Miasta XIX wieku
W XIX w. przemysł zaczął wkraczać do miasta. W wytwarzaniu przestrzeni w mieście brało udział państwo, wielkie organizacje gospodarcze i przedsiębiorcy budowlani i specjaliści technicy. Przestrzeń produkcji była maksymalizowana, przestrzeń konsumpcji podporządkowana minimalizacji kosztów reprodukcji siły roboczej, a przestrzeń wymiany przekształciła się w przestrzeń przemysłową, aglomerację miejską, a ta w region zurbanizowany. Ważnym ogniwem wytwarzania przestrzeni był okres tzw. kapitalizmu wolnokonkurencyjnego i było ono zdeterminowane wymogami przemysłu. W przeciągu XIX wieku liczba ludności mieszkającej w miastach zwiększała się.
Procesy urbanizacji najwcześniej zaczęły się w Wielkiej Brytanii. W połowie XIX wieku liczba miast wynosiła 256 a udział ludności miejskiej wynosił 50%. Największym miastem był Londyn skupiający 10% ludności.
Na początku XIX wieku Warszawa wyprzedzała inne środkowoeuropejskie ośrodki takie jak Praga i Budapeszt. Na początku wieku została wyburzona znaczna część zabudowy pod fortyfikacje napoleońskie. W latach 1859 - 1864 wybudowano trwały stalowy most przez Wisłę, który przyczynił się do rozwoju miasta. Szybki rozwój przemysłu nastąpił na początku XIX wieku i Warszawa stała się ważnym ośrodkiem produkcyjnym. Ponowny rozwój nastąpił po 1865 roku. Zniesiono wtedy pańszczyznę i zaczął się masowy napływ taniej siły roboczej. Nastąpiły zmiany lokalizacji przemysłu wzdłuż zachodnich odcinków linii kolejowych. Ponieważ Warszawa leżała na krańcu rosyjskiego imperium była otoczona fortyfikacjami i przez rozwój na zewnątrz nich był blokowany. Natomiast wewnątrz wznoszono nowe dzielnice mieszkaniowe i przemysłowe.
W wieku XIX ulegają przyspieszeniu zjawiska aglomeracji w związku z rozwojem uprzemysłowienia. Przykładem takiego sposobu wytwarzania przestrzeni przemysłowej są Katowice dla których impulsem był przemysł wydobywczy i przetwórstwo metali. Rozwijający się przemysł potrzebuje siły roboczej, której nie ma na miejscu, budowane są więc mieszkania. Są to na ogół prymitywne przeważnie wielorodzinne typu barakowego lub tzw. familoki - piętrowe, murowane z czerwonej cegły budynki z aneksami gospodarczymi w postaci szop i komórek. Powstają też hotele robotnicze zwane domami noclegowymi. W innych ośrodkach rozwijających się dzięki przemysłowi wydobywczemu sytuacja jest podobna. Liczne rozwijające się obok siebie ośrodki przemysłowe, intensyfikacja kooperacji, powstawanie dużych przedsiębiorstw - wszystko to wymagało sprawnych połączeń co przyczyniło się do rozwoju transportu kolejowego i połączeń tramwajowych. Niezbędne było powołanie ośrodka centralnego, którym stały się Katowice, ponieważ zajmowały centralne położenie we wschodniej części śląskiego okręgu przemysłowego. Przeniesiono tam wiele zarządów przedsiębiorstw, urzędy, dyrekcji poczty, sąd okręgowy i inne instytucje. Powstały osiedla mieszkaniowe, kościoły, uruchomiono gazownią, zbudowano sieć kanalizacyjną i inne części infrastruktury. Powstał też ośrodek rekreacyjny.
Drugim przykładem formowania aglomeracji jest Łódź, tylko tu czynnikiem był przemysł włókienniczy. Wystąpiło tu przejście do fabryczno - mieszkaniowych wyodrębnionych przestrzeni produkcyjno - konsumpcyjnych.
W XIX wieku udoskonalono integracje przestrzeni fabrycznej z konsumpcyjną, osiedla fabryczno - mieszkaniowe stanowiły enklawy. Takie osiedle było nie tylko formą przestrzenną, wyrażało też ideologię. Dzielnice śródmiejskie dziewiętnastowiecznych miast były wytwarzane jako przestrzenie konsumpcji nowej klasy burżuazji i warstw mieszczańskich. Oblicze tych obszarów kształtował między innymi etos tych warstw waloryzujących pracę jak i potrzeba podkreślenia swojego prestiżu. Te dwie tendencje nie tylko nie były sprzeczne, lecz uzupełniały się nawzajem, dlatego też przestrzeń produkcyjna nie została wyeliminowana, a fabrykom nadawano monumentalny kształt, bogaty i dekoracyjny wystrój kreując symbole nowej epoki.
Bibliografia:
B. Jałowiecki, M. S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002
Miasta przemysłowe. Analizując przebiego procesów urbanizacji zanzaczono, że rozwój przemysłu w okresie rewolucji przemysłowej spowodował zapotrzebowanie na siłe roboczą w miastach i przewyższający jeszcze to zapotrzebowanie napływ ludności ze wsi do miast. Przemysł stał się główną funkcją miastotwórczą. W miejscach wydobycia surowcó mineralnych oraz przy innych lokalizacjach zakładów przemysłowych powstają nowe ośrodkie miejskie. Tworzą się również dzielnice przemysłowe w m iastach istniejąchch.
Pierwtone koncepcje przestrzennego zagospodarowania ośrodkó przemysłowych opierały się na układzie regularnym, były bardzo proste i całkowicie podporządkowane spełnianej przez nie funkcji produkcyjnej. Zabudowa, jak w przypadku Zgierza czy Konstatynowa, skupiała się wokół placu o kształcie zbliżonym do kwadratu. Innym, bardzo typowym układem ośrodka przemysłowego jest miasto rozwijające się wzdłuż prostej, długirj ulicu, jak np. Łódź, która rozwinęła się wzdłuż ulicy Piotrkowskiej, łączącej średniowieczne miasteczko ( dzisiejszy stary rynek) z położoną na południu osadą tkaczy. Przy głównej osi lokalizowano manufaktury i zakłady przemysłu bawełnianego i lnianego. Podoby układ ośrodka przemysłowego powstał w Częstochowie.
Tempo rozwoju przemysłu zburzyło pierwotne koncepcje zagospodarowania osiedli przemysłowych. Miasta i dzielnice przemysłowe rozwijały się żywiołowo, szczególnie w pierwszej fazie industrializacji. Tworzyły się obszary chaotycznej zabudowy, na których tereny zajęte przez fabryki przemieszane były z mieszkalnictwem i innymi funkcjami ze względu na bardzo słaby rozwój komunikacji, mieszkańcy starali się mieszkac w pobliżu śródmieścia. Wraz z oddalaniem się od centrum powstawały coraz biedniejsze dzielnice, o niskim standardzie zabudowy.
Jako charakterystyczne cechy szybko rozwijających się ośrodków można wymienic:
- przemieszanie różnych funkcji na tym terenia
- niski standard robotniczych dzielnic mieszkaniowych
- nadmierne zagęszczenie w centralnych obszarach miasta
- niedorozwój systemów transportu miejskiego i niewydowlnośc układów komunikacyjnych
Projekty przebudowy i rozbudowy miast. Ukształtowana we wcześniejszych okresach struktura przestrzenno-funkcjonalna miast nie odpowiadała nowym potrzebom, Miasta nie były w stanie zapewnic rosnącej liczbie mieszkańców warunków życia na odpowiednim poziomie. Cele realizowanych projektów przebudwy i rozbudowy to:
- zapewnienie mieszkań i pracy rosnącej gwałtownie liczbie ludzi
- modernizacja przeludnionych starych dzielnic miast - Paryż
- zbudowanie obszarów po rozebranych fortyfikacjach (monachium, wiedeń)
- sprawna siec komunikacyjna w mieście i poza miastem
- rozdział dzielnic mieszkaniowych dla robotników od dzielnic klas wyższych
- optymalne rozlokowanie urządzeń związanych z administracją, zaopatrzeniem, komunikacją, produkjcą, handlem i bezpieczeństwem
- reprezentacyjnośc, monumentalnośc dzięki założeniom osiowym, ciągom placów
Paryż. W okresie rządów cesarza napoleona 3 dokonano, przeprowadzonej na wielką skalę, przebudowy układu przestrzennego miasta. Istniejący zwarty układ średniowieczny nie odpowiadał potrzebom rozwijającej się stolicy cesarstwa i aspiracjom cesarza. W miejsce istniejącego układu zaprojektowano szerokie arterie i bulwary oraz gwiaździste place, z najważniejszym, zlokalizowanym przy jednym z krańców champ elysees, placem Gwiazdy, z którego wychodzi 12 szerokich alei. W ramach realizacji projektu zburzono 28 tys. domów. Powiększono tereny miejskie z 3400ha do 7800ha. Istotnym elementem realizowanej koncepcji był system terenów zielonych, na który składały się liczne parki, ogrody i skwery. W trakcie przebudowy zrealizowano pierwszy w europie system kanalizacyjny, zmodernizowano oświetlenie. W wyniku przebudowy osiągnięto różnorodne cele, m.in.
- zaspokojono potrzebę reprezentacyjności stolicy francji, która została wtedy uznana za najwspanialsze miasto
- zabezpieczono cele wojskowe - przy placach gwiaździstych zbudowano koszary, a układ ulic zapewniał możliwośc szybkiej interwencji wojskowej
- uzyskano układ komunikacyjny dogodny dla pojazdów i pieszych
- podniesiono jakośc życia mieszkańców
Wiedeń. Dynamiczny rozwój miasta i brak wolnych terenów był przyczyną podjęcia przez cesarza franciszka józefa decyzji o usunięciu murów obronnych. Na miejscu starych fortyfikacji okalających miasto zaprojektowano szeroką aleję (ring). Przy ringu wybudowano szereg reprezentacyjnych budynków, takich jak parlament, ratusz, giełda, szkoła wyższa, opera i in. Wznoszone obiekty zostały przedzielone placami i terenami zielonymi. Architektura budowli nawiązywała do stylów z różnych epok. Z punktu widzenia struktury funkcjonalno-przestrzennej pierścien monumentalnych gmachów zlokalizowany między centralną częścią miasta a jego peryferiami stał się nowym reprezentacyjnym centrum miasta mieszczącym nowe funkcje państwowe, administracyjne i kulturalne.
Koncepcję zastąpienia otaczających miasto fortyfikacji ciągiem komunikacyjnym i terenami zielonymi bięgnącymi wokół starej części miasta zastosowano również w przebudowie innych aglomeracji np. w moskwie, krakowie, wrocławiu. W wielu miastach istniało klka pierścieni obwarowań pochodzących z różnych okresów. Przekształcanie kolejnych pierścieni w szerokie arterie stymulowało rozwój układów promienisto-koncentrycznych.
Barcelona. Brak wolnych przestrzeni i rosnące zagęszczenie ludności , związane z szybkim rozwojem przemysłu spowodowały koniecznośc znacznego rozszerzenia terenów miejskich. Równina między wzgórzami nadmorskimi a pasem wzgórz odległym 5-10km od brzegu morza pozwoliła na opracowanie śmiałęgo planu uznawanego często za pierwszą wersję nowoczesnego wzorca miasta. W wyniku realizacji planu małe średniowieczne miasto zostało przekształcone w nowoczesną metropolię. Zgodnie z koncepcją, mowe tereny zagospodarowane przez miasto i określane jako obszar Eixample (rozszerzenie) zostały rozplanowane według układu szachownicowego. Podstawą planu urabnistycznego jest siatka kwadratów. Nowe części miasta powstały na terenie niezabudowanym. Całą dzielnicę Eixample przecinają dwie biegnące skośnie arterie (diagonal). Szachownicowy układ zabudowy był urozmaicony przez bloki ogrodami i parkami, w których budynki zajmowały tylko dwie strony kwadratu. Jednak dla właścicieli były to zbyt cenne terena i dlatego zostały szybko zabudowane.
Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia, janusz słodczyk, opole 2003, uniwersytet opolski