EWOLUCJA SANKT PETERSBURGA

Wiele miast historycznych posiada logiczną strukturę przestrzenną, choć nie powstały jako owoc ustalającego ją od samego początku świadomego planowania. Petersburg, założony na dziewiczym terenie, może sprawiać wrażenie miasta rozwijającego się zgodnie z planem sporządzonym przy jego narodzinach. W jego planie występują czytelne elementy geometrycznie regularne, które mogłyby świadczyć o procesie planowego założenia i rozbudowania miasta. Ale to pozory. Przystępując do wzniesienia na obu brzegach Newy pierwszych zespołów budowli-twierdzy Piotra i Pawła (1703) i ufortyfikowanej stoczni wraz z osiedlem dla jej pracowników i siedzibą admirała (1704) - Piotr I zapewne nie myślał o założeniutu nowej stolicy. Chciał przede wszystkim stworzyć bazę wojskową ułatwiającą prowadzenie wojny ze Szwedami. Dopiero później, zwłaszcza po rozgromieniu ich pod Połtawą (1709) oraz wyparciu z Estonii i Łotwy, mógł powziąć śmiałą decyzję o przeniesieniu stolicy ogromnego państwa. Warunki fizjograficzne utrudniały regularne rozplanowanie miasta. Szerokie odnogi Newy wraz z licznymi drobnymi ciekami wodnymi przecinały podmokły teren, któremu groziły wylewy rzeki. Zabudowa narastała bez planu obejmującego całość, na prawym brzegu Newy na wprost twierdzy, a na lewym po obu stronach Admiralicji. Budynki były przeważnie drewniane. Miasto zaludniało się dość wolno.

Piotr I konsekwentnie pokonywał trudności. Zmusił arystokrację rosyjską do wznoszenia na terenie stolicy domów, a tysiące ściąganych przymusowo chłopów pańszczyźnianych do prowadzenia różnych niezbędnych robót. Stwierdziwszy, że wbrew jego intencjom w mieście powstają głownie domy drewniane, zakazał w 1714 r. wznoszenia budynków murowanych w całym kraju, poza stolicą. Dzięki temu zapewnił dopływ rzemieślników niezbędnych do realizacji jego zamierzeń. Zarządził też zwózkę kamienia do budowy miasta. Pragnąc, aby Petersburg rozwijał się w przyszłości w sposób planowy, polecił w roku 1716 - kiedy budowa stolicy była już w toku - sporządzić plan nowej dzielnicy na Wyspie Wasyla. Projekt przewidywał pokrycie terenu na wzór holenderski regularną siecią równoległych do siebie ulic i kanałów odwadniających. Nadal brak było planu, który objąłby różne dzielnice miasta, rozwijające się niezależnie od siebie na obu brzegach Newy i otoczonej jej szerokimi ramionami wyspie. Plan taki sporządził na zlecenie Piotra J. B. Le Blond (1717). Główny ośrodek Petersburga z pałacem cara oraz liczne budowle publiczne miały powstać na Wyspie Wasyla. Projekt przypominał teoretyczne rozwiązania włoskiego renesansu.

Pomimo zaakceptowania go przez Piotra, nie został zrealizowany. Zgodnie z intencją cara, Le Blond zaprojektował silnie uforyfikowane miasto na wyspach. Takie położenie utrudniało powiązanie poszczególnych dzilelnic ze sobą oraz stolicy z krajem. Plan był nieelastyczny i krępował nadmiernie przyszłych budowniczych stolicy. Nie tylko ustalał zawczasu szczegóły przyszłej zabudowy, chociaż zmieniających sie potrzeb nie można było przewidzieć, ale nie wskazywał dróg dalszego rozwoju miasta, otoczonego ramionami rzeki i potężnymi fortyfikacjami. Le Blond był architektem-ogrodnikiem i zaprojektował Petersburg tak, jakby to był park realizowany jednym ciągiem, póki nie osiągnie stanu ostatecznego. Le Blond nie liczył się też z istniejącą zabudową; nie starał się włączyc jej do swego projektu. Na szczęście plan poniechano. Na Wyspie Wasyla budowano niewiele i to przy schematycznej siatce ulic wytyczonej na podstawie poprzedniego projektu. Natomiast, wbrew wskazaniom Le Blonda, najintensywniej rozwijała się część miasta na lewym brzegu rzeki, najdogodniej połączona z resztą kraju.

Tak więc dopiero po śmierci Piotra (1725) poczęto porządkować narastającą w duży stopniu samorzutnie zabudowę i kształtować podstawowe elementy strukturalne obecnego głównego ośrodka miasta na lewym brzegu Newy. Akcję tę ułatwiły wielkie pożary, jakie wybuchły w tej części Petersburga w latach 1736 i 1737. W końcu lat trzydziestych XVIII w. sporządzono plan, który objął wszystkie dzielnice i przewidywał rozwój miasta głównie w kieunku południowym. Powstał kościec kompozycyjny tej części Petersburga w postaci trzech arterii zamkniętych wieżą Admiralicji, z czasem przebudowaną. Plany z lat następnych stopniowo porządkowały fragmenty maista, wiążąc je w całość. W 1763 r. ogłoszono międzynarodowy konkurs na projekt przebudowy miasta. Jego wyniki nie zostały opublikowano i nie wiemy, czy wywarły wpływ na kształt stolicy. Sześć lat później został zatwierdzony nowy plan, ustalający sieć ulic i zasady ich zabudowy. W końcu XVIII i na początku XIX w. Petersburg stał się terenem realizacji wielkich przedsięwzięć architektonicznych. Dopiero wtedy, ponad sto lat od jego założenia, wykształcił się ostatecznie plan głównej dzielnicy i uformowała jej zabudowa.