EKOLOGIA I OCHRONA ŚRODOWISKA

Wykład 4

Motywy ochrony środowiska

• Religijne i kulturowe
• Patriotyczne, obronne, historyczno-pamiątkowe
• Gospodarcze
• Naukowe
• Edukacyjne
• Społeczne i zdrowotne
• Estetyczne
• Etyczne
• Legalistyczne
• Konformistyczne

Motywy religijne i kulturowe

• Przyrodzie przypisuje się wartości związane

z kulturą i religią. Przykładem są święte
góry i miejsca.

• Np. góra Fuji w Japonii – Park Narodowy

Fuji-Hakone-Izu

Ślęża – święta góra Słowian
Ślężański Park Krajobrazowy

Motywy patriotyczne, obronne,

historyczno-pamiątkowe

• Opieka nad

miejscami i
obiektami
przyrodniczymi,
które niosą w sobie
treści historyczne i
patriotyczne.

Motywy gospodarcze

• Wynikają z groźby

wyczerpania się zasobów
naturalnych  cała
gospodarka opiera się na
eksploatacji zasobów
przyrody, więc należy
postępować z nimi
przezornie i oszczędnie.

• Niszczenie środowiska

obniża jego możliwości
produkcyjne.

Motywy naukowe

• Fragmenty naturalnych

środowisk muszą być
zachowane, aby można
było prowadzic badania
naukowe, np.
ekologiczne.

• Poznanie praw przyrody

umożliwia opracowanie
racjonalnych zasad
gospodarowania
środowiskiem.

Motywy edukacyjne

• Poznanie praw

przyrody wzbogaca
wiedzę człowieka o
świecie.

• Obcowanie z

przyrodą oddziałuje
na ludzkie postawy.

Motywy społeczne i

zdrowotne

• Walory środowiska

(powietrze, woda,
krajobraz) są
bezpośrednio
użytkowane przez
ludzi dla
zaspokojenia
potrzeb rekreacji i
wypoczynku, co
wpływa na stan ich
zdrowia.

Motywy estetyczne

• Wypływają z

dążenia ludzi do
zachowania piękna
krajobrazu.

• Zniszczone

środowisko
wzbudza
negatywne
odczucia
estetyczne i
powoduje
psychiczny
dyskomfort.

Motywy etyczne

• Wypływają z:
Uznania świata przyrody za wartość

samą w sobie, bez względu na
wartość użytkową z punktu widzenia
ludzkich potrzeb

 Uznania stosunku człowieka do

środowiska przyrodniczego za miarę
jego moralności

Motywy legalistyczne

• Wypływają z postawy szacunku dla

prawa.  Przestrzeganie norm
prawnych wyrabia poczucie
wewnętrznego obowiązku.

• Istnienie norm prawnych motywuje

do dbania o środowisko niezależnie
od indywidualnych intencji danej
osoby.

Motywy konformistyczne

• Konformizm –

zachowania zgodne
ze społecznymi
normami

• Moda na

zachowania
proekologiczne
(recykling, jazda na
rowerze)

Koncepcje ochrony

środowiska

• Sakralna
• Regalia
• Konserwatorska ochrona przyrody
• Prawno-administracyjna
• Społeczno-ekonomiczna
• Koncepcje alternatywne
• Zrównoważony rozwój

Koncepcja sakralna

• „Efekt uboczny” wierzeń i

obyczajów

• Przykłady:
głazy służące za ołtarze,

święte gaje, stare drzewa

strach przed złymi

duchami np. pola
gejzerowe w Yellowstone

święte zwierzęta np. koty

i krokodyle w
starożytnym Egipcie,
krowy w Indiach

Koncepcja regaliów

• Koncepcja wypracowana

w średniowiecznej
Europie: dziedziny
działalności gospodarczej
zastrzeżone dla
panującego lub osób
obdarzonych przez niego
przywilejem.

• Forma ochrony własności

panującego, ale też
ograniczenie w
eksploatacji przyrody.

Najważniejsze regalia

• Łowieckie – zastrzegające

na rzecz władcy
polowanie na wybrane
gatunki zwierząt (np.
tura)

• Górnicze – ograniczające

ilość kopalni

• Bartne – ograniczające

ilość drzew
przeznaczonych na barcie

• Rybackie – ograniczające

skalę połowu ryb

Koncepcja konserwatorskiej ochrony

przyrody

• Pierwsza koncepcja

świadomej ochrony
przyrodniczego
otoczenia ludzi:

OCHRONA

INDYWIDUALNA

OCHRONA

GATUNKOWA

OCHRONA

OBSZAROWA

Koncepcja prawno-administracyjna

ochrony środowiska

• Uznaje konieczność określenia granic

dopuszczalnej ingerencji w środowisko za
pomocą reguł prawa i procedur
administracyjnych, na straży ktorych stoi
państwo. Metody:

Normy ekologiczne
Normy technologiczne
Reglamentacja praw do eksploatacji zasobów

np. poboru wody, przeznaczenia gruntów
leśnych i rolnych na inne cele, usuwania drzew

Procedury planistyczne i administracyjne
Egzekucja prawa

Koncepcja społeczno-ekonomiczna

ochrony środowiska

• Stosowanie

motywacji innej niż
przymus prawno-
administracyjny:

Motywacja

finansowa (ulgi,
zwolnienia
podatkowe,
subwencje)

 Edukacja

ekologiczna

Koncepcja trwałego i

zrównoważonego rozwoju

Cele

gospodarcze

Cele

środowiskow

e

Cele

społeczne

Koncepcje ochrony

środowiska

• Sakralna
• Regalia
• Konserwatorska ochrona przyrody
• Prawno-administracyjna

• Społeczno-ekonomiczna

• Koncepcje alternatywne
• Zrównoważony rozwój

• Społeczne aspekty

ochrony środowiska:

- świadomość

ekologiczna

- konflikty ekologiczne
- edukacja ekologiczna
- organizacje

ekologiczne

ŚWIADOMOŚĆ

EKOLOGICZNA

ŚWIADOMOŚĆ

EKOLOGICZNA

POLITYKA,

PRAWO,

GOSPODARKA

POLITYKA,

PRAWO,

GOSPODARKA

RUCHY

EKOLOGICZNE

RUCHY

EKOLOGICZNE

DZIAŁANIA

INDYWIDUALNE

DZIAŁANIA

INDYWIDUALNE

OCHRONA

ŚRODOWISKA

OCHRONA

ŚRODOWISKA

STAN

ŚRODOWISKA

STAN

ŚRODOWISKA

Świadomość ekologiczna lub jej brak

może charakteryzować:

• Jednostki jako uczestników instytucji

(polityków, urzędników, przedsiębiorców)

• Obywateli (jako wyborców lub

członków/sympatyków organizacji
pozarządowych)

• Jednostki w kontekście codziennych,

indywidualnych zachowań (np. jako
konsumentów, turystów, właścicieli
gospodarstw domowych etc.)

• Grupy społeczne

Elementy świadomości ekologicznej

• Emocjonalny
(np. reakcje emocjonalne
na przyrodę lub jej niszczenie)
• Aksjologiczno-normatywny
(system norm i wartości)
• Poznawczy
(wiedza na temat środowiska)
• Behawioralny
(konkretne zachowania „pro-

lub

anty – środowiskowe”

Świadomość ekologiczna w Polsce –

schyłek PRL (Gliński, 1988)

• Wysoka wartość środowiska na poziomie

deklaracja, a nie zachowań

• Przekonanie o złym stanie środowiska
• Wysoka ranga czystości środowiska w sensie

powietrza, czy wody, a niska ranga przyrody i
krajobrazu

• Intuicyjna świadomość zagrożenia zdrowia w

związku z chemizacją środowiska

• Optyka lokalna
• Krytycyzm i nieufnośc w stosunku do działań

instytucjonalnych – niski autorytet
ówczesnego państwa

Świadomość ekologiczna w Polsce – lata

90 XXw. i początek XXIw. (Burger, 2005)

• Spadek zainteresowania problemami

środowiska wynikający z realnej
poprawy jego stanu

• Wzrost wiary w skuteczność działań

indywidualnych i instytucjonalnych
(np. władz lokalnych) na rzecz
środowiska

• Kwestie ekonomiczne (bezrobocie,

recesja) przyćmiły wagę problemów
ekologicznych

Kształtowanie świadomości

ekologicznej

Edukacja ekologiczna jest uważana za główny czynnik
kształtowania świadomości ekologicznej. Istotne są
również normy prawne i sankcje, materialne
uwarunkowania poziomu życia i całokształt wzorców
kulturowych.

Opracowywanie projektów

edukacyjnych – Komu?

• Precyzyjne określenie

grupy docelowej, do
której ma być skierowana
kampania edukacyjna
(wiek, zawód,
wykształcenie etc.)

Np. dzieci w wieku
szkolnym, urzędnicy z
samorządów lokalnych,
rolnicy, studenci,
mieszkańcy gminy X,
nauczyciele

Opracowywanie projektów

edukacyjnych – Co?

• Określenie celu

kampanii – jakie
myśli, idee,
informacje, bądź
przesłanie mają
być przekazane.

• Przesłanie powinno

być konkretne,
jasne i proste.

Opracowywanie projektów

edukacyjnych – Dlaczego?

• Trzeba określić i nazwać

powody, dla których
kierujemy określony
przekaz do danej grupy

Np.: potrzeba troski o
ochronę bioróżnorodności
na terenach rolniczych (bo
są cenne) przez rolników

(bo

mają wpływ na
gospodarowanie tymi
terenami)

Opracowywanie projektów

edukacyjnych – Jak?

• Określenie

optymalnych
środków i metod
edukacji

Np.: bilboardy,

reklamy TV,

publikacje,

warsztaty,

lekcje, ulotki,

happeningi,

konferencje,

wykłady,

strony www, gry
komputerowe...

Przykłady gier edukacyjnych lub

„management flight simulators”

Idagon River System

http://www.wsu.edu/~forda/AAIda.html

Keep Cool – gra planszowa

http://spiel-keep-cool.de/

Konflikty ekologiczne...

... są wyrazem stanu

i przemian
świadomości
ekologicznej.

świadomość

konfliktu -

aspekt

psychologicz

ny

sprzeczności

konfliktotwórc

ze w systemie

- aspekt

strukturalny

sytuacja

konfliktotwór

cza

(źródła

konfliktu)

KONFLIKT

przyczyn

y

uwarunkowania

Model konfliktu społecznego

Przedmiot konfliktów ekologicznych

• Lokalizacja:
- Inwestycji przemysłowych

potencjalnie szkodliwych dla
zdrowia np. elektrowni
jądrowych

- Inwestycji służących ochronie

środowiska np. spalarni śmieci

• Powoływanie/powiększanie

obszarów chronionych,
zaostrzanie reżimów
ochronnych, wprowadzanie
planów ochrony

• Lokalizacja infrastruktury

komunikacyjnej na obszarach
cennych przyrodniczo

Konflikty planowanej sieci drogowej z obszarami Natura 2000

(za: http://www.siskom.waw.pl/nauka-srodowisko.htm#4

PRZYKŁADY:
A1 : Dolina Dolnej Wisły
A2 : Dolina Środkowej Odry,
Dolina Dolnego Bugu
A4 : Góra Świętej Anny
A8 : Dolina Widawy
A18 : Bory Dolnośląskie
S19 : Puszcza Knyszyńska,
Dolina Górnej Narwi,
Dolina Dolnego Bugu,
Beskid Niski

Mechanizmy konfliktów

ekologicznych

• NIMBY (Not In My

Backyard)

• IANUM (Inwestuj

Ale Nie U Mnie)

• LULU (Locally

Undesirable Land
Use)

• Duża rola NGOs i

samorządów
lokalnych

Konflikty między ochroną przyrody a turystyką i

rekreacją (na przykładzie parków narodowych)

Natura konfliktów na obszarach

chronionych

• Konflikt funkcji

przestrzenny
instytucjonalny

• Konflikt wartości
• Konflikt interesów

Konflikt funkcji

Park narodowy tworzy się w celu zachowania
różnorodności biologicznej, zasobów, tworów

i

składników przyrody nieożywionej i walorów
krajobrazowych, przywrócenia właściwego

stanu

zasobów i składników przyrody oraz

odtworzenia

zniekształconych siedlisk przyrodniczych,

siedlisk

roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.
(

Ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004, Art.8, p.2

)

Konflikt funkcji

Obszar parku narodowego jest udostępniany

w

celach naukowych, edukacyjnych,

kulturowych,

turystycznych, rekreacyjnych i sportowych

w

sposób, który nie wpłynie negatywnie na

przyrodę

w parku narodowym.

(

Ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004, Art.12,

p.1

)

Konflikt wartości

Nadrzędność celu ochrony przyrody

nad

udostępnianiem parku stanowi podłoże

dla

konfliktu wartości



Co jest ważniejsze:

człowiek czy przyroda?

Konflikt wartości

"Nie dla kosówki został stworzony

świat,

tylko dla ludzi."

(Wypowiedź dziennikarza lokalnej gazety podczas spotkania

negocjacyjnego w

sprawie zagospodarowania Szrenicy, Jelenia Góra, 9.04.01, not.

własna)

"Parki narodowe powinny być parkami, to

znaczy

miejscem wypoczynku w kontakcie z

przyrodą.

Ochrona przyrody ustępuje miejsca jej

kultowi i

staje się celem samym w sobie. Zamiast

służyć

dobru wspólnemu, miejsca chronione są

coraz

mniej dostępne."

(Dla kogo przyroda?, Michał Wojciechowski, Rzeczpospolita,

05.07.2004.)

Konflikt wartości

"Dlaczego z takim zapałem eliminuje się

ducha

romantyzmu i przygody, wolności i radości z

bycia

w górach? Dlaczego nie możemy już

wyruszyć w

góry, wolno nam jedynie zwiedzać Park: Jest

to

(...) wbrew tradycji turystycznej, z której

narodziły

się idee ochrony przyrody gór.”

(Wysłouch J., 1995, List otwarty w sprawie turystyki górskiej na terenie parków
narodowych, Parki Narodowe, Nr 4/95, s.3-4.)

Konflikt interesów

• Konflikt interesów ekonomicznych

• Konflikt uprawnień

• Spory między różnymi użytkownikami

parku

Konflikt interesów

Konflikt interesów ekonomicznych

"Jest konflikt między Parkiem, a

spółkami turystycznymi. Spółka

chciałaby mieć korzyści z Parku,

ochrona przyrody schodzi na dalszy

plan, bo najważniejsze są sprawy

ekonomiczne. To taki krwiożerczy

kapitalizm."

(wywiad pogłębiony, pracownik parku, KPN)

Konflikt interesów

Konflikt uprawnień

"PTTK jest rugowane z Pienin, Tatr i Babiej Góry,

na turystycznych drogowskazach zastępuje się

znaki PTTK znakami PPN i TPN."

(Wysłouch, 1995)

"Firma turystyczna X ma problem, bo straciła

monopol na przewodnictwo. Czepia się 3-4

pracowników parku, którzy są przewodnikami. Tu

Park nie jest stroną, tylko polem konfliktu, a

płaszczyzną jest turystyka. Konflikt między jej

firmą a innymi firmami to już zwykła

konkurencja.”

(wywiad pogłębiony, pracownik parku, BPN)

Konflikt interesów

Spory między różnymi użytkownikami

parku

 Turyści piesi nie przyjeżdżają do parku, aby

podziwiać

nartostrady czy wyciągi.

 Pokrywanie się szlaków pieszych z konnymi i
rowerowymi może prowadzić do niebezpiecznych
incydentów i wypadków.

Przedmiot konfliktów

• Za mało turystów
• Za dużo turystów

• Zakres kompetencji

różnych podmiotów

• Przepływ informacji,

zarządzanie

• Infrastruktura turystyczno-

sportowa

• Niektóre formy turystyki i

rekreacji

Infrastruktura turystyczno-sportowa

Niektóre formy turystyki i rekreacji

– Wspinaczka

skałkowa

– Turystyka rowerowa

– Sporty wodne

– Narciarstwo

– Turystyka konna

„Były konflikty o konie. W pobliżu parku jest kilka

stadnin. Oczywiście oni uważali, ze nie wchodzi w

grę coś takiego jak wytyczanie tras konnych czy

pobieranie opłat, bo koń jest ekologiczny, koń nie

zanieczyszcza, a samochody leśniczych tak.”

(wywiad pogłębiony, pracownik parku, WPN)

Strony konfliktów

PAR

K

służba

parku

turyści

NGOs

biznes

ludność

miejscow

a

naukowc

y

władze

lokalne