej floty handlowej, którzy wczeœniej byli

poddanymi króla Jerzego III (impressement). Narastaj¹ce napiêcie doprowadzi³o te kraje do

podjêcia otwartych dzia³añ wojennych w 1812 r.

Zygmunt Zalewski

116

jach anglosaskich. Zarówno w Europie, jak i w Ameryce rozwija³ siê podob-

nie, tj. na p³aszczyznach moralno-etycznej oraz ekonomicznej. Formy dzia³añ

aktywistów obu wy¿ej wymienionych opcji uzupe³nia³y siê, zw³aszcza w sytu-

acji, gdy pomimo wprowadzonej w ¿ycie w 1807 r. brytyjskiej ustawy aboli-

cyjnej oraz wczeœniejszych, uchwalonych w latach 1777–1804 przez wszystkie

po³o¿one na pó³noc, tzw. linii Masona-Dixona

5

stany USA, system pracy

niewolniczej nadal funkcjonowa³ na obszarach obu Ameryk, maj¹c mniej lub

bardziej jawnych zwolenników po obu stronach Atlantyku. Wzmaga³a siê

wiêc walka o przeprowadzenie pe³nej abolicji ze wszystkimi jej konsekwen-

cjami: spo³ecznymi, politycznymi i ekonomicznymi. W 1814 r. ruch abolicyjny

by³ ju¿ tak silny, i¿ 750 tys. ludzi z³o¿y³o podpisy pod kierowanymi do Parla-

mentu petycjami, ¿¹daj¹c faktycznego i ca³kowitego zniesienia niewolnictwa

6

.

W roku 1823 Granville Sharp oraz Thomas Clarkson za³o¿yli Towarzy-

stwo do Walki o Zniesienie Handlu Niewolnikami (Society for the Abolition of

the Slave Trade, czêœciej zwane Anti-Slavery Society). Organizacja ta skupia-

³a grono wybitnych oraz powszechnie znanych i szanowanych ludzi, w tym

polityków, filozofów i myœlicieli, pisarzy i poetów (Samuel Taylor Coleridge),

artystów (Josiah Wedgwood), coraz silniej oddzia³uj¹c na œwiadomoœæ szero-

kich krêgów spo³eczeñstwa brytyjskiego. Uczestnikiem organizowanych

przez Anti-Slavery Society spotkañ bywa³ m³ody David Livingstone. Wynie-

sione stamt¹d idee realizowa³ póŸniej z wielkim powodzeniem w po³owie XIX

w. w Afryce równikowej, w ramach dzia³añ Londyñskiego Towarzystwa Mi-

syjnego (London Missionary Society), do którego wst¹pi³ w 1838 r.

Nale¿y równie¿ pamiêtaæ, i¿ protestancka religia anglikañska kreowa³a

odpowiednie postawy wobec otaczaj¹cego œwiata. G³êboko by³a w niej zako-

rzeniona siêgaj¹ca myœli Johna Locke’a idea o prawach cz³owieka, usytuowa-

niu jednostki w spo³ecznoœci ludzkiej i naturze, „do której upowa¿niaj¹ naród

prawa natury i Bóg”. Realizuj¹cy j¹ anglikañscy misjonarze stawali siê jed-

noczeœnie kap³anami coraz szybciej tworz¹cej siê formacji kapitalistycznej

oraz bujnie rozwijaj¹cego siê w XIX w. brytyjskiego imperializmu. Profesor

Harold Perkin napisa³: “both capitalism and Protestantism were often found

together in the same person”

7

. Natomiast inny badacz i myœliciel Arthur

Lewis stwierdzi³, i¿: “in most countries religion has proved to be the brake on

economic development, we may conclude that in the British case the posses-

sion of an uninhibiting religion was significant but strictly ancillary factor”

8

.

Ju¿ w koñcowym okresie wojen z napoleoñsk¹ Francj¹ kraje europejskie

szeroko otworzy³y swe rynki na wyroby przemys³u brytyjskiego. Wchodz¹cy

w drugi etap rewolucji technicznej przemys³ tego kraju podj¹³ rzucone mu

5

Przyjêta w latach 1763–1767 tzw. linia Masona-Dixona, przebiegaj¹ca na równole¿niku

39

o

43’ i oddzielaj¹ca Pensylwaniê na pó³nocy od Wirginii i Marylandu na po³udniu, stanowi

umown¹ granicê pomiêdzy amerykañsk¹ Pó³noc¹ a Po³udniem.

6

Zob.: N. Ferguson, op. cit., s. 121.

7

H. Perkin, The origins of modern English society 1780–1880, London – Toronto 1969, s. 14.

8

Ibidem.

117

Wp³yw wewnêtrznych przeobra¿eñ gospodarczych i spo³ecznych...

ambitne wyzwanie. W rezultacie nast¹pi³ niezwykle szybki rozwój produkcji.

Kraj powoli stawa³ siê „fabryk¹ œwiata”, a londyñska dzielnica City jego

centrum finansowym. Nale¿y zgodziæ siê z twierdzeniem historyka brytyj-

skiego Johna Callaghana, który napisa³: “After 1815 the financial primacy of

the City was established on the basis of industrial revolution and undisputed

British mastery of the seas”

9

.

Tymczasem wkrótce okaza³o siê, i¿ zniszczone wojn¹ biedne kraje Euro-

py kontynentalnej nie by³y w stanie kupiæ znacznej iloœci zaoferowanych im

przez Anglików dóbr, a stosowany przez nich coraz bardziej krzywdz¹cy dre-

na¿ finansowy sprawi³, i¿ niektóre na³o¿y³y c³a ochronne na brytyjskie towa-

ry. Przyk³adem mog¹ byæ Niemcy, które przeciwdzia³aj¹c upokarzaj¹cemu je

wyzyskowi ekonomicznemu, rozpoczê³y szybki proces jednoczenia kraju

10

.

Pal¹cym problemem okaza³ siê równie¿ dotychczasowy, na wskroœ mer-

kantylistyczny system ce³ zbo¿owych. Do zakoñczenia wojen z rewolucyjn¹

i napoleoñsk¹ Francj¹ Wielka Brytania by³a w³aœciwie krajem samowystar-

czalnym pod wzglêdem produkowanej ¿ywnoœci. Na mocy uchwalonych

w 1780 r. przez Parlament ustaw zbo¿owych (Corn Laws) rz¹d premiowa³

eksport zbo¿a w latach obfitych plonów, a na import tego artyku³u zezwala³

jedynie w latach nieurodzaju. Jednak¿e nap³yw taniego zbo¿a amerykañskie-

go i rosyjskiego pog³êbi³ kryzys nadprodukcji, na co w³adze w Londynie

odpowiedzia³y w 1814 r. na³o¿eniem odpowiednich ce³ na ten artyku³. Spowo-

dowa³o to powa¿ny wzrost cen ¿ywnoœci i wymusi³o na w³aœcicielach fabryk

i zak³adów produkcyjnych podwy¿kê p³ac pracowniczych. To z kolei zdetermi-

nowa³o proces postêpuj¹cego obni¿ania siê rentownoœci firm, których w³aœci-

ciele podwy¿szali ceny produkowanych towarów, a w obliczu gro¿¹cego ban-

kructwa zwalniali robotników i zastêpowali ich pracê prac¹ maszyn. W kon-

sekwencji pojawi³y siê masowe wyst¹pienia ludnoœci przeciw rosn¹cym kosz-

tom utrzymania oraz przeciw mechanizowaniu produkcji fabrycznej. Lata

1816–1817 stanowi³y apogeum tych wydarzeñ

11

. Jednoczeœnie wzmaga³ siê

istniej¹cy od 1811 r. tzw. ruch luddystów, który mia³ dope³niæ inne, symulta-

nicznie przebiegaj¹ce pr¹dy niezadowolenia spo³ecznego, a wszystkie one

razem wziête mia³y niebawem powa¿nie wstrz¹sn¹æ bytem pañstwa brytyj-

9

J. Callaghan, Great Power Complex. British Imperialism, International Crises and Na-

tional Decline, 1914–51, London – Chicago 1997, s. 4.

10

Wa¿nym impulsem w tym kierunku by³o dzie³o niemieckiego filozofa Johanna Gottlieba

Fichtego Der Geschlossene Handelstaat (1800).

11

Ruch luddystów powsta³ w latach 1811–1813 w Nottinghamshire (Notts), a nastêpnie

rozprzestrzeni³ siê na hrabstwa: Derbyshire, Leicestershire, Lancashire i Yorkshire. Przyj¹³

nazwê od imienia mitycznego bohatera ludowego Neda Ludda, który jak legendarny Robin

Hood ¿y³ prawdopodobnie w Sherwood Forest. Luddyœci, nie rozumiej¹c procesów ekonomiczno-

spo³ecznych, pod os³on¹ nocy niszczyli maszyny i urz¹dzenia, gdy¿ w nich upatrywali przyczyn

swej nêdzy. W 1813 r. rz¹d hr. Roberta Banksa Jenkinsona wprowadzi³ surowe prawo, z kar¹

œmierci w³¹cznie, skierowane przeciw najbardziej radykalnym dzia³aczom tego ruchu. Drakoñskie

prawo zahamowa³o w latach 1813 i 1816 r. dzia³ania luddystów. Jednak¿e w 1831 r. po³udniow¹

i wschodni¹ Angliê opanowa³a kolejna fala luddyzmu, zwana luddyzmem agrarnym (swing riots

in rural areas). Tym razem luddyœci wyst¹pili przeciw mechanizacji prac w rolnictwie.

Zygmunt Zalewski

118

skiego, przynosz¹c bardzo powa¿ne nastêpstwa w ka¿dej dziedzinie ¿ycia

gospodarczego, spo³ecznego i politycznego.

Coraz wyraŸniej widaæ by³o narastaj¹ce sprzecznoœci ekonomiczne i poli-

tyczne pomiêdzy wp³ywow¹, dysponuj¹c¹ olbrzymimi po³aciami ziemi arysto-

kracj¹, zainteresowan¹ utrzymaniem jak najwy¿szej dochodowoœci posiada-

nych gospodarstw rolnych, zagwarantowanej ustawami zbo¿owymi, a rosn¹-

c¹ w si³ê bur¿uazj¹, której prosperity zale¿a³o od dzia³añ zgo³a odmiennych,

mianowicie od podjêcia jak najszybszego procesu liberalizacji przepisów cel-

nych oraz doprowadzenia do usankcjonowanej prawem mo¿liwoœci prowadze-

nia wolnego handlu, a w nastêpstwie – poszerzania rynków zbytu oraz roz-

budowy œwiatowego imperium.

Jednak¿e omawiana problematyka nie by³a w tamtych czasach ani pro-

sta, ani ³atwa do rozwi¹zania. Arystokracja i bogate ziemiañstwo mia³y bo-

wiem zbyt powa¿ne wp³ywy polityczne w krêgach w³adzy, przede wszystkim

w Parlamencie oraz w gremiach rz¹dowych. Walka z nimi by³aby jeszcze

d³ugo skazana na przegran¹, gdyby nie widmo wybuchu rewolucji spo³ecznej

podobnej do francuskiej, której angielskie najwy¿sze klasy spo³eczne bardzo

siê obawia³y. Mo¿na wiêc postawiæ tezê, i¿ radykalizacja nastrojów prowadz¹-

ca do gwa³townych wyst¹pieñ spo³ecznych by³a czynnikiem mocno przyœpie-

szaj¹cym, a wrêcz wymuszaj¹cym przemiany w po¿¹danym przez bur¿uazjê

kierunku. Dlatego pomimo powa¿nego oporu przeciwników, Parlament

uchwali³ w 1815 r. kolejn¹ ustawê zbo¿ow¹, która zezwala³a sprowadzaæ ten

artyku³ do kraju w sytuacji, gdy cena za æwieræ cetnara (a quarter odpowiada

12,7 kg) pszenicy wzrasta³a do 80 szylingów. Ta regulacja prawna jednak

nadal utrzymywa³a parasol ochronny nad rodzim¹ wielkopowierzchniow¹

produkcj¹, a w zwi¹zku z tym ¿ywnoœæ by³a nadal droga. Kolejne fale nieza-

dowolenia spo³ecznego wymusi³y wprowadzenie 1818 r. ruchomych ce³ na

zbo¿e. To jednak nadal nie rozwi¹zywa³o sprawy.

Opisywany proces doskonale rozumia³o wielu ówczesnych wybitnych po-

lityków brytyjskich, a ci, którzy w umiejêtny sposób wykorzystali go w celu

unowoczeœnienia, umocnienia pañstwa i rozbudowy imperium, zaliczeni zo-

stali w poczet najwybitniejszych mê¿ów stanu w dziejach swego narodu.

Jednym z nich by³ niew¹tpliwie Robert Peel. Stan¹wszy w 1841 r. na czele

torysowskiego rz¹du, musia³ stawiæ czo³a powa¿nemu kryzysowi polityczne-

mu. Namiêtne dyskusje i spory dotycz¹ce radykalnych zmian polityki we-

wnêtrznej i zewnêtrznej kraju, toczone na wszystkich p³aszczyznach ówcze-

snego ¿ycia spo³eczeñstwa brytyjskiego, rodzi³y powa¿ne napiêcia oraz czêsto

niekontrolowane emocje. Ich ofiar¹ pad³ w 1843 r. osobisty sekretarz

R. Peela, Edward Drummond, zastrzelony na ulicy przez szalonego zama-

chowca, który pomyli³ go z premierem. Ne zwa¿aj¹c zbytnio na nastroje ulicy,

rz¹d Peela prowadzi³ tward¹ politykê, która w perspektywie przynios³a po-

prawê sytuacji. Przede wszystkim umocniona zosta³a pozycja Banku Anglii,

a w roku 1846, wreszcie definitywnie, zniesiono ustawy zbo¿owe. Wymienio-

ne poczynania rz¹du mocno stymulowa³y eksport brytyjskich towarów.

119

Wp³yw wewnêtrznych przeobra¿eñ gospodarczych i spo³ecznych...

Po zniesieniu ce³ na importowane zbo¿e spad³y jego ceny w Wielkiej

Brytanii, co w konsekwencji wp³ynê³o pozytywnie na rozwój produkcji prze-

mys³owej. Arystokracja i bogate ziemiañstwo coraz wyraŸniej traci³y znacze-

nie polityczne na rzecz bur¿uazji, która odnios³a kolejny sukces. Jednak¿e

spadek cen na produkty rolne spowodowa³ niewyp³acalnoœæ dzier¿awców zie-

mi w Irlandii. Wkrótce na Zielonej Wyspie pojawi³ siê straszliwy w skutkach

g³ód, który przyczyni³ siê do upadku rz¹du torysów oraz stoj¹cego na jego

czele premiera Roberta Peela.

Tymczasem ju¿ w 1817 r. okaza³o siê, ¿e gospodarka brytyjska po raz

pierwszy w historii œwiata zapad³a na nieznan¹ ludzkoœci do tamtych czasów

chorobê nadprodukcji, ponosz¹c jej pe³ne konsekwencje ekonomiczne,

a przede wszystkim spo³eczne i polityczne. W magazynach zalega³y olbrzy-

mie iloœci niesprzedanych towarów, a w konsekwencji w³aœciciele fabryk

zmuszeni byli do ograniczania produkcji oraz masowych zwolnieñ pracowni-

ków. Proces ten pojawi³ siê w wyj¹tkowo niekorzystnym okresie, poniewa¿ w

tym samym czasie Wielka Brytania i jej spo³eczeñstwo prze¿ywa³o inne,

wymienione wy¿ej gwa³towne przemiany. Nastêpstwa nadprodukcji towarów

spotêgowa³y wzmagaj¹c¹ siê falê olbrzymiego niezadowolenia mas, przyczy-

niaj¹c siê do groŸnych strajków oraz niezwykle radykalnych ruchów robotni-

czych i spo³ecznych, których cz³onkowie oraz sympatycy po raz pierwszy

otwarcie domagali siê g³êbokich reform ustrojowych pañstwa. Nasta³y nie-

zwykle groŸne czasy, w których tylko dziêki wyj¹tkowym umiejêtnoœciom,

m¹droœci politycznej oraz odpowiedzialnoœci za pañstwo uda³o siê ówczesnym

elitom rz¹dz¹cym Wielk¹ Brytani¹ uchroniæ kraj od bardzo powa¿nych na-

stêpstw, z wybuchem rewolucji w³¹cznie, a tak¿e zachwianiem pozycji œwia-

towego imperium. W takiej atmosferze sprawuj¹cy w³adzê torysi zaczêli pil-

nie poszukiwaæ m³odych, wybitnie uzdolnionych politycznie ludzi. W ich sze-

regach pojawili siê wówczas m.in.: Robert Peel, George Canning, William

Huskinson oraz Henry John Temple, szerzej znany póŸniej jako Lord Palmer-

ston. Rozwój wydarzeñ mia³ wkrótce pokazaæ, i¿ pok³adanych w nich nadziei

oraz oczekiwañ nie zawiedli.

Postêpuj¹cy radykalizm spo³eczny wywo³a³ zaburzenia, jakich kraj ten

dot¹d nie prze¿ywa³. W 1816 r. w miejscowoœci Brandon niedaleko Bury

w hrabstwie Suffolk mia³o miejsce pierwsze z serii groŸnych wyst¹pieñ lud-

noœci. 1500 uzbrojonych w zaostrzone kije demonstrantów nios³o flagi i trans-

parenty z napisem „Bread or Blood”. ¯¹dali ustanowienia przez w³adze mak-

symalnie dopuszczalnej granicy cen ¿ywnoœci. Podpalono kilka stodó³ miej-

scowych w³aœcicieli ziemskich

12

.

W koñcu 1816 r. niejaki Arthur Thistlewood za³o¿y³ tajn¹ organizacjê

o nazwie Cato Street Conspiracy, której cele i metody dzia³ania mo¿na porów-

naæ do s³ynnego spisku prochowego (Gunpowder Plot) z 1605 r. G³ównym

zamiarem konspiratorów by³o wymordowanie wszystkich cz³onków gabinetu.

12

Zob: V. Murray, High Society in the Regency Period, 1788–1830, London 1999, s. 85.

Zygmunt Zalewski

120

Jednak¿e, po ataku na eleganck¹, zamieszka³¹ przez bogatych ludzi londyñ-

sk¹ dzielnicê Clerkenwell, Thistlewood oraz jego najbli¿si wspó³pracownicy

zostali aresztowani i osadzeni w wiêzieniu. Tymczasem fala niezadowolenia

spo³ecznego nie opada³a. 28 stycznia 1817 r. rozzuchwalony t³um obrzuci³

kamieniami karetê ksiêcia regenta Jerzego, gdy ten wraca³ z Parlamentu po

otwarciu uroczystej sesji. Przera¿ony biegiem wydarzeñ Parlament uchwa³¹

z dnia 3 marca tego¿ roku zawiesi³ na kilka miesiêcy Habeas Corpus Act

13

.

S³ynne angielskie prawo, bêd¹ce jednym z filarów kanonu angielskiej

konstytucji, zawieszano niezmiernie rzadko w dziejach tego narodu i tylko

w przypadkach wyj¹tkowego zagro¿enia. Tym razem zagro¿enia wewnêtrzne

w pe³ni uzasadnia³y celowoœæ podjêcia takiej decyzji. Oto 10 marca 1817 r. na

polach œw. Piotra w pobli¿u Manchesteru spotka³o siê ok. 5 tys. bezrobot-

nych. Ludzie ci postanowili wyruszyæ do Londynu z zamiarem przeprowadze-

nia demonstracji w stolicy. Odby³ siê pierwszy w historii Wysp Brytyjskich

marsz g³odowy bezrobotnych, zwany marszem blanketerów (the March of the

Blanketeers), poniewa¿ nie mieli ze sob¹ nic oprócz koców, kap b¹dŸ domo-

wych chodników, które s³u¿y³y im do spania na ziemi. Demonstranci zostali

rozproszeni przez si³y porz¹dkowe.

Pod wp³ywem tych burzliwych wydarzeñ Parlament uchwali³ jeszcze

w tym samym miesi¹cu ustawê o zakazie zgromadzeñ wywrotowych (The

Sedicious Meetings Act). Na jej mocy legalne publiczne zgromadzenia wiêcej

ni¿ 50 osób, z wyj¹tkiem zebrañ samorz¹dowych w hrabstwach, musia³y byæ

og³oszone w prasie przynajmniej piêæ dni wczeœniej przed terminem plano-

wanego spotkania, a anons prasowy mia³ byæ podpisany przez siedmiu w³a-

œcicieli nieruchomoœci, którzy w³asnym maj¹tkiem porêczali naprawê znisz-

czeñ w przypadku gdyby zgromadzenie przybra³o charakter rozruchów i po-

wsta³y w ich trakcie jakiekolwiek straty materialne. Treœæ dokumentu jest

obszerna, zawiera a¿ 60 artyku³ów, które w sposób szczegó³owy podaj¹, jaki

rodzaj spotkañ by³ nielegalny

14

.

Szczytowym wydarzeniem w ca³ej serii gwa³townych wyst¹pieñ by³a

wielka demonstracja ludnoœci 16 sierpnia 1819 r. na polach œw. Piotra ko³o

Manchesteru, gdzie zgromadzony 80-tysiêczny t³um, g³ównie bezrobotnych,

¿¹da³ reform parlamentarnych. Zebranych rozpêdzi³y konne oddzia³y yeome-

nów z hrabstwa Lancashire, lecz w trakcie zamieszania pad³o 11 zabitych,

a 400 osób odnios³o rany, wœród nich 113 kobiet

15

. Lud nazwa³ to wydarzenie

ironicznie „bitw¹ pod Peterloo”, odnosz¹c je do osoby pe³ni¹cego wtedy funk-

cjê premiera zwyciêzcy spod Waterloo, marsza³ka polnego Roberta Welesleya,

ksiêcia Wellington.

13

Zob.: The Habeas Corpus Suspension Act,1817, [w:] English Historical Documents…,

dok. 297, s. 329.

14

Zob.: The Sedicious Meetings Act, 1817, [w:] English Historical Documents…, dok.

nr 298, s. 330–333.

15

V. Murray, op. cit., s. 86.

121

Wp³yw wewnêtrznych przeobra¿eñ gospodarczych i spo³ecznych...

Poniewa¿ nastroje spo³eczne by³y nadal bardzo z³e, w 1819 r. uchwalona

zosta³a tzw. ustawa knebluj¹ca (Six Acts). Na mocy tego prawa zakazano:

doskonalenia umiejêtnoœci pos³ugiwania siê broni¹, wprowadzono zakaz jej

posiadania, nakazano s¹dom przyœpieszenie procesów o pope³nione wykro-

czenia, zaostrzono przepisy ustawy o zakazie zgromadzeñ wywrotowych

z 1817 r. i ponownie zakazano zebrañ wiêcej ni¿ 50 osób. Bardzo szczegó³owe

przepisy zakazywa³y publikowania treœci antyrz¹dowych i pamfletów poli-

tycznych w prasie. Za nieprzestrzeganie ustawy grozi³y wyj¹tkowo wysokie

kary pieniê¿ne, nawet do 200 funtów, w szczególnych przypadkach winni jej

z³amania mogli byæ skazywani na zsy³kê do kolonii nawet na 14 lat

16

. Przy-

wódcom Cato Street Conspiracy wytoczono pokazowy proces, os¹dzono, ska-

zano na œmieræ i powieszono 1 maja 1820 r.

17

Pomimo za¿egnania niebezpieczeñstwa za pomoc¹ tak drakoñskich œrod-

ków, widmo niepokojów spo³ecznych oraz zamieszek na tle ekonomicznym i

politycznym by³o ci¹gle obecne i wywiera³o ogromny wp³yw na sposób postê-

powania elit rz¹dz¹cych, na procesy decyzyjne Parlamentu i rz¹du Wielkiej

Brytanii, zw³aszcza w latach 1825–1826, 1836 i 1847, gdy kolejne kryzysy

nadprodukcji wymusi³y przyœpieszenie procesu g³êbokich przemian politycz-

no-ustrojowych wewn¹trz kraju, natomiast na zewn¹trz zaowocowa³y rozwo-

jem doϾ brutalnej odmiany brytyjskiego imperializmu kolonialnego

18

.

W ówczesnej Anglii uwa¿ano, i¿ przys³owiowym lekarstwem na prze¿y-

wane k³opoty, oprócz zniesienia ce³ zbo¿owych, musi byæ likwidacja bezrobo-

cia poprzez: intensyfikacjê produkcji, rozwijanie eksportu i handlu zamor-

skiego oraz wdro¿enie procesu zwanego shovelling out of paupers, który pole-

ga³ na przymusowym wyrzucenia z Wysp sprawiaj¹cych powa¿ne k³opoty

rzesz biednych ludzi, okreœlanych mianem „niepotrzebnych”

19

.

Wymienione wy¿ej zamierzenia wymaga³y niezw³ocznego podjêcia zdecy-

dowanych dzia³añ na p³aszczyŸnie spo³eczno-prawnej wewn¹trz kraju, nato-

miast na zewn¹trz – poszerzania rynków zbytu. Ju¿ wtedy wielu brytyjskich

czo³owych filozofów, ekonomistów, polityków i myœlicieli, w tym g³ównie: Je-

remy Bentham, James Mill, David Ricardo, William Cobbett, Thomas Robert

Malthus i wielu, wielu innych zainicjowa³o dyskusje, w których starano siê

znaleŸæ odpowiedŸ na dwa zasadnicze pytania: (1) czy w zaistnia³ej sytuacji

ekonomicznej kraj powinien d¹¿yæ do poszerzania granic imperium, a przez

to w sposób fizyczny zabezpieczaæ rynki zbytu, oraz (2) czy wdra¿aj¹c w ¿ycie

ideê wolnego handlu, wystarczy intensyfikowaæ wy³¹cznie brytyjsk¹ ekspan-

sjê ekonomiczn¹ na œwiecie. Odpowiedzi dostarczy³ g³ównie proces zwi¹zany

z wymienionym wy¿ej shovelling out of paupers.

16

Zob.: The Six Acts, 1819, [w:] English Historical Documents…, dok. nr 302, s. 335–341.

17

Zob.: The Private Letters of Princess Lieven to Prince Metternich, 1820–26, ed. P. Quen-

nell, New York 1938, s. 15–18, 33.

18

M. E. Chamberlain, “Pax Britannica”? British Foreign policy 1789–1914, London – New

York 1988, s. 37

19

Zob.: K. E. Knorr, British Colonial Theories 1570–1850, Toronto 1968, s. 269 i n. oraz 299–300.

Zygmunt Zalewski

122

W omawianym okresie dziejów panowa³o w Anglii doœæ powszechne prze-

konanie, i¿ kraj jest niezwykle przeludniony. Thomas Robert Malthus, du-

chowny anglikañski, a od 1805 r. profesor historii moralnoœci i ekonomii

w Haileybury, opublikowa³ w 1798 r. dzie³o zatytu³owane: Essay on the Prin-

ciple of Population as it Effects the Future Improvement of Society, w którym

og³osi³ s³ynn¹ tezê o nadmiernej tendencji wzrostu liczby ludnoœci w stosun-

ku do znacznie powolniejszego tempa wzrostu œrodków materialnych ko-

niecznych do jej utrzymania. Twierdzi³ m.in., i¿ populacja ludzka wzrasta

w postêpie geometrycznym i podwaja siê co 25 lat, podczas gdy niezbêdna do

jej godziwego utrzymania baza materialna rozwija siê znacznie wolniej, bo

w postêpie arytmetycznym

20

.

Ju¿ w pierwszych dziesiêcioleciach XIX w. teoria Malthusa okaza³a siê

czynnikiem wielce pomocnym w kreowaniu polityki wewnêtrznej oraz kolo-

nialnej przez kolejne rz¹dy w Londynie, co wiêcej, stawa³a siê elementem

usprawiedliwiaj¹cym wiele poczynañ spo³ecznych, ekonomicznych i praw-

nych. Wspomniane k³opoty gospodarcze oraz groŸba wybuchu rewolucji zde-

terminowa³y podjêcie twardego kursu polityki wobec ludzi pochodz¹cych

z najni¿szych klas spo³ecznych, w tym wspomnianego shovelling of paupers,

a tak¿e ¿o³nierzy zdemobilizowanych po wojnach napoleoñskich, którzy po

powrocie do kraju zasilili szeregi bezrobotnych. Zw³aszcza obawa przed za-

prawionymi w walkach kombatantami sprawi³a, i¿ od 1816 r. rozpoczêto ich

wywoziæ i osadzaæ w Kanadzie. Proces ten by³ nadzorowany przez Minister-

stwo Wojny (War Office)

21

.

Tymczasem o wiele powa¿niejszy problem stanowi³y szerokie krêgi spau-

peryzowanego spo³eczeñstwa, g³ównie w miastach. To œrodowisko by³o bardzo

podatne na rozruchy oraz by³o niezwykle kryminogenne. Wed³ug szacunków

londyñskich si³ porz¹dkowych z roku 1790, na 800 tys. mieszkañców stolicy

a¿ 150 tys. popad³o w konflikt z prawem

22

. W czasach wielkiej wojny,

a zw³aszcza po jej zakoñczeniu, w miarê narastania k³opotów gospodarczych,

nastroje wœród tych mas ludnoœci ci¹gle siê pogarsza³y. W³adze by³y zmuszo-

ne zaostrzyæ i tak ju¿ drakoñskie przepisy prawa karnego, a w rezultacie

setki tysiêcy osób trafi³o do przepe³nionych wiêzieñ

23

. Tych, których z braku

miejsc nie uda³o siê tam upchn¹æ, st³oczono w kad³ubach przycumowanych

do nabrze¿y Tamizy wycofanych z ¿eglugi statków i okrêtów (hulks). Jednak-

20

T. R. Malthus, Essay on the Principle of Population as it Effects the Future Improvement

of Society, London 1926, s. 18; J. L. Gayler, I. Richards, J. A. Morris, A Sketch Map Economic

History of Britain, London – Toronto – Wellington – Sidney 1966, s. 122.

21

F. H. Hitchins, The Colonial Land and Emigration Commission, Philadelphia 1931,

s. 3 i n.

22

Zob: K. Dziewanowski, Brzemiê bia³ego cz³owieka. Jak zbudowano Imperium Brytyjskie,

Warszawa 1996, s. 454.

23

K. Dziewanowski (ibidem, s. 454) podaje, i¿ „…je¿eli w roku 1688 wyró¿niano w Anglii

piêædziesi¹t ró¿nych rodzajów przestêpstw, za które grozi³a kara œmierci , to w roku w roku

1819 przestêpstw takich by³o ju¿ dwieœcie [...]. Pod koniec XVIII w. odbywa³o siê w Londynie

przeciêtnie piêædziesi¹t publicznych egzekucji rocznie”.

123

Wp³yw wewnêtrznych przeobra¿eñ gospodarczych i spo³ecznych...

¿e rosn¹ce koszty utrzymania skazañców oraz ci¹g³a obawa o to, i¿ mog¹

zbuntowaæ siê i uciec, sprawi³a, i¿ rozpoczêto masowo wywoziæ te osoby do

kolonii, g³ównie do nowo odkrytej Australii.

Wkrótce jednak okaza³o siê, i¿ wyrzucenie z kraju tak znacznej liczby

ludzi powa¿nie nadwerê¿y³o rezerwuar si³y roboczej, któr¹ trudno by³o zast¹-

piæ nawet przez coraz doskonalsze wynalazki techniczne. Pojawiaj¹cy siê

dotkliwy brak r¹k do pracy skutkowa³ spadkiem produkcji brytyjskich towa-

rów i to w sytuacji, gdy otwiera³y siê na nie coraz szersze rynki zbytu na

ca³ym œwiecie. Prowadzona polityka wewnêtrzna pozbawia³a wiêc Wielk¹

Brytaniê powa¿nych dochodów, a co gorsza doprowadza³a do stopniowego

wypierania jej wp³ywów ekonomicznych przez obc¹, coraz groŸniejsz¹ konku-

rencjê, zw³aszcza amerykañsk¹ i francusk¹, a od po³owy XIX w. tak¿e nie-

mieck¹ i w³osk¹. Dlatego w po³owie dziewiêtnastego stulecia rz¹dy brytyjskie

odrzuci³y politykê wyrzucania z kraju ludzi biednych i „niepotrzebnych” na

rzecz zatrudniania ich w przedsiêbiorstwach krajowej gospodarki, która mia-

³a zapewniæ utrzymanie odpowiedniej stopy materialnej spo³eczeñstwa,

a przez to zapobiegaæ pogarszaniu siê nastrojów spo³ecznych. Wydatn¹ rolê

w tym procesie mia³o spe³niæ brytyjskie œwiatowe imperium.

Realizuj¹c tê ideê, rozpoczêto kolejn¹ fazê walki o rynki zbytu na konty-

nencie europejskim oraz w krajach zamorskich, m.in. w Kanadzie, Indiach,

Australii, na Dalekim Wschodzie. Rozpoczêto te¿ powa¿ne inwestycje w ob-

cych krajach, co na pocz¹tku lat piêædziesi¹tych XIX w. przynosi³o ok. 12 mln

funtów rocznego zysku. Ekonomiczn¹ penetracjê rozszerzono tak¿e na kraje

Ameryki £aciñskiej, walcz¹ce wówczas o niepodleg³oœæ. Brytyjczycy stopnio-

wo przejmowali gospodarcze aktywa Hiszpanów w tej czêœci œwiata. Podjêto

równie¿ ostr¹ politykê wymuszania na s³abn¹cym imperium osmañskim ko-

rzystnych traktatów zapewniaj¹cych przywileje brytyjskiej ¿egludze handlo-

wej przez Dardanele, Bosfor, po Morzu Marmara i Eufracie

24

. 16 sierpnia

1838 r. rz¹d lorda Melbourne’a podpisa³ w miejscowoœci Balta Liman korzyst-

n¹ dla brytyjskiego handlu konwencjê z Turcj¹

25

. Jej warunki zosta³y póŸniej

rozci¹gniête na Egipt, Sudan, Syriê, a nawet Persjê.

Imperializm brytyjski ujawni³ w tych czasach niezwykle agresywne obli-

cze na Dalekim Wschodzie. Po podporz¹dkowaniu w II po³owie XVIII w. Indii

Brytyjczycy zdobyli w 1795 r. Cejlon. Od tego¿ roku rozpoczê³y siê walki

o Birmê. Zakoñczono je zdobyciem tego kraju w 1852 r. Istotn¹ rolê w tym

procesie spe³nili: sir Thomas Stamford Bingley Raffles oraz generalny guber-

nator Indii w latach 1848–1856 James Andrew Broun-Ramsay markiz Dalho-

usie. Raffles zdoby³ znaczne terytoria na Malajach, w tym Jawê i Sumatrê.

Obie wyspy zosta³y zwrócone Holendrom w zamian za tereny wokó³ Cieœniny

Malakka, gdzie w latach 1822–1823 zbudowano kluczow¹ brytyjsk¹ twierdzê

na Dalekim Wschodzie – Singapur.

24

Zob.: J. C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East. A Documentary Record

1535–1914, vol. I, New Jersey – Toronto – New York – London 1956, s. 258.

25 Ibidem, s. 265.

Zygmunt Zalewski

124

Azjaci, a g³ównie Chiñczycy, od wieków byli konsumentami opium. Ju¿

w 1779 r. Kompania Wschodnioindyjska (East India Company), chc¹c zrów-

nowa¿yæ niekorzystny bilans p³atniczy w handlu z Chinami, zaczê³a popieraæ

uprawê konopi oraz monopolizowaæ handel wytwarzanym z nich narkotykiem

w tym regionie œwiata. Za poœrednictwem handlarzy sprzedawano towar

w Chinach, a uzyskane pieni¹dze, g³ównie w srebrnej walucie, zamieniano

w Kantonie na weksle banków londyñskich, za które kupowano wielkie iloœci

herbaty chiñskiej sprzedawanej na rynkach europejskich. Na Dalekim Wscho-

dzie powsta³ wiêc drugi, bardzo wa¿ny w œwiecie, podobny do atlantyckiego

trójk¹t ekonomiczny, którego jednym z wierzcho³ków by³y brytyjskie Indie!

W 1819 r. Wielka Brytania zintensyfikowa³a handel opium, chc¹c tym

sposobem zrównowa¿yæ deficyt finansowy w kraju. Tymczasem rz¹d chiñski

sprzeciwi³ siê wyniszczaj¹cemu gospodarkê i spo³eczeñstwo przemytowi nar-

kotyków. Narodzi³ siê powa¿ny konflikt, który w roku 1839 zaowocowa³ wy-

buchem tzw. pierwszej wojny opiumowej, zakoñczonej w 1842 r. podpisaniem

traktatu pokojowego w Nankinie. Na mocy postanowieñ w nim zawartych

Chiny otworzy³y dla brytyjskiego handlu porty w Kantonie, Amoy, Ningpo,

Fuczou i w Szanghaju. Brytyjczycy otrzymali ponadto wysok¹ kontrybucjê

wojenn¹ oraz odszkodowanie za zniszczenie w 1839 r. bêd¹cego w ich posia-

daniu opium, a tak¿e wyspê Hongkong, któr¹ zwrócili Chinom dopiero

w 1997 r. Brytyjczykom nadano jeszcze prawo zak³adania tzw. koncesji,

tj. tworzenia w³asnych dzielnic w miastach chiñskich, w których obowi¹zy-

wa³o prawo brytyjskie

26

.

Funkcjonuj¹cy w latach 1846–1852 wigowski rz¹d lorda Johna Russella

zamkn¹³ tzw. erê wczesnowiktoriañsk¹. W pocz¹tkowym okresie œredniowik-

toriañskim ster pañstwa dzier¿yli dwaj wybitni politycy: lord Aberdeen

(19 XII 1852 – 6 II 1855) oraz Henry John Temple lord Palmerston, który od

1830 r. czterokrotnie pe³ni³ funkcjê ministra spraw zagranicznych, a 6 lutego

1855 zosta³ po raz pierwszy premierem

27

. W ci¹gu 35 lat (1830–1865) Lord

Palmerston si³¹ swej wybitnej osobowoœci wywar³ przemo¿ny wp³yw na naj-

wa¿niejsze kierunki polityki wewnêtrznej i zagranicznej Wielkiej Brytanii,

znacznie przyœpieszy³ proces modernizacji kraju oraz umacniania jego pozycji

na arenie miêdzynarodowej. Jeszcze w 1849 r. zniesiono akty nawigacyjne,

natomiast w 1852 c³a na surowce i pó³fabrykaty, a w 1860 c³a protekcyjne.

Nasta³a epoka prawdziwie wolnego handlu, a w rezultacie burzliwy rozwój

gospodarczy oraz wielka koncentracja brytyjskiego kapita³u. O potêdze kraju

œwiadczyæ mia³a pierwsza w dziejach ludzkoœci zorganizowana w 1851 r.

w Londynie wystawa œwiatowa. Umacnianie siê pozycji bur¿uazji zaowocowa³o

natomiast wzmo¿onym procesem budowy imperium. Kraj powoli stawa³ siê fa-

bryk¹ œwiata (the workshop of the world), a Londyn jego centrum finansowym.

26

Brytyjskie dzielnice wydzielone w miastach chiñskich i indyjskich nazywano kanton-

mentami. Chiñczycy wzorowali siê na nich, buduj¹c na obczyŸnie tzw. Chinatowns.

27

Lord Palmerston pe³ni³ dwukrotnie funkcjê premiera. Po raz pierwszy od 6 lutego 1855

do 19 lutego 1858 r., po raz drugi od 12 kwietnia 1859 do 28 paŸdziernika 1865 r.

125

Wp³yw wewnêtrznych przeobra¿eñ gospodarczych i spo³ecznych...

Jednak¿e, pomimo niebywa³ego rozwoju imperium, Wielka Brytania sta-

wa³a wobec coraz powa¿niejszych wyzwañ. W okresie dziesiêcioletnich rz¹-

dów Lorda Palmerstona w latach 1855–1865 Brytyjczycy prowadzili a¿ piêæ

powa¿nych wojen imperialnych w Azji

28

. Pod koniec lat piêædziesi¹tych XIX w.,

w miarê narastania problemów z utrzymaniem imperium oraz wobec nasila-

j¹cej siê rywalizacji kolonialnej mocarstw europejskich, a tak¿e Stanów Zjed-

noczonych po zakoñczeniu wojny secesyjnej, o¿y³ w spo³eczeñstwie brytyj-

skim wspomniany wczeœniej dylemat odnosz¹cy siê do sposobów i form roz-

wijania imperium. W toku gor¹czkowych dyskusji brytyjskie krêgi polityczne

i spo³eczne uœwiadomi³y sobie wagê konsekwencji wynikaj¹cych z faktu przy-

jêcia oraz realizacji jednej b¹dŸ drugiej opcji dzia³ania. Sprawa stawa³a siê

niezwykle powa¿na, bowiem w omawianym okresie imperializm brytyjski

osi¹gn¹³ apogeum, bior¹c pod uwagê zasób œrodków niezbêdnych do utrzy-

mania kolonii, a przez to wszed³ w fazê krytyczn¹. Ka¿da bowiem b³êdnie

podjêta decyzja polityczna, w rezultacie której realizowano by kolejny etap

budowy i funkcjonowania imperium, stanowi³a powa¿ne zagro¿enie dla ist-

nienia ca³ego ówczesnego brytyjskiego systemu kolonialnego.

W epoce œrednio- i póŸnowiktoriañskiej wielu brytyjskich polityków, mê-

¿ów stanu i myœlicieli z naciskiem podkreœla³o, i¿ dysponuj¹c nowoczesn¹

europejsk¹ technik¹ wojenn¹, mo¿na by³o bardzo ³atwo podbiæ zamorskie

terytoria, lecz o wiele trudniej je utrzymaæ. W tym celu nale¿a³o pokonaæ

wiele trudnoœci natury logistycznej, administracyjnej, politycznej, zaskarbiæ

sobie przychylnoœæ podbitych ludów, nie mówi¹c o olbrzymim wysi³ku utrzy-

mania zdobyczy i chronienia ich przed obc¹ konkurencj¹. Wed³ug niektórych

najlepszym sposobem sprostania coraz trudniejszym wyzwaniom by³oby roz-

szerzanie wp³ywów poprzez tworzenie kolejnych pañstw buforowych wokó³

posiadanych ju¿ obszarów. Jednak¿e œwiat³e jednostki wskazywa³y, i¿ musia-

³oby to w koñcu doprowadziæ do podbicia chyba ca³ego œwiata, co jest niemo¿-

liwe. Doœæ powszechnie uœwiadamiano sobie równie¿, ¿e taki sposób postêpo-

wania wiedzie donik¹d, poniewa¿ koszty utrzymania zdobyczy przekraczaj¹

zyski z faktu ich posiadania i ca³y interes zaczyna siê po prostu nie op³acaæ.

Jest to moment krytyczny, w którym zaczyna siê upadek ka¿dego imperium.

Brytyjskie nie stanowi³o wyj¹tku.

W kontekœcie zarysowanych wy¿ej procesów, a tak¿e w nastêpstwie po-

tê¿nego oddolnego ciœnienia spo³ecznego narodzi³y siê i funkcjonowa³y dwie

g³ówne teorie brytyjskiego imperializmu i kolonializmu. Pierwsz¹ z nich na-

zwano „szko³¹ manchestersk¹”

29

, a drug¹ – „szko³¹ londyñsk¹”. Obie przyci¹-

gnê³y szerokie gremia zwolenników nale¿¹cych do ró¿nych krêgów spo³ecz-

nych i zawodowych; od zwyk³ych ludzi poczynaj¹c poprzez kupców, bankierów,

28

Wojna krymska (1853–1856), wojna z Persj¹ (1856–1857), powstanie sipajów w Indiach

(1857–1858), dwie kolejne wojny opiumowe w Chinach (1856–1858 oraz 1860).

29

Termin ten zosta³ u¿yty po raz pierwszy przez Benjamina Disraelego, poniewa¿ g³ówna

siedziba zwolenników walki o wolny handel oraz o zniesienie ce³ zbo¿owych mieœci³a siê

w manchesterskim Newall’s Buildings.

Zygmunt Zalewski

126

przemys³owców, ludzi nauki, kultury, Koœcio³a anglikañskiego, klas œrednich

i arystokracji a¿ do najwa¿niejszych w pañstwie polityków i mê¿ów stanu.

Pierwsza powsta³a w I po³owie XIX w. Jej g³ównymi ideologami byli

Richard Cobden oraz John Bright

30

. ¯yj¹cy w latach 1805-1865 Cobden by³

znanym dzia³aczem gospodarczym i spo³ecznym. Napotyka³ na rozliczne k³o-

poty w prowadzeniu transoceanicznego handlu tkaninami bawe³nianymi,

g³ównie z powodu skomplikowanego i niezwykle restrykcyjnego systemu bry-

tyjskich przepisów celnych, od s³ynnych XVII-wiecznych aktów nawigacyj-

nych poczynaj¹c, a na ustawach zbo¿owych koñcz¹c. By³ on jednym z tych,

którzy na w³asnej skórze przekonali siê, jak negatywny wp³yw na ich interesy

ma prawo i dlatego sta³ siê gor¹cym zwolennikiem idei uwolnienia cen

w kraju oraz prowadzenia wolnego œwiatowego handlu. Wed³ug niego oraz jego

zwolenników, by³ to jedyny skuteczny sposób budowania silnej pozycji gospo-

darczej Wielkiej Brytanii, a tak¿e czynnik decyduj¹cy o potêdze pañstwa bez

koniecznoœci wprowadzania rz¹dów kolonialnych np. w Afryce. Jeden z cz³on-

ków Izby Gmin podczas debaty parlamentarnej dotycz¹cej zniesienia ce³ zbo¿o-

wych w 1846 r. wyrazi³ siê lapidarnie, a zarazem niezwykle celnie: „Wolny

handel stanowi zasadê, dziêki której obce narody stan¹ siê cennymi koloniami

dla nas, bez koniecznoœci ponoszenia odpowiedzialnoœci za rezultaty rz¹dzenia

nimi”

31

.

Data utworzenia II Rzeszy Niemieckiej w 1871 r. ma bardzo powa¿ne

odniesienie do dziejów Imperium Brytyjskiego. Niezwyk³e przyœpieszenie go-

spodarcze, jakie osi¹gnê³y Niemcy po tym donios³ym wydarzeniu, zaowoco-

wa³o piln¹ potrzeb¹ intensywnych poszukiwañ rynków zbytu, co niebawem

z wielk¹ skutecznoœci¹ uczyni³y ko³a finansowo-przemys³owe oraz gremia

polityczne rz¹dz¹ce tym krajem. Brytyjczycy dostrzegli narastaj¹ce zagro¿e-

nie dla swoich œwiatowych interesów. Wzrost miêdzynarodowego znaczenia

cesarskich Niemiec nieuchronnie prowadzi³ bowiem do zachwiania podstawo-

wej brytyjskiej doktryny politycznej balance of power, a tak¿e w powa¿nym

stopniu godzi³ w ustanowiony podczas kongresu wiedeñskiego ³ad œwiatowy

okreœlany mianem Pax Britannica. Imperium Brytyjskie, tworzone w ci¹gu

poprzednich stuleci g³ównie dziêki dominuj¹cej sile ekonomicznej, niezaprze-

czalnemu prymatowi w dziedzinie postêpu naukowo-technicznego oraz supre-

macji na morzach i oceanach œwiata, wesz³o od chwili zjednoczenia Niemiec

w nowy etap rozwoju, który wiêkszoœæ badaczy okreœla jako etap trzeci

32

.

30

Zob. M. E. Chamberlain, op. cit., s. 15.

31

J. Callaghan, op. cit., s. 7.

32

Budowa potê¿nego œwiatowego imperium brytyjskiego odbywa³a siê w trzech zasadni-

czych etapach. Tzw. stare imperium tworzono wokó³ pó³nocnego basenu Atlantyku w³aœciwie ju¿

od koñca XV w. do chwili, gdy na mocy podpisanego w 1783 r. traktatu paryskiego utracono

13 kolonii w Ameryce Pó³nocnej. Od zwyciêstwa pod Plassey w 1757 r. zaczêto tworzyæ tzw. nowe

Imperium Brytyjskie w Indiach, którego granice w nastêpnych dziesiêcioleciach rozszerzono

o terytoria azjatyckie po³o¿one g³ównie wokó³ Oceanu Indyjskiego. Trzeci etap zacz¹³ siê po

zjednoczeniu Niemiec i trwa³ do og³oszenia Statutu Westminsterskiego w 1931 r. Od tej chwili

narasta³ proces coraz szybszego upadku Imperium Brytyjskiego, który formalnie nast¹pi³ w 1956 r.

127

Wp³yw wewnêtrznych przeobra¿eñ gospodarczych i spo³ecznych...

Omawiane procesy przyspieszy³y skrystalizowanie siê drugiej brytyjskiej

idei imperialnej, któr¹ reprezentowa³a powsta³a ok. roku 1870 tzw. szko³a

londyñska. Jej twórcy oparli wyznawan¹ doktrynê na pogl¹dach spo³eczno-

ekonomicznych wielkich XIX-wiecznych myœlicieli angielskich, g³ównie Jame-

sa Milla, jego syna Johna Stuarta Milla, Davida Ricardo, Jeremiego Bentha-

ma, a tak¿e Karola Darwina. Jej wyznawcami oraz gor¹cymi zwolennikami

stali siê g³ównie kupcy, politycy, ludzie pracuj¹cy w administracji kolonialnej,

a nawet misjonarze, którzy w instalacji brytyjskich instytucji na obcych tere-

nach dostrzegali szanse awansu spo³ecznego, sposobu wzbogacenia siê i za-

spokojenia wszelkiego rodzaju aspiracji. G³osili wiêc has³a anektowania ob-

szarów dotychczas wolnych od europejskiego kolonializmu, g³ównie w trudno

dostêpnych terenach Afryki równikowej.

Powa¿ny impuls, a nawet mo¿na powiedzieæ zachêtê do podjêcia dzia³añ

przez zwolenników szko³y londyñskiej wnios³y s³owa wyra¿one przez Benja-

mina Disraelego podczas s³ynnego przemówienia wyg³oszonego 24 czerwca

1872 r. w Crystal Palace. By³y premier

33

zaatakowa³ idee liberalizmu, w tym

równie¿ handlowego, uznaj¹c, i¿ powoduj¹ one dezintegracjê, a w rezultacie

rozk³ad œwiatowego imperium Wielkiej Brytanii – kraju, który „straci³ pie-

ni¹dze przez swoje kolonie”

34

. W koñcowej fazie przemówienia definitywnie

stwierdzi³: „wed³ug mojej opinii, nie powinno byæ ani jednego ministra w tym

kraju, który zaniedbywa³by jak¹kolwiek mo¿liwoœæ rekonstruowania naszego

kolonialnego imperium oraz wychodzenia naprzeciw takim przysz³ym dzia³a-

niom, które mog³yby staæ siê Ÿród³em niesamowitej si³y i szczêœcia tej ziemi.

Jednak¿e sprawa nie wygl¹da jednoznacznie. Nale¿y zapytaæ, czy bylibyœcie

zadowoleni, ¿yj¹c w spokojnym kraju, ukszta³towanym i wzorowanym na

regu³ach kontynentalnych i oczekiwaæ, a¿ we w³aœciwym czasie spotka was

nieunikniony los, czy chcielibyœcie mieæ wielki kraj, imperialny kraj, kraj,

w którym wasi synowie, gdy dorosn¹ i siêgn¹ po nadrzêdne stanowiska,

osi¹gn¹ nie tylko szacunek wœród swoich rodaków, ale bêd¹ równie¿ wzbu-

dzaæ respekt na ca³ym œwiecie”

35

. Disraeli nawo³ywa³ równie¿ do pog³êbienia

wiêzi pomiêdzy brytyjsk¹ macierz¹ a jej rozleg³ymi koloniami, twierdz¹c, i¿

nale¿y je œciœlej powi¹zaæ poprzez ustanowienie systemu sta³ych, ci¹g³ych

relacji z rz¹dem krajowym (Home Government)

36

, a Wielka Brytania powin-

na mieæ prawo ¿¹dania od nich pomocy, gdyby pojawi³a siê nag³a potrzeba.

P³omienne, nacechowane szowinizmem przemówienie Benjamina Disra-

elego przyczyni³o siê do osi¹gniêcia przez zwolenników szko³y londyñskiej

dominuj¹cej roli w kreowaniu polityki imperialnej pañstwa. Zgodnie z ich

ideologi¹ zaatakowano w 1882 r. Egipt oraz rozpoczêto proces aneksji szero-

kiego pasa ziem Afryki Wschodniej. Powsta³a wtedy nowa idea imperialna

33

Benjamin Disraeli by³ premierem Wielkiej Brytanii dwukrotnie: od 27 lutego do 3 grud-

nia 1868 oraz od 20 lutego 1874 do 23 kwietnia 1880 r.

34

An Outline of British History, ed. M. Misztal, Kraków 1997, s. 255.

35

Ibidem, s. 256.

36

Ibidem.

Zygmunt Zalewski

128

zwana „od Kairu do Kapsztadu”, w imiê której starano siê opanowaæ mo¿li-

wie jak najszerszy pas afrykañskich terytoriów po obu stronach linii, któr¹

wyznacza³y wymienione wy¿ej miasta. Z wielk¹ determinacj¹ przyst¹piono

do tworzenia l¹dowej, zachodniej flanki tzw. drugiego imperium budowanego

w basenie Oceanu Indyjskiego. By odeprzeæ coraz powszechniejsza krytykê

wyznawców szko³y manchesterskiej, stworzono koncepcjê tzw. taniego impe-

rializmu, czyli podboju i w³adztwa na koszt ludnoœci podbitej. W tamtym

okresie wielu ludzi pokroju Cecila Rhodesa, Josepha Chamberlaina, Davida

Livingstone’a, jego teœcia Johna Smitha Moffata, Rudyarda Kiplinga odnala-

z³o sens ¿ycia, mo¿na nawet powiedzieæ, i¿ znalaz³o siê w swoim ¿ywiole, a

w³adza, bogactwo b¹dŸ s³awa sta³y siê silnymi bodŸcami stymuluj¹cymi ich

czyny. W krêgach tych ludzi narodzi³a siê teoria skrajnego brytyjskiego na-

cjonalizmu zwanego jingoizmem, idei, która by³a bliska œwiadomoœci Brytyj-

czyków przez d³ugie lata, a jej kwintesencj¹ jest s³ynna powieœæ zatytu³owa-

na Greenmantle (1916), napisana przez drugiego po Kiplingu pod wzglêdem

wa¿noœci pisarza s³awi¹cego Imperium Brytyjskie Johna Buchana.

Tymczasem instytucje b¹dŸ ludzie zaanga¿owani w proces rozbudowy

imperium upowszechniali has³a szerzenia misji cywilizacyjnej, które – trzeba

to wyraŸnie podkreœliæ – by³y tylko doskona³ym kamufla¿em lub wrêcz s³u¿y-

³y uspokojeniu w³asnych w¹tpliwoœci, obaw, a niekiedy sumieñ. Kolonializm

brytyjski do 1871 r. mo¿emy wiêc nazwaæ „antyimperializmem” z obowi¹zuj¹-

c¹ zasad¹ merkantylizmu (por. szko³a manchesterska), natomiast czasy po

roku 1871 stanowi¹ w historii Imperium Brytyjskiego okres tzw. wojuj¹cego

imperializmu w imiê doktryny Adama Smitha, opisanej w s³ynnym dziele

zatytu³owanym Badania nad natur¹ i przyczynami bogactwa narodów oraz

w imiê darwinizmu spo³ecznego. W omawianym okresie Wielka Brytania

doda³a 7 mln km kw. do swego imperialnego terytorium. Rrozpoczêto inten-

sywny podbój ludów po³udniowej Afryki, a tam najwiêksz¹ rolê pe³ni³ tzw.

imperializm misyjny, reprezentowany oraz czynem wcielany w ¿ycie g³ównie

przez Londyñskie Stowarzyszenie Misyjne (London Missionary Society).

W rezultacie dzia³alnoœci wybitnych misjonarzy, w tym Davida Livingstone’a

oraz Johna Smitha Moffata, uda³o siê odpowiedni¹ postaw¹ oraz s³owem

przekonaæ wiele plemion do uleg³oœci (m.in. plemiê. Matabele).

Podró¿uj¹cy w 1891 r. po Czarnym L¹dzie Henryk Sienkiewicz w swych

Listach z Afryki zawar³ bardzo ciekawe spostrze¿enia dotycz¹ce zasad, na

jakich opiera³o w³adztwo Europejczyków nad czarn¹ ludnoœci¹ tego konty-

nentu: „[...] jest nies³ychana ma³oœæ œrodków, jakimi s¹ te zdobycze afrykañ-

skie utrzymywane. Posiad³oœci, na przyk³ad, niemieckie w tej stronie Afryki

przewy¿szaj¹ rozleg³oœci¹ ca³e Niemcy, zaœ wszystkiego tego strze¿e kilkuset

czarnych ¿o³nierzy i kilkunastu bia³ych oficerów. [...] Co siê tyczy czarnych,

ci, o ile nie s¹ w bezpoœrednim s¹siedztwie miasta, panowanie niemieckie

uznaj¹ o tyle, o ile siê boj¹, a w razie niepos³uchu przyjdzie wyprawa wojen-

na i skarci ich mniej wiêcej surowo. Rodzi siê st¹d koniecznoœæ urz¹dzania

raz wraz wojennych wypraw, które nie zawsze utwierdzaj¹ w³adztwo bia-

129

Wp³yw wewnêtrznych przeobra¿eñ gospodarczych i spo³ecznych...

³ych”

37

. Inne ciekawe spostrze¿enie: „Szeregowcami s¹ Zulowie i Sudañczycy.

Ci ostatni zw³aszcza, ujêci w kluby [karby – Z.Z.] ¿elaznej europejskiej dyscy-

pliny, wyrabiaj¹ siê jakoby na wybornych ¿o³nierzy. Miejscowy ¿ywio³ (Suahi-

li i U-Zaramo), jako niepewny, nie bywa powo³ywany do szeregów. Oczywiœcie

ludzie Zululandu i Sudanu nie poczuwaj¹ ¿adnego pobratymstwa z miejsco-

wymi, bêd¹c zaœ »askarisami«, to jest ¿o³nierzami, uwa¿aj¹ siê za istoty

nieskoñczenie wy¿sze, maj¹ce prawo do zupe³nej pogardy dla biednych, pó³-

nagich okolicznych Murzynów”

38

.

Wielu ówczesnych mieszkañców Afryki i Azji s³u¿bê u bia³ego cz³owieka

uwa¿a³o za zaszczyt i dlatego kolonie zamorskie ówczesnych mocarstw euro-

pejskich utrzymywane by³y przy u¿yciu niewiarygodnie ma³ych si³ i œrodków,

przy czym niezwykle wa¿n¹ rolê spe³nia³ gubernator, którego miejscowa lud-

noœæ musia³a traktowaæ jak surowego ojca, który kocha, lecz musi czasem

skarciæ. Mniej wiêcej na tych zasadach opiera³a siê g³ówna tajemnica rz¹dów

Wielkiej Brytanii w jej zamorskich koloniach.

Wymieniony wczeœnie brytyjski historyk œwiatowego formatu Niall Fer-

guson podaje, i¿ gdy Brytyjczycy zdo³ali dostatecznie os³abiæ si³ê militarn¹

i polityczn¹ podbijanego kraju, narodu b¹dŸ plemienia, zwykle dzia³ali sche-

matycznie, wprowadzaj¹c kolejno: „jêzyk angielski, angielskie prawo w³asno-

œci ziemi, angielski i szkocki system bankowy, system prawny wzorowany na

Common Law, religiê protestanck¹, brytyjskie dyscypliny sportowe, wprowa-

dzali rodzaj rz¹dów okreœlanych mianem »stró¿a nocnego«, system samorz¹-

dów lokalnych i centralnych, propagowali ideê wolnoœci”

39

. Za ka¿dym razem

i na ka¿dym etapie budowy imperium starali siê wzbudzaæ podziw ludnoœci

miejscowej do siebie i swej kultury. W sposób niezwykle przemyœlany, zapla-

nowany i skoordynowany proces ten realizowa³o a¿ 6 ministerstw: Foreign

Office, India Office, War Office, Board of Admiralty, Board of Trade i Colonial

Office.

Jednak¿e, pomimo b³yskotliwych sukcesów politycznych, Brytyjczycy do-

znali w tamtych czasach wiele sromotnych pora¿ek od ludów, których przy-

wódcy przejrzeli g³ówne zamiary europejskich okupantów o „twardych rê-

kach w bia³ych rêkawiczkach”.

SUMMARY

The first phase of the industrial revolution, which had occurred in the 18

century’s England, brought many tempestuous changes not only into the sphere of

the national economy but also influenced the social, political and cultural life in

a great deal. The speeding up development of the whole country forced the nation,

37

H. Sienkiewicz, Listy z pustyni i z puszczy, Poznañ 2001, s. 110–111.

38

Ibidem.

39

Zob.: N. Ferguson, op. cit.

Zygmunt Zalewski

130

but particularly its political leaders to take up not easy but unavoidable challenges.

Soon after, it became commonly obvious that contemporary mercantile system should

have been replaced by the new idea of free market. To speed up the economy and to

bring the political situation under control, the abolition of slavery, repealing Corn

Laws and abandoning Navigation Acts were need to be done. To reject the old order

and implement a new one, the ruling elite was forced to undertake many unpopular

political enterprises, especially in situation when the lost of the thirteen colonies in

North America diminished British colonial market. A long and uneasy struggle for

a new shape of the country and the British Empire began.

Meanwhile, the economy development – achieved after Napoleonic France had

fallen – did not resolve tremendous political and social tension at home. The spectre

of social revolution was getting closer and closer. To avoid some serious and hazardo-

us consequences, many politicians, economists people of science and culture, e.g.

Robert Peel, Benjamin Disraeli, John Temple lord Palmerston, Jeremy Bentham,

James Mill, David Ricardo, William Cobbett, Thomas Robert Malthus, Richard Cob-

den, John Bright and many others, cherished hope that developing of the British

Empire was the only solution. Within many discussions and sometimes arguments,

the main of the two 19 century’s theories, and then schools, of British colonial

expansion came into being.