Podstawy receptury

kosmetycznej (PRK)

Dla zrozumienia wykładu PRK konieczne jest korzystanie z

wykładów z chemii kosmetycznej, gdzie podane są wzory
związków chemicznych stosowanych w kosmetykach.

Wykład jest wspomagany następującymi podręcznikami:

Alicja Marzec „Chemia kosmetyków”,
wyd. Dom Organizatora,Toruń 2005, ISBN 83-7285-069-0

Władysław Brud, Ryszard Glinka „Technologia kosmetyków”, Łódź
2001, ISBN 83-906839-7-0

Janina Marcinkiewicz-Salmonowiczowa „Zarys chemii i technologii
kosmetyków’, skrypt Politechniki Gdańskiej , Gdańsk 1995

Wiesław Malinka „Zarys chemii kosmetycznej”, Wolumed,
Wrocław 1999, ISBN 83-87804-05-3

1.

Technologia perfumerii

Technologia perfumerii

obejmuje dwa zagadnienia;

technologię wytwarzania kompozycji zapachowych

przeznaczanych do nadawania zapachu innym wyrobom

oraz technologii wyrobów perfumeryjnych

przeznaczonych do nadawania zapachu ciału człowieka.

Wyroby perfumeryjne to

te kosmetyki, których głównym

lub jedynym zadaniem jest nadanie skórze lub otoczeniu

człowieka zapachu charakterystycznego dla zawartej w

nim kompozycji zapachowej tzn. perfumy alkoholowe ,

olejowe, w kremie lub w sztyfcie, wody toaletowe,

saszetki, pomady, olejki zapachowe, płyny i proszki do

kąpieli, odświeżacze powietrza itp.

Kompozycja zapachowa

to mieszanina naturalnych i

syntetycznych substancji zapachowych dobranych tak,

by środek zapachowy był odpowiednio lotny, trwały i

bezpieczny dla skóry.

Składniki kompozycji zapachowych

Szacuje się, że składników zapachowych jest ponad 4

tysiące. Ich liczba nie jest znana, bo syntezuje się nowe i

jest to utrzymywane w tajemnicy przez producentów.

Ponadto stosuje się mieszanki o składzie utrzymywanym w

tajemnicy ze względu na fakt, że jest to rynek bardzo

konkurencyjny. Analizy składu są możliwe i łatwe.

Tajemnica kosmetyku leży jednak w procedurze

otrzymywania.

Składniki zapachowe klasyfikuje się według źródeł

pochodzenia:

Składniki kompozycji zapachowych

naturalne substancje zapachowe roślinne:

olejki eteryczne (a), konkrety (b), absoluty (c), żywice (d),

pomady (e),

izolaty (f)

naturalne substancje zapachowe zwierzęce: nastawy (g),

tinktury (h),

ekstrakty (j)

syntetyczne substancje zapachowe

PN-A-86947

(

a) Olejek eteryczny (essentials oil, huile essentielle) –

otrzymywany z roślin przez destylacje z parą wodną lub z
wodą, wytłaczany lub destylowany na sucho. Wodny
roztwór po destylacji wodnej nazywa się wodą
aromatyczną (różana, lawendowa, neroli).
(b) Konkret to ekstrakt ze świeżej rośliny niewodnym
rozpuszczalnikiem, który potem jest odparowany (konkret
różany, fiołkowy, lawendy)
(c) Absolut to produkt obróbki konkretu (ekstrakcja
alkoholem, filtracja i odparowanie alkoholu)
(d) Żywice (resinoidy) to ekstrakty suchego surowca
roślinnego niepolarnym rozpuszczalnikiem
(e) Pomady to olejowe ekstrakty kwiatów (na zimno lub
gorąco); chemicznie są to tłuszcze
(f) pojedyncze składniki izolowane drogą destylacji (np.
eugenol z olejku goździkowego)
(g) nastawa (patrz tinktura) otrzymany przez macerację
na mokro (tinktura waniliowa, bobu tonka)
(h) tinktura lub nalewka to roztwór otrzymany przez
macerację surowca w obecności rozpuszczalnika (zwykle
alkoholu)

Do produkcji tych surowców używa się
następujących

części roślin

:

Całe rośliny

(bazylia, lawenda, mięta,

rozmaryn)

Kwiaty

(neroli – kwiat pomarańczy, róży,

ylang-ylang)

Pąki kwiatowe

(goździk)

Liście

(cynamon, drzewo herbaciane,

eukaliptus, petigrain – pomarańcza)

Kora

(cynamon)

Drewno

(cedr, drzewo różane, sandał)

Cetyna

(igły z gałązkami – kosodrzewina,

pumil, sosna, tuja)

Korzenie i kłącza

(arcydzięgiel, imbir, irys,

lubczyk, wetiwer)

Owoce, nasiona

(anyżek, gałka

muszkatułowa, jałowiec, koper, pieprz)

Skórka owoców

(bergamota, cytryna,

grapefruit, mandarynka, pamarańcz)

W przeszłości stosowano

surowce pochodzenia

zwierzęcego.
Ambra

– wydzielina żołądka wieloryba w postaci

nalewki alkoholowej

Piżmo

– wydzielina gruczołów jeleni w postaci

rozcieńczonej tinktury

Cywet

– wydzielina kotów etiopskich, używany w

formie absolutu

Castoreum

– wydzielina bobrów

Syntetyczne środki zapachowe

to wiele różnych

związków:

Przykłady
Węglowodory aromatyczne (difenylometan), chlorowcopochodne
(-bromostyren), alkohole alifatyczne (n-undekanol), alkohole
aromatyczne (-fenyloetylowy), aldehydy alifatyczne (metylo-n-
nonylooctowy, MNA), aldehydy aromatyczne
(amylocynamonowy), ketony alifatyczne (etylo-n-amylowy),
ketony aromatyczne (p-metoksyacetofenon), acetale
(dwumetylowy acetal aldehydu fenylooctowego, PADMA), estry
alifatyczne (octan izobutylu), estry aromatyczne (salicylan
benzylu), laktony (γ-n-undekalakton), etery i fenole (eter
etylowy -naftolu (bromelia), 1-propenylo-4-metoksybenzen),
związki wielofunkcyjne (aldehyd 3-etoksy-4-
hydroksybenzoesowy (etylowanilina), 2,6-dimetylo-2-hydroksy-
oktanal-8 (hydroksycytronellal)), terpeny (mirce, limonen, cytral,
octan linalilu), piżma (muskon, egzaltolid, fantolid, androsten-16-
ol-3) i inne.

Typy kompozycji zapachowych

(w zależności od zastosowania):

Perfumeryjne, kosmetyczne, toaletowe, szamponowe, mydlarskie,
chemii gospodarczej, techniczne.

Zawartość kompozycji zapachowych i rodzaj alkoholu w wyrobach
perfumeryjnych

Typ

%

Kompozycji

Stężenie
alkoholu

Perfumy skoncentrowane (Extrait) 15-30

90-95

Perfumy (Parfum)

10-20

90-95

Perfumy w kremie (Creme Parfum) 6-12
Woda perfumowana (Eau de

Parfum)

8-15

80-90

Woda toaletowa (Eau de toilette)

4-8

Ok. 80

Woda Kolońska (toaletowa ) (Eau

de Cologne)

3-5

Ok. 70

Woda pachnąca (Splash Cologne/
Eau Fraiche)

1-3

Ok. 70

Zawartość kompozycji zapachowych w wyrobach
perfumeryjnych w aerozolu

Typ

%
kompozycj
i

%
etanolu

%
butanu

Perfumy

8

52

40

Wody toaletowe

3

52

45

Wody męskie (Kolońskie)

2

63

35

Zawartość olejków eterycznych w różnych typach
wyrobów

Oliwki (do masażu i nacierania)

1,5-2,5

Oliwki do twarzy

0,2-0,5

Alkoholowe wody kwiatowe

0,5-1,5

Toniki alkoholowe

0,2-0,5

Toniki bezalkoholowe

0,1-0,75

Kremy i żele do pielęgnacji twarzy

0,2-0,5

Kremy do rąk i nóg

1,0-1,5

Kremy do paznokci

1,0-2,0

Mleczka i balsamy oczyszczające

0,2-0,5

Mleczka i balsamy nawilżające

0,5-1,5

Kremy i żele przeciwdrobnoustrojowe

0,5-1,5

Preparaty przeciw pękaniu naczyń

0,1-1,5

Szampony

0,1-1,5

Żele pod prysznic

0,1-1,5

Olejki do kąpieli

0,1-1,5

Płyny do kąpieli

0,1-1,5

Mydła

0,1-1,5

2.

Technologia toników, lotionów,

mleczek i maseczek

2.1.

Toniki i lotiony

Toniki i lotiony są to klarowne roztwory do

zmywania i odświeżania skóry. Pierwowzorem ich
były wody kwiatowe i kolońskie. Toniki mają jednak
charakter pielęgnacyjny. Są silnie perfumowane.

Toniki służą do wtórnego oczyszczania skóry.

Usuwa się nimi rozpuszczalne w wodzie
zanieczyszczenia. Stosuje się je po uzyciu środków
oczyszczających opartych na olejach (np. po
demakijażu) a przed nałożeniem kremu, w celu
oczyszczenia i nawilżenia skóry. Toniki dobiera się w
zależności od rodzaju skóry.

Rozpuszczalniki toników to głównie woda o alkohol

(do 25% - etanol i/lub izopropanol – ten drugi ma lepsze
właściwości dezynfekujące i lepiej rozpuszcza tłuszcze).
Toniki zawierają też środki powierzchniowo-czynne i
środki wtórnie natłuszczające jak oksymetylenowane
monoglicerydy i pochodne lanoliny. Innymi składnikami
ważnymi są środki nawilżające: gliceryna, glikole,
pochodne glukozy, sole aminokwasów, hydrolizaty
protein.

Do cery tłustej i porowatej stosuje się substancje

ściągające (adstringenty), jak np. ekstrakty z
hamamelisu lub sole glinu. Odczyn toników: obojętny lub
słabo kwaśny. Do cery suchej nie powinno się stosować
alkoholi, które z drugiej strony są koniecznymi
rozpuszczalnikami dla kompozycji zapachowych, więc w
konsekwencji toniki do cery suchej są zwykle
bezzapachowe.

Przykłady receptur:

P.2.1. Tonik dla cery normalnej

• alkohol

15

• gliceryna

3

• wyciąg rumiankowy

10

• kwas cytrynowy

0,05

• woda różana

30

• woda

ad 100

Opis procedury: Zmieszać wyciąg rumiankowy
z wodą różaną. Rozpuścić kwas cytrynowy w
niewielkiej ilości wody i ten roztwór dodać do
wyciągu rumiankowego z wodą różaną.
Następnie dodać wodę i glicerynę. Całość
wstrząsnąć.

P.2.1. Tonik dla cery normalnej

• alkohol

15

• gliceryna

3

• wyciąg rumiankowy 10

• kwas cytrynowy

0,05

• woda różana

30

• woda

ad 100

Opis procedury: Zmieszać wyciąg rumiankowy
z wodą różaną. Rozpuścić kwas cytrynowy w
niewielkiej ilości wody i ten roztwór dodać do
wyciągu rumiankowego z wodą różaną.
Następnie dodać wodę i glicerynę. Całość
wstrząsnąć.

P.2.3. Tonik do cery suchej, zwiotczałej

(tonik ogórkowy)

• sok ogórkowy

• alkohol

• 2 łyżki gliceryny

Opis procedury: Sok ogórkowy zmieszać z
równą ilością alkoholu i pozostawić na tydzień
w zamkniętym szklanym naczyniu. Przecedzić i
wycisnąć sok z miąższu, do całości cieczy
dodać równą ilość destylowanej wody i 2 łyżki
gliceryny.

P.2.4. Lotion ściągający do cery tłustej z
łojotokiem

• 0,25 litra spirytusu

• 0,5 szklanki soku poziomkowego

• 0,5 szklanki soku ogórkowego

Opis procedury: Soki zalać spirytusem i
stosować do przemywania twarzy

P.2.5. Tonik do cery tłustej

• Alkohol

20,0

• Gliceryna

2,0

• Wyciąg z melisy

10,0

• Ałun glinowo-potasowy

• Kwas cytrynowy

0,1

• Woda lawendowa

20,0

• Woda destylowana

ad 100

Opis procedury: Rozpuścić ałun glinowo-
potasowy i kwas cytrynowy w niewielkiej ilości
ciepłej wody i dodać wyciąg z melisy. Wodę
lawendową rozcieńczyć alkoholem i dodać do
pierwszego roztworu, po czym uzupełnić wodą
destylowaną.

2.2.

Wody to twarzy

Wody do twarzy i lotiony bezalkoholowe
odświeżają, ożywiają i stymulują gojenie się
skóry. Można je szybko przygotować z
surowców roślinnych (soki z marchwi,
świeżych ogórków, truskawek, pomidorów lub
ogórków – do cery tłustej) i zwierzęcych
(maślanka – do cery suchej). Dodatek ziół
zapewnia długotrwałe działanie.

Przykład receptury:

P.2.6. Płyn rumiankowo-ogórkowy
zmiękczający
i wygładzający

• 75 ml naparu z kwiatów rumianku

• 350 g świeżego ogórka

• 6 łyżeczek gliceryny

Opis procedury: Wycisnąć sok z pokrojonego
w plasterki ogórka. Ciepły napar z rumianku
zmieszać z gliceryną i połączyć z sokiem
ogórkowym, mieszając. Przechowywać w
obniżonej temperaturze (4°C)

2.3.

Płyny to twarzy

Mleczka i śmietanki kosmetyczne oraz lotiony i
toniki służą do demakijażu. Mleczka i śmietanki
kosmetyczne stosowane są do cer suchej i
normalnej, natomiast lotiony (zawierające
alkohol) są przeznaczone dla cery tłustej.
Wśród płynów do twarzy wyróżnia się płyny
czyszczące (zmywające) oraz ściągające.

Mleczka są emulsjami typu w/o lub o/w, dzięki

temu składowi usuwają zanieczyszczenia
rozpuszczalne w obu rozpuszczalnikach. Mleczka
mają charakter obojętny, nie alkalizują skóry.
Zawierają różne składniki pochodzenia
roślinnego (wyciągi z rumianku, lipy, aloesu,
nagietka, krwawnika, rdestu ptasiego) i wody
kwiatowe (z kwiatów pomarańczy, róży,
lawendy), środki ściągające, olejki eteryczne i
alkohol.

Ogólnie płyny oczyszczające nazywa się tonikami.
Zalicza się do nich także wody po goleniu. W skład
toników wchodzą różne wyciągi z roślin; obok
wymienionych używa się mięty (chłódzi i odkaża skórę),
melisy, szałwii, macierzanki, rozmarynu.
Do toników dodaje się oleje roślinne (awokadowy, lub
woskowy olej jojoby) w celu wytworzenia emulsji. Jako
zapachowe i lecznicze środki używa się wód
aromatycznych: różanej (do cery suchej i normalnej),
kamforowej (dla cery bladej, ziemistej i zmęczonej),
lawendowo-rozmarynowej (dla cery tłustej o
rozszerzonych porach), oczarowej (dla sery z
rozszerzonymi żyłkami) oraz olejki eteryczne (różany,
neroli, cytrusowy, herbaciany).
Płyny ściągające (adrstringent lotions) obecnie
zawierają mniej niż 40% alkoholu. Ich odświeżający
efekt daje 0,1-0,5% mentolu lub olejku miętowego.
Dodaje się także składniki odkażające (kwas borny,
cytrynowy, kamforę lub olejek drzewa herbacianego).
Działanie ściągające uzyskuje się dzięki garbnikom z
wyciągów roślinnych (kora i liście oczaru
kanadyjskiego).

Dla cery suchej produkuje się płyny ściągające bez
alkoholu; używa się roślinne wyciągi wodne lub
olejowe: z rumianku, lipy, nagietka, kwiatów
malwy, korzeni i liści prawoślazu, ziela skrzypu,
rdestu ptasiego, liści rozmarynu, liści i kory
oczaru).
Szczególną pozycję zajmują ekstrakty z aloesu,
które nawilżają i odżywiaja skórę. Emulsje i toniki z
aloesem są szczególnie polecane po opalaniu i
morskiej kąpieli.

2.4.

Maseczki

Maseczki, w zależności od zastosowania,
postaci i efektów można podzielić na
następujące typy:

• Maski-żele

• Maski-kremy

• Maski podwójne

• Maski oczyszczające

• Maski peel-of

• Peelingi

• Maski pianowe

Maski-żele oparte są na polimerach, które tworzą
przezroczysty i elastyczny film na skórze. Maski
takie przeciwdziałają odparowaniu wody z
powierzchni skóry. Woda gromadzi się pod
warstwą polimeru i uelastycznia skórę. Ponadto
zawierają one szereg składników, których celem
jest: kwas hialuronowy (czynnik nawilżający),
wyciągi z ziół, alantoinę i olo-panthenol
(substancje łagodzące).
Maski-kremy są emulsjami typu w/o i mają
strukturę kremu nocnego. Zawierają środki
odżywcze i regenerujące. Są nimi zwykle suche
ekstrakty roślinne, aminokwasy, oleje roślinne i
witaminy. Pod maską temperatura skóry jest
nieco podwyższona, co wywołuje lepsze
ukrwienie i intensyfikację wymiany tlenowej.
Maski takie można stosować także jako podkład
pod makijaż. Stosuje się je głównie dla cery
suchej (2-3 razy w tygodniu).

Maski podwójne stanowią połączenie żelu i
kremu. Sa produkowane w tubach,
zawierających oddzielne składniki, które
mieszają się przy nakładaniu. Ich celem jest
jednocześnie nawilżenie jak i natłuszczenie
skóry. Aktywnymi składnikami są w nich kwas
hialuronowy, mukopolisacharydy, proteiny
zbożowe, a działanie regenerujące zapewniają
wyciągi z migdałów lub rumianku. Można je
stosować codziennie.
Maski oczyszczające o konsystencji kremowej
zawierają zwykle bentonit, kaolin, tlenek tytanu
lub/i cynku, muły morskie i wyciągi ziołowe. Są
szczególnie przydatne dla cery tłustej, ponieważ
rozpuszczają i usuwają wydzielinę łojową,
zwężają rozszerzone pory skóry i działają
aseptycznie. Należy przy ich nakładaniu omijać
okolice oczu i ust (cynk jest trujący).

Maski peel-of zawierają polimery o składzie tak dobranym
aby po wyschnięciu utworzyć elastyczną błonę, która po
usunięciu razem z obumarłymi warstwami naskórka i
wydzielina łojową delikatnie usuwa zbędne
zanieczyszczenia, eksponując świeżą skórę.
Peeling-maski służą do głębokiego oczyszczenia skóry.
Maski rozprowadza się pędzelkiem kolistymi ruchami i po
zaschnięciu po 5 minutach usuwa się je zmywając ciepła
przegotowaną wodą. W skład maski wchodzą cząstki
kaolinu, polietylenu, celulozy, ziemi okrzemkowej lub
mielonych pestek owoców (brzoskwinie, morele, migdały
kasztany). Są to maski bardzo intensywnej kuracji i dlatego
mogą być stosowane tylko do cery mniej wrażliwej.
Maski pianowe są przeznaczone do szybkiego nawilżania
skóry, poprzez spęcznienie komórek naskórka (po 2
minutach uzykuje się efekt wygładzenia skóry). Są to
maseczki porannej kosmetyki, przed makijażem. Maseczki
te zawierają witaminę E, kolagen, aloe vera, soki z owoców,
wyciągi ziołowe, olejki eteryczne. Należy je stosować na
skórę twarzy i dekoltu.

ZASADY STOSOWANIA MASECZEK

• Surowce do maseczek muszą być świeże

• Przed nałożeniem maseczki wskazane jest otwarcie

porów skóry przez ogrzanie parą lub mokrym
ręcznikiem (5 minut)

• Z maseczką na twarzy należy całkowicie wyłączyć

mimikę twarzy

• Maseczki należy stosować wielokrotnie

• Ciepłe maseczki należy zakryć suchym ręcznikiem

umożliwiającym podtrzymanie temperatury maseczki

• Przy stosowaniu maseczki ciepłej, nie wysychającej,

na maseczkę należy położyć watę bawełnianą
nasączoną oliwą

• Przy nakładaniu maseczki koniecznie należy unikać

kontaktu z oczami, nosem i ustami

Przykłady receptur:

P.2.7. Maseczka leczniczo-upiększająca

• 1 łyżeczka siemienia lnianego

• 1/2 łyżeczki ziela skrzypu

• 1/2 łyżeczki ziela macierzanki

• 1/2 łyżeczki korzenia żywokostu

• 1/2 łyżeczki korzenia prawoślazu

• 1/2 łyżeczki kwiatu chabru

• 1/2 łyżeczki kwiatu nagietka

• 1/2 łyżeczki nasienia kozieradki

• 1/2 łyżeczki ziela bratka

• 1/2 łyżeczki płatków kwiatu dzikiej róży

Opis procedury: Rozgotować nasiona lnu i dodać 3 łyżeczki otrąb
pszennych i po dokładnym wymieszaniu dodawać po pół łyżeczki
rozdrobnionych ziół. Ciepła papkę nakładać na twarz. Po 20
minutach zmyć naparem rumiankowym. Stosować raz w miesiącu
(w wieku > 30 lat).

P.2.8. Maseczka do cery suchej

1 łyżka płatków owsianych
3 łyżki miodu

Opis procedury: Płatki owsiane zemleć w
maszynce do mięsa, zalać gorącym
miodem i rozetrzeć na masę. Nałożyć na
15-20 minut, po czym zmyć ciepłą wodą.

3.

Technologia kremów i żeli

kosmetycznych

3.1.

Żele

Żele są to niejednorodne mieszaniny ciała stałego
zdyspergowanego w cieczy. Pomiędzy cząsteczkami fazy
ciekłej i stałej występują oddziaływania (siły van der Waalsa
lub wiązania wodorowe), które powodują, że w całej
objętości żelu powstaje trójwymiarowa struktura, która jest
ciałem stałym, ale elastycznym. Żele mogą być
przezroczyste, mętne, mleczne, bezbarwne lub barwne.

Zdolność do tworzenia żeli mają koloidy liofilowe,
których trwałość zależy od stopnia solwatacji
(hydratacji). Żele otrzymywane z wody jako ośrodka
dyspergujacego noszą nazwę hydrożeli, a
otrzymywane z innych rozpuszczalników – nazwę
organożeli.

Zol to roztwór koloidalny

– zawiesina ciała stałego w

cieczy. Można go przeprowadzić w żel poprzez
ochłodzenie. Znane są żele substancji
nieorganicznych, np. bentonitu (magma), ale żele
wielkocząsteczkowych substancji organicznych są
stosowane powszechnie i określa się je mianem liożeli
lub galaretek.

Stężenie, przy którym następuje przekształcenie
roztworu koloidalnego (zolu) w żel zależy od wielu
czynników, ale dominuje powierzchnia styku między
substancją zdyspergowaną a rozpuszczalnikiem.

Żele suche (kserożele). Maja postać proszku, ale
otrzymuje się je przez częściowe odparowanie fazy
dyspergującej, a powstałe ciało stałe ma charakter
gąbki, której kanaliki wypełnione są
rozpuszczalnikiem. Suchy żel można przeprowadzić
łatwo w mokry (pęcznienie). Pęcznienie suchego żelu
powoduje znaczne zwiększenie objętości. Tak
zachowuje się np. skrobia ziemniaczana.
Istnieją także suche żele nie zmieniające objętości
podczas wchłaniania cieczy. Przykładem jest żel
krzemionkowy, otrzymywany z kwasu krzemowego
SiO

2

xnH

2

O. Suchy żel krzemionkowy jest bardzo

higroskopijny i jest stosowany jako środek osuszający.
Suche żele naturalne i półsyntetyczne (agar, skrobia,
pektyny, żelatyna, pochodne celulozy (metyloceluloza i
karboksymetyloceluloza) są wykorzystywane jako
surowiec wyjściowy do otrzymywania roztworów
koloidalnych i kleików (Mucilagines) a nawet
półstałych liożeli plastycznych.

3.1.

Otrzymywanie i cechy liożeli

Metoda otrzymywania liożeli polega na rozrzuceniu
suchego żelu na powierzchni rozpuszczalnika (zwykle
woda), ogrzaniu z ciągłym mieszaniem. Gdy otrzymuje
się liożel z substancji o ograniczonym stopniu
spęcznienia, to można użyć nadmiar rozpuszczalnika,
ale po spęcznieniu żelu odstawia się mieszaninę do
opadnięcia liożelu na dno, a nadmiar rozpuszczalnika
zlewa się znad liożelu. Otrzymane żele pozostawia się
na pewien czas, w celu uzyskania przez nie trwałości.
Żele można przeprowadzić z powrotem w zol przez
zwykłe rozcieńczenie lub ogrzanie. Proces ten,
nazywany synerezą zachodzi tylko wtedy, gdy liożel
zawiera mniej niż 10% fazy rozproszonej. Synereza
może przebiegać samorzutnie, w wyniku przemian
chemicznych podczas starzenia.

Istnieją żele sprężyste (odkształcające się odwracalnie
pod wpływem przyłożonej siły) oraz żele plastyczne
(odkształcające się nieodwracalnie), oraz takie, które
wykazują zjawisko tiksotropii (przemiany żelu w zol pod
wpływem bodźca mechanicznego – wstrząsanie lub
mieszanie).

Przykłady receptur:

P.3.1. Żel do włosów z ekstraktem fiołka

• Nipagina M

• Poliquaterium-10

• Kwas mlekowy

• Olej rycynowy

• Baza zapachowa

• Ekstrakt fiołka

Opis procedury: Ogrzać wodę, dodać Niapaginę i Poliquaterium
i mieszać do konsystencji żelu. Dodać kwas mlekowy i olej
rycynowy podczas mieszania. Zmieszać środki zapachowe i
dodać do całości.

3.2.

Rodzaje kremów i charakterystyka

Kremy oczyszczające

(cleaning cream) wywodzą się z

koldkremów. Koldkrem składa się z różnych proporcji
wosku, olejku migdałowego, boraksu i olbrotu. Jest
stosowany do oczyszczania i odżywienia. Jako
odżywka jest wklepywany w skórę, co zapewnia
długotrwałe działanie. Kremy te zawierają tłuszcze
roślinne. Obecnie stosuje się emulsje o/w lub w/o, jako
mleczka lub śmietanka. Jego funkcją jest usuwanie
resztek makijażu, łoju skórnego i zanieczyszczeń
zewnętrznych (kurz). Kremy takie zastępują mydła dla
skóry wrażliwej na mydła (wysokie pH). pH tych
kremów ma pH 5.5, które jest naturalne dla skóry.

Kremy odżywcze i zmiękczające

mają różne określenia:

kremy odżywcze (skin foods, nutritive cream), kremy
nocne (night cream), kremy wygładzające (lubricating
cream), kremy zmiękczające (emolient cream). Z
założenia są stosowane na noc. Zapobiegają utracie
wody, odnawiają i odżywiają naskórek. Są one zwykle
emulsjami e/o z dużą zawartością oleju, stałe lub
miękkie. Emulsja jest stabilizowana cholesterolem lub
lecytyną. Składniki aktywne to: witaminy, aminokwasy,
fitohormony (z roślin), pszczele mleczko, ekstrakty z
glonów. Zwykle jest w nich także obecny kwas γ-
linolenowy (z oleju wiesiołkowego, z ogórecznika, lub z
grzybów hodowanych biotechnologicznie). Ostatnio
intensywnie bada się naturalny czynnik nawilżający
(NMF), który jest uwalniany z jąder komórek w trakcie
rogowacenia komórek naskórka. Skład jego nie jest
znany, ale wiadomo, że w w skład NMF wchodzą:
aminokwasy (40%), kwas piroglutaminowy (PGA, 12%),
mocznik (7%), kwas moczowy, glikozoamina, kreatynina,
sód, wapń, potas, magnez, fosforany, chlorki, mleczany,
cytryniany, mrówczany i niezidentyfikowane substancje
w śladowych ilościach. Większość tych składników jest
zawarta w kremach odżywczych.

Ostatnio stosuje się oleje z Avocado, kiełków pszenicy i
tłuszcz z jojoby i lanolinę.
Aktywnym składnikiem jojoby jest skwalen. Skwalen jest
jednak nietrwały i dlatego używa się skwaleny
modyfikowane chemicznie. Skwalen i jego pochodne
przyspieszają przenikanie substancji lipofilowych przez
warstwę rogową oraz przez mieszki włosowe i gruczoły
łojowe.
Ogromny wpływ na elastyczność skóry maja włókna
kolagenowe, które stanowią ok. 72% suchej masy skóry
właściwej. Są one zbudowane z niejednorodnego białka
– kolagenu, którego głównym składnikiem jest
aminokwas hydroksyprolina. Ponadto drugim
składnikiem decydującym o elastyczności skóry są
włókna sprężyste. Przestrzeń pomiędzy nimi jest
wypełniona substancją zawierającą mukopolisacharydy,
a najważniejszym z nich jest kwas hialuronowy.
Wobec powyższego istotnymi składnikami kremów są
kolagen i elastyna oraz kwas hialuronowy. Istotnymi
składnikami są również -hydroksykwasy (mlekowy,
jabłkowy, cytrynowy, glikolowy), które przyspieszają
regenerację naskórka.

Kremy regenerujące

(regenerative cream) i

przeciwzmarszczkowe

(antirides creams) mają

na celu głębokie wniknięcie składników do
wnętrza skóry i wywołanie naturalnych
fizjologicznych procesów regeneracji naskórka;
produkcji kolagenu i elastyny.
Wśród aktywnych składników stosowanych
ostatnio są: kwasy nukleinowe; DNA i RNA
(Yves Rocher i Edelle); glutation (zmiatacz
rodników); witamina A (retinol), E i B6;
koenzym Q10 (antyutleniacz); biokonjugat
kolagenu i kwasów tłuszczowych (ten
biokonjugat jest zarówno hydrofilowy jak i
lipofilowy), liposomy (wspomagają wnikanie
białek), elastyna, ciekłe kryształy zawierające
witaminy A i E.

Kremy dzienne

(day cream):

krem matowy – szybko wchłaniający się krem ochronny, nadaje
skórze matowość, chroni przed wiatrem i pyłem
krem podkład – stosowany pod makijaż, głównym składnikiem są
emulsje kwasu steraynowego; mogą zawierać także czynniki
nawadniające i koloryzujące (3-10% barwników)

Kremy nawilżające

(moisturizers) – zawierają składniki nawilżające

skórę oraz tworzące nieprzepuszczalnej bariery, która zapobiega
parowaniu (woski, węglowodory, wazelina, olej parafinowy, oleje
silikonowe, olbrot i wosk pszczeli, alkohol cetylowy, i wnikające
głębiej w skórę: lanolina, sterole, estry: mirystyniany, palmityniany,
linoleniany, lecytyna, skwalen i skwalan). Środki wiążące wodę
zewnętrzną (higroskopijne) to: gliceryna i glikole: etylenowy i
propylenowy, sorbitol, oraz NMF.

Kremy ochronne

(protective cream) – chronią skórę, w zależności

od składu przed: wodą, tłuszczami, promieniowaniem (zwykle są to
kremy ochronne do rąk)

4.

Technologia szamponów i odżywek do

włosów

Mydła są znane od bardzo dawna; opierały się one na

solach sodowych kwasów tłuszczowych pochodzenia
zwierzęcego lub roślinnego i były otrzymywane przez
gotowanie (ważenie) tłuszczów z ługiem sodowym
(NaOH), z dodatkami: kalafonią i krzemianami. Po
odparowaniu wody i oddzieleniu gliceryny, do suchego,
surowego mydła dodawano środki zapachowe do
rozdrobnionego mydła i prasowano je w kostki (peloteza).
Obecnie klasyczna receptura mydła toaletowego zawiera
następujące składniki:

Przykład receptury:

P.4.1. Mydło toaletowe

Mydło sodowe z kwasów tłuszczowych łoju

ok. 60%

Mydło sodowe z oleju kokosowego

10-27%

Chlorek sodu

0,5%

Substancje kompleksujące

0,3%

Preciwutleniacze

0,1%

Kompozycja zapachowa

0,5-2,0%

Barwniki

0,1%

Inne dodatki i woda

add 100%

Mydła są miękkie, gdy jest duża zawartość oleju

kokosowego (lub innych surowców roślinnych: oleju
palmowego, z oliwek, sojowego). Rola
przeciwutleniacza (palmitynian askorbylu, wit. E,
BHT).

Kompleksony dodaje się celem wiązania jonów

metali przejściowych, które katalizują procesy
autooksydacji. Rolą innych dodatków jest
zapobieganie odtłuszczeniu skóry; stosuje się w tym
celu kwasy tłuszczowe, alkohole tłuszczowe, lecytynę,
oleje roślinne.

W mydłach leczniczych znajdują się inne

substancje, np. dezynfekujące, przeciwgrzybiczne,
przeciwpotowe, dezodorujące, nawilżające.

Mydła przezroczyste na etapie produkcji mają

dodawane glicerynę, sorbitol, cukier lub etanol.

Obecnie produkuje się mydła zawierające inne środki
obniżające napięcie powierzchniowe (detergenty), jak
pochodne trójetanoloaminy. Typowa procedura mydła
zawierającego detergenty jest podana poniżej.

P.4.2. Mydło syntetyczne

Sól sodowa siarczanowanych kwasów tłuszczowych ok. 30%
Sól sodowa izotionianu kwasów tłuszczowych

ok. 15%

Sól sodowa monoestru kwasu sulfobursztynowego ok. 10%
Alkohole tłuszczowe

ok. 10%

Kwasy tłuszczowe

ok. 10%

Skrobia

ok. 10%

Kompozycja zapachowa

ok. 1%

Dodatki specjalne, barwniki, woda

add 100%

P.4.3. Mydło płynne

Glikol propylenowy

4%

Wodorotlenek potasu

3%

Fenyloetanol

0,3%

Polioksymetylenowany monosteearynian

1%

Laurylosiarczan sodowy

10%

Kwasy tłuszczowe oleju kokosowego

10%

Woda

add 100%

Żele są stosowane coraz częściej. W ich skład
wchodzą głównie detergenty syntetyczne.

P.4.4. Żel pod prysznic

Sulfobursztynian disodowy

17,3%

C

8-10

Betaina

17%

Poliglikozyd laurylowy

14%

Ester eteru poliglikolokokosowego i gliceryny 5%
Kompozycja zapachowa

0,1%

Woda

add 100%

Preparaty do kąpieli (sole i proszki, tabletki i gałki,
olejki, emulsje i mleczka, płyny i żele) zawierają głównie
środki zapachowe oraz pieniące, środki natłuszczające
(oleje roslinne, awokado, jojoba i lanolinę kosmetyczną)
i nawilżające.

Przykłady receptur:

P.4.5. Sól do kąpieli

Chlorek sodu

87%

Siarczan sodu

4%

5% roztwór akoholowy mocznika

3%

Glikol dwupropylenowy

3%

Kompozycja zapachowa

4%

P.4.6. Sól do kąpieli pieniąca

Chlorek sodu

83%

Siarczan sodu

2%

Laurynosiarczan sodowy

10%

Kompozycja zapachowa

5%

P.4.7. Olejek pływający (nierozpuszczalny) – daje efekt

natłuszczenia ciała

Lanolina

8%

Olej mineralny lub roślinny

30%

Mirystynian izopropylu

53%

PEG-40 oleinian sorbitanu

2%

Mleczan alkoholi C12-15

2%

Kompozycja zapachowa

5%

P.4.8. Olejek rozpuszczalny – z solubilizatorem

(środek powierzchniowo-czynny)

Olej mineralny lub roślinny

65%

Mirystynian izopropylu

20%

Eter PPG-15 stearylowy

10%

Kompozycja zapachowa

5%

P.4.9. Pieniący płyn do kąpieli

Siarczan sodowy eteru laurylowego

16%

Dwuetanoloamid kwasów tłuszczowych oleju kokosowego
3%
Ester poliglikolowy kwasów tłuszczowych

3%

Kompozycja zapachowa

1%

Konserwanty, kwas cytrynowy, chlorek sodu, woda

add

100%

5.

Technologia dezodorantów i pudrów

Rolą dezodorantów jest zmniejszenie ilości potu
oraz usunięcie zapachu, który jest następstwem
bakteryjnego rozkładu potu. Stosuje się
garbniki (adstringenty z kory dębowej, szałwii,
tymianku, rozmarynu) lub związki glinu.
Adstringenty ściągają skórę i zmniejszają
pocenie. Bakterie są zwalczane przez środki
bakteriobójcze.
Dezodoranty są produkowane jako płyny, sztyfty
i aerozole.

5.1.

Aerozole

Propelent jest nośnym gazem: używane są: podtlenek
azotu, dwutlenek węgla, azot, argon i butan. Dawniej
stosowano także freony (chlorowe i fluorowe
pochodne metanu lub etanu – obecnie zabronione, bo
reagują z ozonem).
W skład preparatów wchodzą skroplone propelenty
oraz sole metali z niższymi kwasami tłuszczowymi lub
kwasy tłuszczowe. Związki czynne w aerozolach
przygotowywane są w następujących postaciach:
a. jako związki niskocząsteczkowe, utrzymujące się
długi czas w powietrzu (dezodoranty powietrza)
b. do stosowania na powierzchnię skóry (np. lakiery
do włosów)
c. w postaci piany (dezodoranty do ciała), w których
propelent jest częściowo zemulgowany z aktywnym
składnikiem
d. w postaci niezmienionego produktu (pudry w
aerozolu, prazty w opakowaniach pod ciśnieniem)

Przykłady receptur:

P.5.1. Hydrożel przeciwpotny

Karboksymetyloceluloza

2%

Ekstrakt glikolowy rozmarynu

5%

15% roztwór chlorku glinu w alkoholu etylowym
7,5%
Nipagina M

0,1%

Kompozycja zapachowa

0,05%

Opis procedury: rozpuścić w 10 częściach wody ekstrakt
rozmarynu, chlorek glinu i nipaginę i dodać do
hydrożelu (rozpuszczona karboksymetyloceluloza w
wodzie) i mieszać do uzyskania konsystencji hydrożelu.

5.2.

Pudry

W pudrach stosuje się proste związki nieorganiczne:
krzemiany (talk, kaolin), węglany (wapniowy i magnezowy),
tlenki metali (tlenek cynku i tytanu), sole kwasów
organicznych (stearynian cynku i magnezu), policukry
(skrobia, dekstran). Dobrą adhezję (przyciąganie przez
powierzchnię) wykazują dzięki dodatkowi stearynianów (w
szczególności cynkowego – pudry tłuste), kaolinu
koloidalnego, wazeliny, alkoholu cetylowego, lanoliny lub
ciężkich olejów mineralnych.
Nośnikami głównymi są: kaolin, bentonit, węglan wapnia lub/i
magnezu i skrobia (ryżowa).
Śliskość pudru uzyskuje się dzięki talkowi (uwodniony
krzemian magnezu).
Barwniki stosowane w pudrach są związkami
nieorganicznymi: tlenki żelaza (żółte, czerwone i brązowe),
lub organicznymi (ultramaryna – zielone i niebieskie).
Pudry powinny mieć właściwości maskujące, zdolność
absorbowania wody i tłuszczów i poślizg.

Konsystencje pudrów: pudry prasowane (nie rozsypują
się), pudry w kremie (dają się rozprowadzić cienką
warstwą, stosowane pod makijaż), płynne ( w roztworach
wodno-glicerynowych.

Przykłady receptur:

P.5.2. Puder lekki

Talk

80%

Tlenek cynku

5%

Stearynian cynkowy

5%

Skrobia ryżowa

10%

Kompozycja zapachowa i barwniki

małe ilości

P.5.3. Puder dobrze kryjący

Talk

30%

Tlenek cynku

24%

Stearynian cynkowy

6%

Węglan wapniowy lub skrobia ryżowa

40%

Kompozycja zapachowa i barwniki

małe ilości

Ogólna procedura wymaga rozdrobnienia składników do

rozmiarów ziaren o średnicy mniejszej niż 0,5 mm. Uzyskuje
się to przez mielenie w młynach kulowych lub tarczowych.
Mieszanie składników prowadzi się grawitacyjnie przez ok.
2 godz.

6.

Technologia kosmetyków kolorowych

6.1.

Kredki do warg (szminki)

W skład pomadki wchodzą: oleje (np. rycynowy, jako

rozpuszczalnik barwników), woski (Karnauba i Candelila),
tłuszcze (masło kakaowe), substancje zapachowe i barwniki
naturalne.

Pomadki dzieli się na:

• nieścierające (suche) z małą ilością tłuszczów, a dużą

ilością wosków i barwników

• płynne – tworzą trwałą powłokę, dzięki składnikom

żywicowym, plastyfikatorom i alkoholowi

• ochronne – zawierają oleje mineralne, woski i składniki

roślinne dla zwiększenia przyczepności do skóry

6.2.

Róże

Róże suche odpowiadają składowi pudrów ale maja
większą ilość barwnika, działają wysuszająco, zmywa
się je ciepłą wodą i mydłem lub zmywaczem
tłuszczowym.
Róże tłuste produkowane są na podłożu bezwodnym
lub jako emulsje z wodą. Zawierają kaolin i krochmal
(skrobia) lub surowce syntetyczne.

6.3.

Kosmetyki do oczu

Używane są: tusze do brwi i rzęs (maskara), cienie na
powieki (eye shadows), tusze do robienia kresek na
powiekach (eye liners) oraz ołówki do brwi (eye brow
pencil). Barwniki używane do tych preparatów są
albo pochodzenia roślinnego (henna) albo
nieorganicznego.
Powszechnie stosowanymi barwnikami są: sadza
(czerń), tlenki żelaza (brązy), ultramaryna (kolor
niebieski), tlenki chromu (zieleń), połysk srebrny lub
złoty (sproszkowane złoto, brąz lub glin).

6.4.

Pielęgnacja paznokci

Lakiery mają jedną zasadniczą cechę
odróżniającą je od innych kosmetyków: są
nanoszone na paznokcie jako roztwory
polimerów, które po odparowaniu
rozpuszczalnika utwardzają się.

Przykład receptury:

P.6.1. Lakier do paznokci

Octan etylu

40,69%

Octan butylu

20,06%

Nitroceluloza

11,85%

Alkohol izopropylowy

4,56%

Bezwodnik ftalilo-trimellitowy

7,29%

Kopolimer glikolowo ftalanowodibutylowy

4,56%

Kopolimer akrylowy

0,91%

Kamfora

0,91%

Banzofenon

0,36%

Barwniki

>1%

Octan tokoferylu

0,03%

Palmitynian retinylu

0,03%

Związki krzemoorganiczne

8,22%

6.5.

Pielęgnacja oczu

Tusze do rzęs pełnią funkcję wydłużania i wygładzania
dzięki obecności chityny pochodzenia morskiego. Innymi
ważnymi składnikami są ceramidy i prowitaminy B5.

Ogólna receptura:

P.6.2. Tusz do rzęs

Woda

70,95

Kopolimer PV/VA

18,1%

Barwniki

6%

Alkohol izopropylowy

1,8%

Glikol butylenowy

1,7%

EDTA

0,6%

Kokamidylopropylo betaina

0,2%

Węglan sodowy

0,1%

Mieszanina: fenoksyetanol, Aseptiny

0,5%

6.6.

Pielęgnacja twarzy

Podkład nawilżający zapewnia odpowiedni poziom
nawilżenia przez zastosowanie ekstraktów z
aloesu, miodu, witamin A i E. Podkład

zawiera

także często filtry UVA i UVB.

Przykład receptury:

P.6.3. Podkład do makijażu

Woda

73,4%

Gliceryna

7,2%

Poliakrylan/glikol propylenowy

7,2%

Adypinia dioktylu

5,0%

Polietylen

2,8%

Mika

1,44%

Dwutlenek tytanu

1,3%

Akrylany alkilowe

1,0%

Kopolimer akrylanowy

0,7%

Trietanoloamina

0,69%

Tlenek żelaza

0,65%

Fenoksyetanol

0,6%

Bentonit

0,4%

Mannitol

0,36%

Trioleinian sorbitylu

0,3%

Imidazolinylomocznik

0,25%

Metylparaben

0,25%

Laurylolisina

0,24%

Tlenek tytanu (mikrocząstki)

0,2%

Żel z aloesem

0,2%

Dimetikon

0,2%

Sorbitol

0,12%

Propylparaben

0,1%

Octan tokoferylu

0,1%

Baza zapachowa

0,2%

Woda

add 100%

6.7.

Barwniki

Barwniki pochodzenia naturalnego izolowano z
roślin. Należą one do następujących grup
związków:

• Antocyjany

• Flawony

• Katechiny

• Ksantyny

• Ketony i chinony

• Barwniki pirolowe

• Karotenoidy

• Barwniki fenolowe

7.

Regulacje prawne

Ustawa o kosmetykach z dnia 30 marca 2001
Ustawa definiuje następujące pojęcia:

Kosmetyk

(Art. 2 Ustawy):

W rozumieniu ustawy kosmetykiem jest każda
substancja przeznaczona do zewnętrznego
kontaktu z ciałem człowieka: skórą, włosami,
wargami, paznokciami, zewnętrznymi narządami
płciowymi, zębami i błonami śluzowymi jamy
ustnej, którego wyłącznym celem jest
utrzymywanie ich w czystości, pielęgnowanie,
ochrona, perfumowanie lub upiększanie.

Producent

(Art.3 Ustawy):

Przedsiębiorca, który wytwarza, wprowadza do
obrotu, a także przedstawiciela oraz każdą osobę,
która występuje jako wytwórca, umieszczając na
produkcie bądź dołączając do niego swoje nazwisko,
nazwę, znak towarowy bądź inne odróżniające
oznaczenie; za producenta uważa się również
każdego, kto prowadząc działalność gospodarczą
może wpływać na bezpieczeństwo kosmetyku.

O opakowaniu

(Art. 6 Ustawy)

Opakowanie jednostkowe kosmetyku powinno być
oznakowane w sposób widoczny, czytelny i trwały. Ma
ono zawierać następujące informacje:
Nazwę i kategorię
Imię nazwisko i adres producenta
Zawartość kosmetyku ( w gramach lub jednostkach
objętości)
Termin trwałości
Numer serii ułatwiającej identyfikację
Wykaz składników (w gramach) według kolejności ich
dodawania (składniki w ilości poniżej 1% mogą być
podawane w dowolnej kolejności, po składnikach o
masie >1%), numery barwników.

System informacji o kosmetykach

(Art. 8 – 10

Ustawy)

Rolę tę przejmuje Główny Inspektor Sanitarny.
Nadzór spełnia Inspekcja Sanitarna i Inspekcja
Handlowa.

Dopuszczenie do obrotu

(Art. 18 Ustawy)

Kosmetyk zgłasza się do Państwowego Zakładu
Higieny, który wydaje świadectwo dopuszczenia
do obrotu.

Alicja Marzec „Chemia kosmetyków”, str. 345
- 357