Pojęcie zdrowia i warunków

zdrowotnych c.d



Czynniki warunkujące stan zdrowia,



Promocja zdrowia,



Mierniki zdrowia populacji,



Główne zagrożenia zdrowia

.

Czynniki warunkujące

stan zdrowia.

W Strategii Światowej Organizacji Zdrowia „Zdrowie
dla wszystkich w roku 2000” oraz w koncepcji promocji
zdrowia podkreślono, że zdrowie jest:

- wartością, dzięki której jednostka lub grupa może
realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji
oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim,

- zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa,
gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko
zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i
kulturowe , rozwijać się, osiągnąć odpowiednią jakość życia,

- środkiem do osiągnięcia lepszej jakości życia.

Jakością życia należy rozumieć jako
sprawne funkcjonowanie do późnej
starości, większą wydajność pracy i
lepsze zarobki, satysfakcję z życia. W
tym kontekście można zgodzić się ze
stwierdzeniem, że „dobre zdrowie to
dobry interes”

Modelem ułatwiającym

zrozumienie
różnorodności
czynników, wśród jakich
znajduje się człowiek i
jego zdrowie, jak również
czynników
warunkujących
promowanie zdrowia,
jest schemat ekosystemu
człowieka, nazwany
„mandalą zdrowia”.

Figurę na planie koła
wyrażającego
Wszechświat
przedstawiono jako „pole
zdrowia”, głównie za
sprawą Lalonda w 1973
roku.

Pola te obejmują:

1. Czynniki biologiczne – determinanty genetyczne i
paragenetyczne decydujące o właściwościach biologicznych
biotypu – cechy anatomiczne,
fizjologiczne, biochemiczne, immunologiczne,

2. Środowisko fizyczne – charakterystyka środowiska
biogeograficznego, siedliska, środowiska pracy, miejsca
zamieszkania,

3. Środowisko psychospołeczne – status społeczny,
ekonomiczny, polityczny, środowisko rodzinne, szkolne,
zawodowe, społeczne zaangażowanie,

4. Zachowanie jednostkowe – tryb życia, aktywność fizyczna,
dieta, sposób spędzania czasu wolnego, stosowanie używek itp.

Jak łatwo zauważyć, pola te w znacznym
stopniu pokrywają się z wyodrębnionymi przez
Wolańskiego czynnikami rozwoju osobniczego
człowieka.

Autorzy Narodowego Programu Zdrowia (NPZ
1997) podkreślają, że fundamentalnymi
warunkami zapewniającymi zdrowie są: spokój,
stabilny system ekonomiczny, odtwarzalne
zasoby naturalne, globalne i lokalne
bezpieczeństwo obejmujące bezpieczeństwo
ekologiczne, a także mieszkania, żywienie,
edukacja, zarobki, sprawiedliwość i równość
społeczna.

Wśród czynników, które
wpływają na zdrowie człowieka
wyróżnia się cztery grupy (NPZ
1997):

- styl życia- jego udział jest największy (50-60%) i
jednocześnie jego zmiana leży w zasięgu możliwości
każdego człowieka,

- środowisko fizyczne oraz społeczne życia i pracy
(ok.20%),

- czynniki genetyczne (ok.20%),

-służba zdrowia, która może rozwiązać 10-15%
problemów zdrowotnych społeczeństwa.

Czynniki środowiskowe
kształtujące stan zdrowia
wydzielił Malinowski (1999):

I. Makrośrodowisko:
1. Środowisko fizyczne, materialne, biologiczne: warunki
klimatyczne (nasłonecznienie, czynniki termiczno-wilgotnościowe,
zmienność ciśnienia atmosferycznego); naturalne i spowodowane
działalnością człowieka czynniki fizyczne (różnego rodzaju
promieniowania, hałas, wibracje); spowodowane działalnością
człowieka zanieczyszczenia chemiczne powietrza, gleby, żywności i
wody; czynniki biologiczne (bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki i
pasożyty człowieka oraz niektóre alergeny).

2. Środowisko społeczne: cechy ustroju społeczno-politycznego,
wielkość dochodu narodowego przypadająca na 1 mieszkańca,
dostępność pracy i nauki, system opieki zdrowotnej, procesy
urbanizacyjne ochrona środowiska, wzorce kulturowe i styl życia,
stosunki międzyludzkie (egoizm, altruizm, postawy społeczne), system
wartości.

II. Środowisko indywidualne:

1. Czynniki związane z pozycją społeczno-zawodową:
pochodzenie społeczne, wykształcenie, rodzaj i warunki pracy,
dochody, warunki mieszkaniowe i ogólnobytowe.

2. a) zachowania o znaczeniu zdrowotnym: sposób
odżywiania się, aktywność fizyczna, palenie tytoniu, nadużywanie
alkoholu, narko- i lekomania, umiejętność wypoczywania i
radzenia sobie ze stresem, higiena osobista, zachowania w sferze
seksualnej, przestrzeganie przepisów drogowych i inne

b) czynniki wpływające na zachowania o znaczeniu
zdrowotnym: wiek, płeć, biotyp (konstytucja), aktualny stan
zdrowia(kondycja fizyczna i zdrowotna), wykształcenie, poziom
kultury zdrowotnej, system więzi społecznych, stabilizacja
rodzinna, wyznawany system wartości, posiadanie wyraźnych
celów życiowych, indywidualne cechy osobowości i charakteru.

Promocja zdrowia.

PR

OM

OCJ

A

ZD

RO

WI

A

Pojęcie
stosunkowo nowe i z
powodzeniem może
być używane do
zastąpienia starej
koncepcji higieny,
tyle że w znacznie
szerszym ujęciu.

W Karcie
Ottawskiej (Karski
1994) promocje
zdrowia definiuje się
jako proces
umożliwiający
ludziom zwiększenie
kontroli nad swoim
zdrowiem oraz
stwarzający im
możliwość jego
poprawienia.

Jako proces prowadzący do osiągniecia
dobrostanu fizycznego, umysłowego i
społecznego, przy czym jednostka lub grupa
musi osiągnąć zdolność do identyfikacji i
realizacji swoich aspiracji, do zaspokajania
swoich potrzeb oraz musi mieć możliwości
radzenia sobie w danym środowisku lub
doprowadzenia do zmiany tego środowiska.

Dlatego zdrowie jest postrzegane jako
pozytywny sposób wykorzystania źródeł
społecznych i jednostkowych, a także
możliwości fizycznych.

Autorzy Narodowego Programu Zdrowia
podają, ze promocja zdrowia jest procesem
umożliwiającym ludziom:

- zwiększenie kontroli

nad swoich zdrowiem

(identyfikacja własnych problemów
zdrowotnych),

-poprawę zdrowia

– poprzez podejmowanie

wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu,
kształtowanie potrzeby i kompetencji w
rozwiazywaniu problemów zdrowotnych i
zwiększanie potencjału zdrowia.

Promocja zdrowia obejmuje pięć
obszarów działań:

- budowanie zdrowotnej polityki publicznej,

- tworzenie środowiska życia i pracy sprzyjającego zdrowiu,

- zachęcanie całego środowiska do działań za rzecz zdrowia,

- rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu,

- reorientacja służby zdrowia.

Promocje zdrowia określa się też jako sztukę interwencji w
systemy społeczne i zachęcania ich, aby rozwijały się w
kierunku zdrowych środowisk (NPZ 1997).

Mierniki zdrowia populacji.

Definicja zdrowia podana

przez Światową

Organizację Zdrowia daje możliwość
stosowania aż trzech skal zdrowia,
uwzględniając obok biologicznego i
psychicznego również społeczny aspekt.
Pojęcia te maja wartość pozytywną – ale nie
znamy metod bezpośrednich pozwalających na
mierzenie stanu, poziomu czy zakresu zdrowia.
Miernikiem takim mogłoby być mierzenie
stopnia sprawności całego ustroju, natomiast
w praktyce posługujemy się najczęściej
mierzeniem sprawności poszczególnych
układów czy narządów, metodami klinicznymi i
próbami laboratoryjnymi.

Stan zdrowia:

Postrzegamy najczęściej w kategoriach
negatywnych tj. braku choroby. Nic więc dziwnego,
ze zdrowie mierzymy najczęściej analizując
zachorowalność, chorobowość i umieralność, zgodnie
z biomedycznym modelem zdrowia. Jest to poniekąd
zrozumiałe, gdyż te mierniki są najłatwiej dostępne.
Zresztą, jak wspomniano, rozróżnienie miedzy
stanem zdrowia i chorobę nie jest proste, gdyż nie są
to pojęcia wzajemnie wykluczające się. Przeciwnie
mamy tu do czynienia z wielkościami zmieniającymi
się w sposób ciągły. Przeważnie człowiek jest w
pewnym zakresie chory, w pewnym – zdrowy.

W praktyce stosuje się kilka grup
mierników zdrowia ludności.

Można je ująć w trzy kategorie w zależności od
źródła ich pochodzenia oraz charakteru relacji
istniejącej między każdym z nich a stanem zdrowia
osobniczego i społecznego:

1. Mierniki bezpośrednie,

2. Mierniki pośrednie,

3. Mierniki syntetyczne.

Do mierników bezpośrednich,

traktujących zdrowie jako
zjawisko biologiczne zaliczyć
można:

Bezpośrednie mierniki
negatywne, tj.:

- wskaźnik zachorowalności,

- wskaźnik chorobowości,

- wskaźnik absencji
chorobowej,

- wskaźnik inwalidztwa.

Bezpośrednie mierniki
pozytywne uzyskiwane
są na podstawie badań
profilaktycznych populacji,
dotyczące rozwoju
fizycznego, sprawności i
wydolności motorycznej
dzieci i młodzieży.

Niski poziom sprawności i
wydolności fizycznej może
oznaczać zwiększenie
ryzyka różnych chorób
zarówno u dzieci, jak i
dorosłych.

Pozytywne mierniki zdrowia

można tworzyć w oparciu o

bardzo różnorodne kryteria stosowane w antropologii. Są one
jednak różne dla osób w różnym wieku.

W momencie urodzenia

najważniejszym miernikiem jest masa

urodzeniowa oraz tzw. Skala Apgar oceniająca stan tętna,
oddechu, napięcia mięśni kończyn, pobudliwość i barwę skóry.

Natomiast

w wieku dojrzałym

pozytywne mierzenie zdrowia

jest trudne ze względu na małe zmiany morfologiczne i
fizjologiczne, które zachodzą w tym wieku.

Można brać pod uwagę takie mierniki, jak: sprawność
fizyczna, wydolność fizyczna, wskaźniki fizjologiczne (np.
spirometryczne), wskaźniki biochemiczne (np. poziom
hemoglobiny) oraz funkcjonowanie społeczne i samopoczucie
psychiczne (Promińska 1997)

Do mierników pośrednich

świadczących nie wprost o

stanie zdrowia populacji zaliczyć można standardowe
wskaźniki metod opisowych stosowanych w demografii i
statystyce lekarskiej, tj.:

Pośrednie mierniki negatywne

, a w szczególności:

- ogólne i specyficzne współczynniki umieralności,
- współczynniki umieralności niemowląt,
- współczynniki śmiertelności.

Pośrednie mierniki pozytywne

, tj.:

- współczynniki płodności,
- współczynniki urodzeń,
- współczynniki przyrostu naturalnego.

Niektórzy autorzy do tej grupy
mierników zaliczają wskaźniki jakości
życia (

life quality

) oraz satysfakcji z życia

(

life

satisfaction

).

Jakość życia czy satysfakcja z życia
może jednak budzić pewne wątpliwości,
choćby z tego względu, że trudno jest
porównać ocenę jakości życia dwóch
osób, nawet z tego samego środowiska
społecznego.

Miernikami syntetycznymi

są

pewne ogólne konstrukcje teoretyczne
uwzgledniające oddziaływanie na stan
zdrowia populacji różnorakich jego
determinant. Grupa ta najczęściej
obejmuje:
Podstawowe parametry tablic trwania
życia z uwzględnieniem określonych
przyczyn zgonów.

Oczekiwana długość życia (life expectancy)

nie

jest też miernikiem zdecydowanie klarownym,
gdyż w obliczeniach podstawowym parametrem
jest poziom umieralności, który jest dość
zróżnicowany.

Najczęściej przeciętna oczekiwana długość
życia wyrażana jest w latach dla osób w wieku 0,
1, 15, 30, 45 i 60 lat.

W ostatnich latach miernik ten służy nie tylko
do oceny stanu zdrowia populacji, lecz także stał
się jednym z trzech elementów określania
wskaźnika rozwoju społecznego

Specjalne syntetyczne konstrukcje

modelowe

, takie np., jak:

-wskaźnik przedwczesnej umieralności,
- globalny wskaźnik stanu zdrowia, czy
tez stosowane coraz częściej
syntetyczne mierniki taksonomiczne, jak
np. HDI

Wskaźnik rozwoju społecznego

jest

wyznaczany na podstawie komponentów
dotyczących: 1) podziału dochodów, 2)
wydłużania ludzkiego życia, 3) poziomu
osiągnięć edukacyjnych.

W obliczeniach „Wskaźnika Rozwoju
Społecznego”

(Human Development Index

– HDI)

wykorzystywane są bezpośrednio

cztery podstawowe wskaźniki (Karski
1997):

1. Przeciętne dalsze trwanie życia,
2. Ogólny wskaźnik skolaryzacji,
3. Wskaźnik umiejętności czytania i
pisania,
4. Produkt krajowy brutto przypadający
na jednego mieszkańca.

Dawne miary zdrowia, oparte na zgonach
i rozpowszechnianiu chorób, tracą wiele na
swej aktualności i muszą być uzupełniane
nowymi miernikami, lepiej dostosowanymi
do współczesnej problematyki zdrowotnej.

Ponadto, jak wspomniano, istnieje
konieczność spojrzenia na zdrowie, jako
wartość pozytywną na zdrowie – które nie
może być traktowane tylko jako to, co
pozostaje po odjęciu choroby i
niepełnosprawności.

Główne zagrożenia
zdrowia.

Zagrożenia
zdrowia

najczęściej

koncentrują się na chorobach
będących głównymi
przyczynami zgonów.

Stanowi to jednak pewne
uproszczenie, gdyż choroby te,
mimo to iż w świadomości
powszechnej stanowią główne
zagrożenie zdrowotne, ustępują
pod względem częstości
występowania zaburzeniom
psychicznym i w mniejszym
stopniu niż zaburzenia
psychiczne wpływają na jakość
życia przeciętnego obywatela.

Jeśli uwzględnić
obserwacje szybkiego
narastania częstości
występowania zaburzeń
psychicznych w okresie
ostatniego stulecia,
zrozumiałe stają się
poglądy traktujące
właśnie problemy
zdrowia psychicznego
jako podstawową
barierę obecnego etapu
rozwoju cywilizacyjnego.

Niemniej jednak autorzy Narodowego
Problemu Zdrowia do głównych zagrożeń
zdrowia zaliczają:

1.

Wadliwy styl życia.

Styl życia i zachowania zdrowotne

determinują w największym stopniu stan
zdrowia ludności. W Polsce istnieje wiele
poważnych nieprawidłowości w zakresie tej
grupy czynników. Do zachowań
zagrażających zdrowiu należą przede
wszystkim:

Mała aktywność fizyczna ogółu

ludności.

Można szacować, że zadowalająca z

punktu widzenia zdrowia pozioma aktywności
fizycznej cechuje: 70% dzieci 6-7 letnich, 20-
30% młodzieży w wieku 11-15 lat i tylko 10%
dorosłych. W czasie wolnym przeciętnego
Polaka dominują zajęcia związane z brakiem
aktywności fizycznej, głównie oglądanie
telewizji (np. ok. 40% młodzieży 11-15-letniej
poświęca na to 4 godz. i więcej dziennie).

Nieprawidłowości w sposobie
żywienia, w tym:

- nadmiar energii
pobieranej z pożywieniem;
spożycia tłuszczów
(zwłaszcza zwierzęcych)
oraz soli kuchennej (ponad
15 g przy zalecanych 5-6g
dziennie)

- niedobór spożywania
mleka i napojów
mlecznych, warzyw i
owoców, ciemnego
pieczywa,

- zbyt mała liczba posiłków
i ich nieregularność (np.
wśród młodzieży 11-15-
letniej 15% nie spożywa
codziennie pierwszego
śniadania, a 24% nie je
posiłku w szkole),

- zbyt mała liczba
niemowląt karmionych
wyłącznie piersią w
pierwszych 6 miesiącach
życia.

Palenie tytoniu.

W 1995 r. paliło regularnie

(codziennie) papierosy
47%mężczyzn i 23% kobiet. Pali
także około 30% kobiet
ciężarnych. Największy odsetek
(65%) palących stwierdza się
wśród robotników
niewykwalifikowanych.

Wśród młodzieży w wieku 11-15

lat w 1994 roku paliło 18%
chłopców i 8% dziewcząt, a w tym
codziennie odpowiednio 8% i 3%.
Odsetki palącej młodzieży
gwałtownie zwiększają się wraz z
wiekiem. W latach 1992-1995
odsetki palaczy wśród dorosłych
nie uległy wyraźnym zmianom

.

Nadmierne spożywanie
alkoholu.

Według danych
szacunkowych rzeczywiste
średnie roczne spożycie
czystego alkoholu wynosiło w
ostatnich latach 9-10 litrów.
Szacuje się, że
uzależnionych od alkoholu
jest ok. 600-800 tys., osób
osób pijących szkodliwe 2-3
mln, a znacznie większa,
choć trudna do oszacowania
jest liczba pijących alkohol w
sposób ryzykowny.

Używanie substancji psychoaktywnej
(innej niż alkohol i nikotyna).

Rozmiary tego zjawiska są
trudne do określenia. Według
danych szacunkowych liczba
osób uzależnionych od
opiatów* wynosi ok. 25-30 tys.
Wśród młodzieży w wieku 12-
16 lat kontakt z narkotykami
ma 38% osób w tym 0,3-0,8%
to osoby uzależnione. W
ostatnich latach zwiększa się
spożycie substancji
psychoaktywnych wśród
młodych ludzi.
*OPIATY: HEROINA, MORFINA,
OPIUM

2. Zagrożenia w środowisku społecznym.

Środowisko społeczne, relacje i sposoby
komunikowania się ludzi w rodzinie, miejscu
nauki i pracy, w społeczności lokalnej oraz
czynniki ekonomiczne wpływają w istotny
sposób na kondycje psychofizyczną i stan
zdrowia ludności .
Procesy transformacji polityczno-
społeczno-ekonomicznej, rozpoczęte w
1989r. stwarzają zarówno nowe szanse, jak i
nowe zagrożenia zdrowia.

Do zjawisk, które mogą odgrywać
tu istotna rolę należą:

1)

narastające ograniczenie dostępu do podstawowych zasobów,

niezbędnych do utrzymania i pomnażania zdrowia, takich jak
pożywienie, mieszkanie, ubranie i praca.

2)

uzależnienia znacznej części społeczeństwa (obecnie ok. 8%) od

pomocy społecznej, przy jednoczesnym wycofaniu się państwa z
różnych form świadczeń społecznych, m.in. w sferze ochrony zdrowia,

3)

niekorzystna sytuacja w dziedzinie edukacji, nauki i kultury, w tym:

- zmniejszające się nakłady budżetowe,
- niski poziom wykształcenia ludności,
- zmniejszający się odsetek dzieci objętych wychowaniem
przedszkolnym, zwłaszcza na wsi,

4)

nasilające się patologie życia społecznego,

prowadzące m.in. do spadku poczucia
bezpieczeństwa osobistego, takie jak: osłabienie
więzi rodzinnych, wzrost przestępczości, pojawienie
się dotąd nieznanego zjawiska terroryzmu
kryminalnego, wzrost problemów zdrowotnych i
społecznych związanych z nadużywaniem alkoholu i
przyjmowaniem substancji psychotropowych,

5)

narastanie występowania zjawiska określonego

jako „syndrom opuszczonych rąk”, polegającego na
przekonaniu, że „nic się już nie może zmienić,
chyba że na gorsze”

Zagrożenia w środowisku fizycznym.

Zagrożenia zdrowia człowieka i jego dobrego
samopoczucia powstające w środowisku fizycznym lub
przez nie przenoszone, wiąże się z jednej strony z
gwałtownym rozwojem przemysłu oraz postępującym
procesem urbanizacji, a z drugiej strony z niewłaściwą w
przeszłości polityką ekologiczną i brakiem troski o
ochronę środowiska.

Nie uświadamiano sobie też w pełni skutków
zdrowotnych związanych z zanieczyszczeniem
środowiska, bądź były one słabo rozpoznane. W wyniku
tego stan środowiska w Polsce uległ znacznej degradacji
i dopiero w ostatnich latach zaznacza się spadek
zanieczyszczenia środowiska i zmniejszenie zagrożenia
zdrowia ludności wynikającego z tych zanieczyszczeń.

Bibliografia:

Podręcznik „Biomedyczne podstawy
rozwoju i wychowania” Andrzej
Jopkiewicz, Edyta Suliga.

Dziękuję za uwagę