Problematyka zawarcia małżeństwa:
prawo kanoniczne oraz prawo
państwowe

Materiały opracowane na podstawie aktów prawnych oraz monografii
P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego, Tarnów 2005.

Istota małżeństwa

Prawo kanoniczne

Polskie prawo państwowe

monogamia

monogamia

związek mężczyzny i kobiety

związek mężczyzny i kobiety

nierozerwalność

możliwość rozwodu

możliwość stwierdzenia

nieistnienia

możliwość unieważnienia

cel: wzajemne dobro

małżonków, płodność

cel: dobro rodziny, wzajemna

pomoc (art. 23 KRO)

brak wewnętrznej akceptacji

istotnych elementów

małżeństwa skutkuje

niepowstaniem małżeństwa

brak analogicznego

rozwiązania

możliwość separacji

możliwość separacji

regulacja zaręczyn w Instrukcji

Konferencji Episkopatu Polski z

1986 r.

brak regulacji dotyczących

zaręczyn

Przesłanki zawarcia ważnego
małżeństwa



Prawo kanoniczne: brak przeszkód
zrywających, brak wad oświadczenia woli,
dochowanie wymogów formalnych
związanych z procedurą



Prawo państwowe: brak przesłanek
negatywnych dotyczących nupturientów,
brak wad oświadczeń woli, dochowanie
wymogów formalnych związanych z
procedurą

Istota przeszkody w prawie
kanonicznym i jej źródła

przeszkoda – okoliczność dotycząca osoby, oświadczenia woli
lub formy zawarcia małżeństwa uniemożliwiająca zawarcie
małżeństwa ważnie lub godziwie

(P.M. Gajda, op. cit., s. 83)

Przeszkody

wg

pochodzeni

a

Prawo

Boże

Prawo

naturalne

Prawo

pozytywne

Prawo

ludzkie

Prawo

kościelne

Prawo

cywilne

Dalsze podziały przeszkód w prawie
kanonicznym



Ze względu na możliwość udowodnienia: publiczne i tajne
(dowodzenie odpowiednio w zakresie zewnętrznym i
wewnętrznym)



Pewne i wątpliwe w zakresie prawnym lub faktycznym (kan.
14 w przypadku wątpliwości prawnej ustawy nie
obowiązują; w przypadku wątpliwości faktycznej co do
prawa ludzkiego dyspensy zastrzeżoną dla Stolicy
Apostolskiej może udzielić biskup ordynariusz, nie można
dyspensować w przypadku wątpliwości faktycznej prawa
bożego oprócz impotencji)



Od których można dyspensować, nie można, nie zwykło się
dyspensować



Uprzednie i następcze



Czasowe i trwałe



Odpowiednikiem dyspensy w prawie polskim jest zgoda
sądu (zob. KRO art. 6 par. 1; art. 10 par. 1)

Władza dyspensowania (1)

P.M. Gajda, op. cit., s. 88-91.



Biskup Rzymu: nie może od prawa Bożego, nie udziela w razie
wątpliwości prawa naturalnego, nie zwykło się od celibatu biskupów,
rzadko od celibatu prezbiterów; dyspensa za pośrednictwem Penitencjarii
Rzymskiej (aspekt wewnętrzny) albo Kongregacji Rzymskich (aspekt
zewnętrzny); wyłącznie on: przeszkoda święceń lub wieczystego ślubu
publicznego czystości złożonego w instytucie zakonnym na prawie
papieskim oraz występku małżonkobójstwa



Ordynariusz miejsca – w zależności od sytuacji:

a)

Zwykła – wszystkie prawa kościelnego nie podlegające
rezerwacji dla papieża; dla podwładnych i osób na tym
terytorium

b)

Niebezpieczeństwo śmierci (aspekt zewnętrzny np. wojna i
wewnętrzny – choroba) dodatkowo od zachowania formy oraz
wszystkich kościelnych oprócz święcenia prezbiteratu

c)

Wypadek naglący gdy wszystko przygotowane do ślubu i nie
można czekać na decyzję Stolicy Apostolskiej – wszystkie
przeszkody prawa kościelnego oprócz ślubu czystości oraz
święceń prezbiteratu i diakonatu

Władza dyspensowania (2)



Proboszcz i inni świadkowie kwalifikowani do asystowania
przy zawarciu małżeństwa:

1.

Niebezpieczeństwo śmierci: od formy
kanonicznej i przeszkód prawa kościelnego
oprócz święceń prezbiteratu w sytuacji, gdy
kontakt z ordynariuszem jest możliwy tylko
telefonicznie lub telegraficznie, wobec
parafian i osób aktualnie przebywających

2.

Przypadek naglący: tylko do przeszkód tajnych
od formy kanonicznej i przeszkód prawa
kościelnego oprócz święceń prezbiteratu,
diakonatu i ślubu czystości



Władza spowiednika:

1.

Niebezpieczeństwo śmierci od przeszkód
prawa kościelnego tajnych w zakresie
wewnętrznym sakramentalnym i poza
sakramentalnym (poza spowiedzią)

2.

Przypadek naglący: przeszkody tajne z zakresu
prawa kościelnego oprócz ślubu czystości i
świeceń

Okoliczności umożliwiające dyspensę
(Instrukcja KEP z 1986, praktyka) –
konieczność przyczyny godziwej, słusznej i
racjonalnej

P.M. Gajda, op.cit., s. 97-8.

1.

Dobro duchowe narzeczonych

2.

Dobro dziecka nienarodzonego

3.

Wszystko przygotowane do ślubu (omnia parata ad nuptias)

4.

Uważnienie małżeństwa nieważnie zawartego

5.

Niebezpieczeństwo zawarcia małżeństwa nieważnego

6.

Niebezpieczeństwa życia w konkubinacie

7.

Ustanie publicznego konkubinatu

8.

Zgoda między rodzinami

9.

Podeszły wiek narzeczonych

10.

Względy ekonomiczne

Przeszkody zrywające/wymogi podmiotowe
w prawie polskim

Prawo kanoniczne

Polskie prawo państwowe

Przeszkoda wieku

Przeszkoda wieku

Impotencja

-

Istniejący węzeł małżeński

Istniejący węzeł małżeński

Różność religii (disparitus cultus)

-

Święcenia

-

Profesja zakonna

-

Uprowadzenie

Uprowadzenie może być

rozpatrywane w ramach wad

konsensusu

Występek małżonkobójstwa

-

Pokrewieństwo

Pokrewieństwo

Powinowactwo

Powinowactwo

Przyzwoitość publiczna

-

Pokrewieństwo prawne

Pokrewieństwo prawne

Pokrewieństwo duchowe

-
Ubezwłasnowolnienie całkowite

Przeszkoda wieku

Prawo kanoniczne

Prawo polskie

Przeszkoda czasowa

Przeszkoda czasowa

KPK: 14 lat dziewczyna, 16 lat

chłopak – regulacja prawa

kościelnego

Instrukcja KEP: 18 lat oboje –

regulacja prawa kościelnego

możliwość dyspensowania do

wieku odpowiednio 12 i 14 lat,

poniżej nie można – zakaz z

prawa Bożego naturalnego

Wymóg 18 lat

Sąd rodzinny może wydać

zgodę na małżeństwo kobiety

16-letniej (art. 10 par. 1 KRO)

Uważnienie nieważnego

małżeństwa wymaga

ponowienia zgody małżeńskiej

Małżeństwo istnieje, małżonek

może żądać unieważnienia

małżeństwa zanim osiągnie

wymagany wiek (art. 10 par.

2,3)

Przeszkody impotencji i bigamii



Impotencja: uprzednia, trwała i pewna; względna (wobec
konkretnej osoby) albo absolutna, fizyczna lub psychiczna; podstawą
prawo Boże naturalne



Istniejący węzeł małżeński: prawo państwowe art. 13 par. 1 KRO:
Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku
małżeńskim; prawo kanoniczne: pochodzenia prawa Bożego
pozytywnego (Mt 19,6); zakaz istnieje także w przypadku wątpliwym;
uznanie w prawie kanonicznym małżeństw zawartych w wybranych
wyznaniach chrześcijańskich; konieczność zgłoszenia się do biskupa
ordynariusza w przypadku wcześniejszego małżeństwa cywilnego
(które uległo rozpadowi) z inną osobą w związku z możliwością
uznania tego małżeństwa na gruncie prawa kanonicznego na mocy
uważnienia w związku lub formy nadzwyczajnej (P. Gajda, op. cit, s.
104); przeszkodą jest także małżeństwo ważnie zawarte ale
niedopełnione (tu wymóg dyspensy od papieża); inne dyspensy:
przywilej Pawłowy (osoba nowo ochrzczona może opuścić
dotychczasowego nieochrzczonego małżonka, jeśli ten utrudnia
wspólne życie w związku z konwersją) oraz przywilej Piotrowy (w
przypadku poligamii i poliandrii możliwość związania się z jedną
osobą spośród dotychczasowych małżonków)

Przeszkoda różnej religii, święceń,
publicznego ślubu czystości



Małżeństwo katolika z osobą nieochrzczoną
albo apostatą (odejście od Kościoła formalnie
albo nieformalnie ale praktycznie i publicznie);
z prawa ludzkiego – podlega dyspensowaniu



Przeszkoda święceń – charakter publiczny,
prawa kościelnego i podlega dyspensowaniu; w
sytuacji zwykłej dyspensuje papież



Przeszkoda ślubu czystości złożonego w
publicznie i wieczyście w instytucie zakonnym
na prawie papieskim lub diecezjalnym – z
prawa kościelnego, podlega dyspensowaniu; w
sytuacji zwykłej dyspensuje papież

Przeszkody uprowadzenia i
małżonkobójstwa



Uprowadzenie: przeszkoda prawa
kościelnego, dyspensuje tylko
uprowadzona/y. Na gruncie prawa
państwowego (KRO) sytuacja ta może być
rozpatrywana na gruncie wadliwości
oświadczenia woli – problem syndromu
sztokholmskiego



Małżonkobójstwo: przeszkoda prawa
kościelnego, w sytuacji zwykłej dyspensuje
tylko papież; przesłanki: celem zabójstwa
zawarcie nowego związku małżeńskiego,
udział w przestępstwie rozumiany szeroko
(sprawstwo, pomocnictwo i in.)

Przeszkoda pokrewieństwa

Prawo kanoniczne

Prawo państwowe

Bezwzględny zakaz w linii

prostej – prawo Boże naturalne

Bezwzględny zakaz w linii

prostej

Bezwzględny zakaz drugi

stopień w linii bocznej – prawo

Boże naturalne [rodzeństwo]

Bezwzględny zakaz drugi

stopień w linii bocznej

Zakaz z prawa kościelnego:

trzeci i czwarty stopień

Przeszkoda pokrewieństwa nie

zwielokrotnia się

Brak wymaganego zezwolenia

sądu

Przeszkoda powinowactwa,
przyzwoitości publicznej



Powinowactwo – związek z rodziną małżeństwo;
KPK: zakaz w linii prostej: ojczym i pasierbica,
macocha i pasierb, teść i synowa, teściowa i
zięć [naturalnie zakaz obowiązuje także w
sytuacji, gdy małżonek umarł]; przeszkoda
prawa kościelnego; KRO art. 14 par. 1 reguluje
analogicznie, możliwe jest zezwolenie sądu



Przeszkoda przyzwoitości publicznej – zakaz
wiązania się z spokrewnionym w pierwszym
stopniu linii prostej z osobą, z którą dotychczas
pozostawano w konkubinacie trwałym i
notorycznym; przeszkoda prawa kościelnego

Przeszkoda pokrewieństwa
prawnego; w KKKW ponadto
przeszkoda pokrewieństwa
duchowego

P.M. Gajda, op.cit., s. 126-8



Adoptio naturam imitatur; prawo kanoniczne
uwzględnia państwowy porządek prawny; zakaz
zawarcia małżeństwa dla: „przysposabiający i jego
wstępni i zstępni z osobą przysposobioną oraz
rodzeństwo wynikające z adopcji”; ustanie przeszkody
na mocy dyspensy albo ustania przysposobienia
zgodnie z procedura prawa polskiego; w KRO zakaz
bezwzględny (bez możliwości uzyskania zezwolenia
sądowego) pomiędzy przysposobionym i
przysposabiającym



Pokrewieństwo duchowe (tylko w Kodeksie Kanonów
Kościołów Wschodnich): między chrzestnym a osobą
ochrzczoną i jej rodzicami

Wymogi i wady konsensusu
małżeńskiego w KPK

P.M. Gajda, op. cit, s. 131-163



consensus facit nuptias – konsensus tworzy
małżeństwo



wymogiem ważnego konsensusu jest wiedza na
temat istotnych cech małżeństwa, jej brak
pociąga za sobą nieważność oświadczenia woli



Wady konsensusu:

1.

Brak wystarczającego używania rozumu

2.

Brak wiedzy na temat istotnych przymiotów
małżeństwa

3.

Psychiczna niezdolność do podjęcia istotnych
obowiązków małżeńskich

4.

Błąd i podstęp

5.

Zgoda pozorna

6.

Zgoda warunkowa

7.

Przymus i bojaźń

Brak wystarczającego używania

rozumu

•

KPK: Brak wystarczającego używania rozumu –
przyczynami mogą być: niedorozwój psychiczny,
choroba psychiczna w momencie oświadczenia woli;
także chwilowa niemożność używania rozumu, np.
Pozostawanie pod wpływem alkoholu, narkotyków etc.

•

KRO: art. 11, 12 i 15: nie może zawrzeć małżeństwa
osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, dotknięta
chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym,
chyba że stan nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu
przyszłego potomstwa i osoba nie została
ubezwłasnowolniona całkowicie to sąd może udzielić
zgody; małżeństwo może być unieważnione, jeśli
osoba w chwili oświadczenia woli znajdowała się w
stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli

Brak wiedzy na temat istotnych
przymiotów małżeństwa

•

KPK: brak wiedzy na temat istotnych przymiotów
małżeństwa – dotyczy świadomości istotnych praw i
obowiązków; wg judykatury należą tutaj (P.M. Gajda, op. cit.,
s. 138-9):

1)

Obowiązki dotyczące realizacji dobra małżonków (wierność,
pożycie intymne na ludzi sposób, nierozerwalność,
pielęgnowanie wspólnego życia, pomoc wzajemna,
przyczynianie się do wspólnego dobra, dążenie do
świętości)

2)

Obowiązki w zakresie płodności i wychowania potomstwa

Konieczne jest przeciętne „rozeznanie co do powagi i

znaczenia tych praw i obowiązków małżeńskich. Jeśli
nupturient w swej lekkomyślności, psychicznie lub moralnie
niedojrzały nie przywiązuje żadnej wagi do tych praw i
obowiązków, małżeństwo będzie nie ważne”.

Psychiczna, obiektywna niezdolności
do podjęcia istotnych obowiązków
małżeńskich – prawo kanoniczne



Przykłady z judykatury i jurysprudencji prawa
kanonicznego:



źródła niszczenia osobowości, np. psychopatia,
poważny stopień psychicznej niedojrzałości,
skrajny egoizm, uzależnienie od alkoholu i
narkotyków, uzależnienie od rodziców, zwłaszcza
od matki



Płaszczyzna seksualna: homoseksualizm,
nadpobudliwość seksualna, nimfomania,
satyrianizm, masochizm, transseksualizm po
zmianie płci, osoby chore na AIDS

Błąd, podstęp, symulacja



Błąd co do osoby narzeczonego (także KRO art. 15 par. 1,
2, przesłanka umożliwia unieważnienie małżestwa) albo
istotnego przymiotu np. płodność, albo istotnego
przymiotu małżeństwa np. nierozerwalność (KPK);



Podstęp jako świadome wprowadzenie w błąd co do
przymiotu swojej osoby (np. zatajenie narkomani,
alkoholizmu, ciąży z inną osobą, poważnego obciążenia
natury moralnej, poważnych długów, kradzieży,
przekonań religijnych, chorób, zwyczajowych zachowań)



Symulacja – wykluczenie woli zawarcia małżeństwa lub
jednego z istotnych przymiotów małżeństwa (np.
wykluczenie potomstwa, zastrzeżenie aktów seksualnych
z osobą trzecią, odrzucenie sakramentalności); w prawie
państwowym należy stosować przepisy KC

Zgoda warunkowa, przymus i bojaźń

P.M. Gajda, op. cit., s. 155-158



Zgoda warunkowa – zakaz dołożenia warunku jako
zdarzenia przyszłego niepewnego; możliwość
dołożenia warunku dotyczącego zjawiska w
teraźniejszości lub przeszłości, co do którego brak
pewności – jest dołączany w formie pisemnej za zgodą
biskupa ordynariusza; brak w KRO



KPK: przymus fizyczny (zawsze powoduje nieważność
czynności prawnych) i moralny, następstwem p.
moralnego jest bojaźń; małżeństwo nie istnieje, jeśli
bojaźń jest ciężka bezwzględnie (obiektywnie, np.
szantaż zamordowania osoby bliskiej) lub względnie
(subiektywnie, np. szantaż zerwaniem więzi
rodzinnych, zależnie od wrażliwości), ma charakter
zewnętrzny, a nupturient nie widzi innego rozwiązania
jak zawarcie małżeństwa; przymus nie musi mieć na
celu wymuszenie małżeństwa, lecz ono okazuje się
jedynym rozwiązaniem do uniknięcia
niebezpieczeństwa

Forma zawarcia małżeństwa



Zawarcie osobiście lub przez pełnomocnika (KPK, KRO)



KPK: forma zwyczajna kanoniczna: wobec 2 świadków
zwykłych i 1 kwalifikowanego, w świątyni lub innym
wyznaczonym do tego miejscu; jest wymagana dla
ważności, w przypadku zawarcia małżeństwa z osobą
niekatolicką obrządku wschodniego konieczna jest tylko do
godziwości; możliwość dyspensowania od formy kanonicznej
katolików przez biskupa ordynariusza tylko w
niebezpieczeństwie śmierci



Świadek kwalifikowany: proboszcz lub osoba przez niego
wskazana na zasadzie licencji w pojedynczym przypadku
ustnie, dla większej ilości przypadków delegacją pisemną



Forma specjalna: w niebezpieczeństwie śmierci lub gdy w
ciągu miesiąca nie będzie mógł przybyć świadek
kwalifikowany; wystarczy 3 świadków zwykłych, wskrajnych
przypadkach także mniej

Małżeństwo wyznaniowe ze
skutkami cywilnymi



Procedura zgodnie z KRO – elementy niezbędne:

1.

Pobranie w USC zaświadczenia o braku przeszkód w prawie polskim
do zawarcia małżeństwa; jest ważne 3 miesiące

2.

Oświadczenie woli przez nupturientów podczas wyznaniowego
obrzędu małżeństwa

3.

Sporządzenie protokołu przez świadka kwalifikowanego, podpisy
nupturientów i wszystkich świadków

4.

Dostarczenie protokołu i zaświadczenia kierownikowi właściwego
USC przez duchownego w ciągu 5 dni roboczych (także nadanie
pocztą)

5.

Sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeństwa

Możliwość unieważnienia w prawie polskim

(P.M. Gajda, op. cit., s. 189)

a)

Gdy nupturient był w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli

b)

Pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej osoby

c)

Pod wpływem bezprawnej groźby budzącej obawę poważnego
niebezpieczeństwa osobistego nupturienta lub innej osoby

Małżeństwa mieszane, zawarte
tajnie, rozłączenie małżonków w
KPK, separacja



Małżeństwa mieszane i im podobne, konieczna dyspensa, zwolnienie od formy
kanonicznej również konieczna dyspensa



Małżeństwo tajne za zgodą biskupa ordynariusza, zobowiązanie dochowania
tajemnicy: ordynariusz miejsca, asystujący, świadkowie, małżonkowie



Rozłączenie małżonków: rozwiązanie węzła małżeństwa niedopełnionego,
przywilej Piotrowy (wyłączna jurysdykcja papieża) i przywilej Pawłowy (mocą
nowego małżeństwa) czyli rozwiązanie małżeństwa na korzyść wiary



Separacja dozgonna albo czasowa; podstawy: cudzołóstwo (traci się to prawo
gdy współmałżonek darował wyraźnie lub milcząco winę, zgodził się na
cudzołóstwo, stał się przyczyną cudzołóstwa, sam również popełnił
cudzołóstwo); kan. 1153 par. 1: „Jeśli jedno ze współmałżonków stanowi źródło
poważnego niebezpieczeństwa dla duszy lub ciała drugiej strony albo dla
potomstwa, lub w inny sposób czyni zbyt trudnym życie wspólne, tym samym
daje drugiej stronie zgodną z prawem przyczynę odejścia, bądź na mocy
dekretu ordynariusza miejsca, bądź też gdy niebezpieczeństwo jest
bezpośrednie, własną powagą” (nietolerancja, narażenie na utratę wiary,
brutalność, atmosfera nie do wytrzymania, niebezpieczeństwo fizyczne,
uniemożliwianie wspólnego życia wygórowanymi potrzebami, niewłaściwym
dysponowaniem środkami majatkowymi; P.M. Gajda, op. cit., s. 249)

Uważnienie małżeństwa



Uważnienie – „akt prawny, mocą którego małżeństwo
nieważnie zawarte zostaje uprawomocnione
(uważnione), czyli staje się ważnym związkiem
małżeńskim” (P.M. Gajda, op. cit., s. 258)



Uważnienie zwykłe – usuniecie przeszkody i
uproszczone ponowienie zgody małżeńskiej (w
przypadkach przeszkody zrywającej, wady
konsensusu, wady formy kanonicznej)



Uważnienie nadzwyczajne – usuniecie przeszkody
oraz udzielenie dyspensy od ponownego wyrażenia
zgody, której trwanie się suponuje (P.M. Gajda, op.
cit., s. 259, 264)

1.

Gdy nie można nakłonić do ponowienia zgody, nawet jednej ze stron

2.

Globalne uważnienie małżeństw

3.

Nieważność spowodowana niezachowaniem przepisów kościelnych