Styl gotycki

Styl gotycki



Gotyk - nazwa ta pochodzi od barbarzyńskiego, germańskiego plemienia Gotów, które zniszczyło miasto
Rzym w V wieku. Nazwę tę, jako pogardliwą wprowadzili do obiegu włoscy architekci renesansu w XVI w.



W architekturze sakralnej gotyk kontynuuje osiągnięcia romanizmu, jednak z wyraźnym ich
udoskonaleniem.



Powszechnie stosowany wcześniej kamień ciosany, teraz używa się na łęki, ościeża, żebra i filary
(kolumny), natomiast podstawowy wątek ściany wykonuje się z cegły dużej (grubość ok. 10 cm, często z
odciskami palców) - generalnie nietynkowanej. Ściany elewacyjne murowano w taki sposób, by ułożyć
ornament ze spieku ciemnego koloru np. układ główek.



Budownictwo kościelne było wyrazem gorliwości religijnej oraz rywalizacji ambicjonalnej między
miastami. Dominowały formy strzeliste, smukłe - dzięki:

-wyodrębnieniu elementów nośnych, tworzących szkielet budynku,
-udoskonaleniu konstrukcji sklepień (wyniesienie ich ponad półkole, np. w formie ostrokołu),
-uzyskaniu stateczności bardzo wysokich naw.



Rozwój myśli konstrukcyjnej przyniósł w efekcie odciążenie pól sklepiennych między żebrami ścian oraz
między przyporami, co z kolei pozwoliło na zmniejszenie grubości murów oraz powiększenie otworów
okiennych. Ostatnie z wymienionych osiągnięć sprawiało, że nawy kościołów gotyckich stały się mniej
mroczne od ich odpowiedników romańskich.



Na bazie sklepienia krzyżowo-żebrowego rozwinęło się wiele odmian stropu o lżejszych formach i
drobniejszych podziałach, jak np. gwiaździste, palmowe, wachlarzowe, trójdzielne, kryształowe czy
sieciowe.

Elementami zdobniczymi w architekturze gotyku były sterczyny (zwane także

pinaklami) z kwiatonem na szczycie i czołgankami (inaczej zwanymi żabkami) na
krawędziach. Wysokie okna przyozdabiano maswerkami (kamiennymi lub ceglanymi
elementami geometrycznymi w postaci laskowań, kół lub lich odcinków, trójliści itp.,
później także - cebulastych krzywizn czy motywu płomienia). Okienne rozety gotycki
są większe od romańskich, z bogatszą ornamentyką. Witraże osiągają szczyty rozwoju.
Wzbogacane subtelniejszym profilowaniem i rzeźbą figuralną portale przysłaniano od
góry wimpergą, zwieńczoną kwiatonem.

Sklepienia gotyckie (widoki i rzuty w poziomie): a) krzyżowo-

żebrowe, b) gwiaździste, c) kryształowe, d) sieciowe

Krawędzie skośne ścian szczytowych budynku gotyckiego wykończone bywały

schodkowo, blendowo lub sterczynowo. Elewację zdobiły ponadto pionowe, wąskie
wnęki.

Szczyty gotyckie: schodkowy (po lewej),

sterczynowy (po prawej)

Gotycki dom mieszczański: a) typowy układ

pomieszczeń przyciemia, b) układ pomieszczeń

pierwszego piętra, c) widok elewacji: 1 - wielka

sień, 2 - sklep, 3 - podwórko, 4 - przejście, 5 -

warsztat, 6 - izba przednia, 7 - sień, 8 - alkierz, 9

- izba tylna, 10 - ganek, 11 - magazyn

W miastach - obok kościołów i klasztorów - budowano piętrowe ratusze (Czyli budynki na

potrzeby rady miejskiej wraz z pomieszczeniami reprezentacyjnymi), także - miejskie obiekty
handlowe, spichlerze, szpitaliki i przytułki, browary, szkoły, bursy itd. Budynki mieszkalne, poza
podpiwniczeniem, ewentualnie kondygnacją parteru - budowało się na ogół z drewna, rzadziej
(ze względu na koszty) - w kombinacji drewna z cegłą lub kamieniem. Z czasem ściany
przebudowywano - drewno zastępując cegłą, poczynając od ściany frontowej.

Zamek obronny w Ojcowie

Wobec stałego zagrożenia z zewnątrz w gotyku rozwija się budownictwo na rzecz obronności.

Chodzi przede wszystkim o otaczające miasto mury warowne, czasami - w układzie podwójnego
pierścienia (ciąg wyższy od strony miasta). Na ich utrzymanie łożył budżet miejski. Wznoszono je
z kamienia lub cegły - na grubość do 2-3 m i wysokość do 10 m, zwieńczając blankami. Dla
lepszej ochrony obrońców mury wyposażano dodatkowo w kryte, drewniane ganki - zwane
hurdycjami, lub murowane wykusze, zwane machikułami. Otwory w podłodze hurdycji lub
machikuły umożliwiały skuteczniejsze rażenie przeciwnika. Z zewnątrz dostępu do muru broniła
fosa, czyli rów napełniony wodą. Wejscie do miasta prowadziło przez most zwodzony i wieżę z
bramą, zamykającą ulicę w kierunku centrum.

Brama mogła być zabezpieczona tzw. broną lub organami. Odcinki muru między wieżami czy

basztami po dziś dzień noszą nazwę kurtyny. Dla skuteczniejszej osłony bramy głównej
budowano także wysunięte stanowiska oporu w formie rotundy, zwane barbakanami.

Barbakan

Elementy zdobnicze



blenda - płytka wnęka w ścianie, o wykroju arkady lub okna, stosowana przede wszystkim w
celach estetycznych



blanki - element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami,
pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń



hurdycja - drewniany ganek w górnej części murów obronnych, wystawał przed lico zewnętrzne
muru, dawał osłonę obrońcom



maswerk - geometryczny wzór odkuty z kamienia, używany do wypełnienia górnej części okna,
rozety



sterczyny (pinakle) - pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej czworobocznej
wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem



wimperga - dekoracyjne, ażurowe wykończenie w kształcie trójkąta, wieńczące szczyt portalu
albo okna



czołganki (żabki) - detal ozdobny w kształcie pączków lub zwiniętych listków osadzonych na
łodyżce i odchylających się na zewnątrz

Architektura gotyku w Europie

Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne
odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz
rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie
zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych
Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu zaledwie przejmując pewne
elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w
kościele św. Franciszka w Asyżu.

Wpływ gotyku najbardziej był widoczny we Florencji - wnętrze S. Maria Novella 1246, S. Maria del
Fiore z 3-portalową fasadą typu francuskiego, ponadto kościół Santa Croce. Charakter
zachodnioeuropejski otrzymała katedra mediolańska 1387 i fasada katedry w Orvieto. W Niemczech
miało miejsce duże zróżnicowanie środowisk, główną rolę przypisuje się dominikanom, cystersom i
zakonowi krzyżackiemu, zwłaszcza w zakresie architektury obronnej.

Architektura zakonna wykształciła typ miejskiego kościoła farnego, a w budownictwie klasztornym
redukcję planów i zwarte proporcje. Kraje Rzeszy przejęły osiągnięcia francuskie, czego
najwspanialszymi efektami są katedry w Kolonii, Ratyzbonie, Naumburgu. Francuski system
gotyckiej budowli centralnej zrealizowano w Trewirze.

Architektura gotyku w Polsce

Osobne miejsce w architekturze gotyckiej miał nurt ceglany dominujący w północnej części

Europy z wielobarwną dekoracją ceglaną i ażurowymi szczytami - katedra w Lubece 1261-1263,
kościół św. Mikołaja w Stralsundzie.

W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów

(Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach
burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na
Śląsku: Lubiąż, Trzebnica.

Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz

detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry
w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem
(Carcassonne, Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.

Rzeźba gotycka

Rzeźba gotycka miała charakter religijny o skomplikowanym programie ikonograficznym w
układach typologicznych ze Starego i Nowego Testamentu. Jej ewolucja przebiegała od
idealizmu poprzez realizm do dużej ekspresji. Początkowo była silnie związana z architekturą i
skoncentrowana na portalach-głowicach, stopniowo nabierała samodzielności. Wprowadzono
postać ludzką wielkości naturalnej przy filarach oraz do rzeźby nagrobnej. Najpopularniejsze
tematy realizowane były zarówno w kamieniu, jak i polichromowanym drewnie. Stanowiły je:
Pietà, krucyfiks, Madonna z Dzieciątkiem na ręku, Chrystus Bolesny.

Sąd Ostateczny, gotycka płaskorzeźba katedry w

Orvieto

Malarstwo w gotyku

Malarstwo gotyckie ścienne rozwijało się szczególnie we włoskiej Toskanii, gdzie szczytowymi
przykładami są freski D.B. Giotta, który stworzył na przełomie XIII i XIV w. styl monumentalnego
(monumentalizm) dramatyzmu oraz nową ikonografię świętych a zwłaszcza św. Franciszka z Asyżu.
Malarstwo ścienne poza Włochami miało skromniejsze zastosowanie z powodu mniejszych
powierzchni ścian przeznaczonych dotąd do dekoracji. Jego rolę przejęły wielkie barwne witraże -
szklane obrazy, które stały się jednym z głównych elementów atmosfery estetycznej wnętrza
gotyckiego. Najwybitniejszych przykładów dostarczyła północna Francja: Chartres, Bourges, oraz
paryska St. Chapelle.

Jednocześnie rozkwitało malarstwo miniaturowe (miniatura), które zerwało z płaską linearną
(linearyzm) stylizacją na rzecz ujęć przestrzennych. Główny ośrodek stanowił Paryż i szkoła
burgundzka z ośrodkiem w Dijon (bracia Limburg).

Miniatury książkowe ewoluowały w kierunku realizmu, zapowiadając rozwój realistycznego
malarstwa sztalugowego. Malarstwo tablicowe wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach
wieloskrzydłowych. We Włoszech rozwinął się styl narracyjny z wedutami i samodzielnym pejzażem
Duccio di Buoninsegna, S. Martini. We Francji tworzył wielki J. Fouquet, a w Czechach Mistrz
Teodoryk - twórca wizerunków świętych na zamku Karlstejnie oraz Mistrz z Trzebonii antycypujący
tzw. styl piękny.

Największe znaczenie miało jednak malarstwo flamandzkie torujące drogę ku nowożytnemu
realizmowi, stanowiące połączenie świata biblijnego z realiami współczesnymi o głębokich treściach
religijnych i symbolicznych (M. Broederlam, R. Campin, H. van Eyck, J. van Eyck, H. van der Goes, H.
Memling). W XV w. swą kulminację przeżyło malarstwo niemieckie z realizmem K. Witza i H.
Pleydenwurfa, liryzmem S. Lochnera, ekspresjonizmem M. Grünewalda i wizjonerstwem wielkiej
sztuki A. Dürera.

Rzemiosło gotyku

W dziedzinie rzemiosła artystycznego nastąpiło znaczne zwiększenie produkcji, co było
wynikiem popularyzacji wzorników. Stąd pojawiło się zjawisko pewnej seryjności wytwarzania
a czasem spadek jakości np. we francuskich reliefach z kości słoniowej. Produkcja podstawowa
była związana z liturgią i wyposażeniem ołtarza. Stąd duża rola złotnictwa i emalierstwa,
którego centrum stanowił Paryż, liczący w 1292 116 złotników, dużą rolę nadal odgrywały
warsztaty w Limoges.

Wśród sprzętów liturgicznych nowość stanowiły monstrancje (wprowadzenie święta Bożego
Ciała w 1246), szerzący się kult relikwii zwłaszcza Krzyża św. spopularyzowały się relikwiarze.
Jednocześnie kwitło tkactwo i hafciarstwo w takich centrach jak: Florencja, Paryż, Londyn, w
XV w. Arras i Tournai, w końcu w. XV Bruksela.

W brązownictwie szczególną sławą cieszyły się chrzcielnice, płyty nagrobne i inne przedmioty
wykonywane w XV w. w norymberskiej pracowni Vischerów.