Koncepcje budowy miast z przełomu XIX/XX wieku
XIX wiek to okres, który przyniósł nowe myśli o zagospodarowaniu przestrzennym miast. Była to próba rozwiązania ówczesnych problemów z jakimi borykały się miasta. Trzy przebiegające rewolucje - przemysłowa, demograficzna i agrarna, przyczyniły się do nasilenia procesów urbanizacji. Dążono do maksymalnego wykorzystania działek miejskich, w śródmieściach zabudowa stawała się coraz wyższa. Tak szybki i żywiołowy rozwój miast stał się powodem przeludnienia, pogorszenia warunków życia, ubóstwa klasy robotniczej. Brakowało podstawowego systemu kanalizacji i wodociągów, rozwój miasta nie szedł w parze z rozbudową systemu zieleni miejskiej. Starano się więc stworzyć taki układ miasta, który jak wcześniej wspomniano, pozwoliłby na zminimalizowanie negatywnych skutków. Nowe modele przestrzenne miały być bardziej funkcjonalne i zapewniać wyższy standard życia. Większość koncepcji miała na celu ograniczenie koncentracji i rozluźnienie zabudowy. Przekonano się o ważnej roli terenów zielonych, zwłaszcza w dzielnicach mieszkaniowych oraz podzieleniu poszczególnych obszarów miasta pod względem funkcji (osiedla mieszkaniowe, dzielnice przemysłowe). Wszystko to miało uporządkować jego strukturę przestrzenno-funkcjonalną. Druga połowa XIX wieku to więc czas kiedy należy szukać początku współczesnej urbanistyki.
Wzrostowi zainteresowania problemami budowy miast towarzyszyło pojawienie się licznych utopijnych projektów miast przyszłości. Do najbardziej znanych koncepcji należą: Ville sociale, model miasta ogrodu, miasta przemysłowego, miasta pasmowego oraz koncepcja polegająca na wprowadzeniu klinów zieleni.
Ville Sociale
Koncepcja Ville Sociale zakładała powiązanie miejsca pracy i zamieszkania w ramach jednego osiedla wraz z infrastrukturą, która zaspokajałaby wszystkie potrzeby. Do wcześniejszych przykładów tej koncepcji należy projekt Chaux, który wyróżnia się funkcjonalnym układem wnętrz i surowymi, geometrycznymi formami. Był to projekt Claude Nicolasa Ledoux'a, który był prekursorem nowoczesnej, surowej i czystej architektury. Stworzył idealne miasto wokół salin Arc et Senans.
Inne, już późniejsze przykłady podobnych kompleksów to: Phalanstere koncepcji Charlesa Fouriera. Jego projekt oparty był na wizji idealnego, utopijnego społeczeństwa. Był to budynek mieszkalny o długości około 1,2km, otoczony czterystuhektarowym gospodarstwem rolnym, zaspokajającym potrzeby mieszkańców. Tworzyli oni pewnego rodzaju spółdzielnię spożywców, liczącą 1620 członków. Miały znajdować się tam wszystkie niezbędne usługi. Planem nawiązywał do Wersalu.
Model Familistere Jeana Baptysta Godina tworzyły 3 bloki o łącznej długości 180 m (budowane 22 lata), przeznaczonych dla 465 rodzin. Wzniesione były jako „pałac społeczny” dla pracowników fabryki. Była to zrealizowana próba urzeczywistnienia koncepcji falansteru Fouriera. Znajdowały się tu łaźnie, szkoły, przedszkola, pralnie, biblioteki czy teatr. Główne wnętrza 3 domów posiadały szklane dachy, które chroniły przed złą pogodą, a zarazem zapewniały dobre oświetlenie. Familister znajdował się w pobliżu miejsca pracy, a każda rodzina miała tu swoje mieszkanie.
Model miasta ogrodu
W 1898 roku urbanista Ebenezer Howard ogłosił swoją koncepcję miasta ogrodu, miasta przyjaznego ludziom. Miało ono zapewnić mieszkańcom wysoki standard życia i przyjazne warunki oraz doprowadzić do likwidacji przeludnionych dzielnic przemysłowych. W założeniu miało łączyć zalety miasta i wsi czyli piękno natury, niskie ceny, dobre warunki mieszkaniowe, różnorodność miejsc pracy i ożywione kontakty społeczne. Model Howarda zakłada istnienie sześciu satelitarny miast ogrodów, liczących ok. 32 tysiące mieszkańców, które otaczają większe miasto centralne. Znajdowało się ono w odległości ok. 50 km. Osiedla przedzielone były otwartymi terenami rolniczymi i leśnymi i połączone ze sobą i centrum szybkimi liniami komunikacji publicznej. Jednak według założeń każdy z ośrodków miał stanowić samodzielny organizm miejski, wyposażony w przemysł.
Miasto ogród miał kształt koła w którego centrum znajdował się wielki park o promieniu 450 m wraz z najważniejszymi obiektami użyteczności publicznej (biblioteka, muzeum, teatr, szpital, sala koncertowa, ratusz). Całość osiedla podzielono na 6 sektorów, a elementarną część stanowiły dzielnice mieszkaniowe. Łączyła je główna aleja tzw. grand avenue o kolistym kształcie, wzdłuż której zlokalizowano usługi. Tworzyła ona ponadto „dodatkowy park”. Na obrzeżach znajdował się lekki przemysł.
Powyższa koncepcja zapewniała nie tylko prawidłowe funkcjonowanie miasta, ale także pozwalała mieszkańcom odpoczywać w kontakcie z przyrodą. Stosunkowo szybko została zaakceptowana w Anglii, jak i poza jej granicami, stając się czasem podstawą dużych rozwoju dużych miast na całym świecie. Pierwsze miasto-ogród powstało w 1903 r. w Letchworth, później w Welwyn. Niemieckim przykładem jest Hellerau koło Drezna, a polskimi powstałymi przed II wojna światową Podkowa Leśna pod Warszawą i Konstantynów pod Łodzią. Realizacje odbiegały od teorii, a podstawowa koncepcja Howarda okazała się utopią Błąd polegał przede wszystkim na niedocenianiu znaczenia rozmieszczenia przemysłu w kształtowaniu się osadnictwa. Jednakże idea Howarda stała się podstawa nowoczesnej urbanistyki. Stała się z czasem punktem wyjścia dla realizowanych później planów budowy osiedli satelitarnych, które odciążały wielkie aglomeracje.
Soria I Howard zaprezentowali różne modele układów, niemal wszystkie późniejsze koncepcje stanowią rozwinięcie lub inne warianty ich idei.
Miasto przemysłowe
Model ten został opracowany przez Tony'ego Garniera w 1901 roku. Wiodącym elementem miastotwórczym był przemysł, osiedle często określa się mianem „miasta pracy”. Garnier grupował fabryki w dużej osobnej dzielnicy. Kompleks zakładu został zlokalizowany w pobliżu ujścia potoku do rzeki, umożliwiającej korzystanie z transportu wodnego. Wybór ternu najbardziej odpowiadającego potrzebom przemysłu poprzedził lokalizacje reszty dzielnic. Zostały usytuowane na wysokim tarasie, dobrze nasłonecznionym, wzdłuż szerokiej i prostej drogi prowadzącej do terenów przemysłowych. Przy tej drodze, pomiędzy zakładami przemysłowymi a zabudowa mieszkaniową znalazł się dworzec kolejowy. Linia kolejowa była ważnym elementem, przebiegała wzdłuż starego miasta dla którego była łącznikiem, siec bocznic pełniła znaczącą funkcję doprowadzające surowce do kompleksów przemysłowych. Głównym założeniem było rozdzielenie funkcji miasta : pracy, mieszkania, usług i wypoczynku. Widać wyraźnie oddzielony szpital, cmentarz, elektrownię. Miały znajdować się na oddzielnych, izolowanych obszarach i być logicznie rozmieszczone względem siebie. Garnier zdumiewająco wyprzedził swoja epokę sposobem traktowania przemysłu. Obiekty uciążliwe dla otoczenia planował daleko od zabudowy. Miasto przemysłowe przewidziane było dla 35 tysięcy mieszkańców, dla których stworzono wszystkie niezbędne budynki publiczne poza więzieniem, policją i kościołem, ponieważ nie będą potrzebne nowemu idealnemu społeczeństwu, które można identyfikować ze społecznością socjalistyczną.
Miasto pasmowe (liniowe)
Hiszpan Arturo Soria stworzył wizje miasta przyszłości w latach triumfalnego rozwoju komunikacji szynowej. Wpadł na pomysł rozbudowy miast w sposób liniowy, które miały mieć kształt długich, wąskich pasm zabudowy wzdłuż linii komunikacyjnych. W rezultacie tereny zurbanizowane tworzyły wąski pas pozbawiony centrum co zapobiega nadmiernej koncentracji. Soria wierzył, iż miasta liniowe kiedyś połączą w płynny sposób „miasta punktowe przeszłości” i w ten sposób utworzy się miasto-sieć, funkcjonujące na obszarze całej Hiszpanii, ciągnące się od Madrytu aż do Kamczatki.
Schemat ponadto miał zapewnić powiązanie miasta ze wsią poprzez zachowanie terenów rolniczych przylegających bezpośrednio do pasm zabudowy.
Idea ta zaczęła się urzeczywistniać na peryferiach Madrytu w celu jego przebudowy. Soria uważał za jeden z podstawowych celów umożliwienie ludności powrotu do natury. W rzeczywistości wykonany fragment osiedla obrósł zabudową.
W bardziej rozbudowanej formie koncepcje zastosował A.N. Milutin w projekcie rozbudowy Wołgogradu. W modelu tym trudno jest zaakceptować brak centrum miasta, jednak idea ta znalazła zastosowanie w planowaniu miast wtedy kiedy ukształtowanie terenu wymusza taki liniowy układ.
Koncepcja wprowadzająca kliny zieleni
W tym modelu zaproponowanym przez Fritscha kliny zieleni miały przenikać od peryferii do centrum miasta oddzielając tereny mieszkaniowe. Koncepcja została zaproponowana podczas próby przebudowy Wiednia, miała na celu rozluźnienie zwartego układu miasta. „Zielone” arterie wychodząc promieniście z centrum przecinają kolejne pierścienie obwodnic zajmując obszar arterii komunikacyjnych pomiędzy dzielnicami.
W XIX wieku zaczęto wreszcie interesować się problemami miast, powstało wiele koncepcji ale tylko niewielu urbanistów miało możliwość realizowania swoich projektów. Warto jednak zaznaczyć, że jednak każda z koncepcji w jakimś stopniu miała wpływ na późniejszą urbanistykę. Pogodzenie rozwoju przestrzennego miast z właściwym kształtowaniem krajobrazu należy do najtrudniejszych problemów planowania przestrzennego. Obecnie właśnie tereny zielone i inne warunki nabierają coraz większego znaczenia przy wyborze miejsca zamieszkania.
Literatura:
J.Słodczyk, „Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia”, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2003
S.Liszewski, W.Maik, Wielka encyklopedia geografii świata, t.19 Osadnictwo, Poznań: Kurpisz 2000
H.Sawczuk, „Historia budowy miast”, Wydawnictwa Politechniki Białostockiej, Białystok 1987
www.wikipedia.pl