Szare

Szeregi

Szare Szeregi – kryptonim konspiracyjny Organizacji 
Harcerzy ZHP i szerzej – całego Związku Harcerstwa 
Polskiego, w okresie okupacji niemieckiej i radzieckiej 
podczas II wojny światowej 1939-1945. Szare Szeregi 
zostały powołane 27 września 1939 w 
Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady 
Harcerskiej.
Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą Rządu 
Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz Komendą 
Główną Armii Krajowej. Całością 
konspiracyjnego ZHP kierowało Naczelnictwo, 
początkowo 5, a od zimy 1943/44 – 6-osobowe. Do 
sierpnia 1942 przewodniczącym Szarych 
Szeregów był ks. hm. RP Jan Mauersberger, po jego 
śmierci dr Tadeusz Kupczyński.

ORGANIZACJA  

 I 

STRUKTURA

Wybuch II wojny światowej postawił 

przed harcerstwem nowe zadania. Już w 

czasie kampanii wrześniowej harcerze i 

harcerki podjęli służbę w obronie kraju. 

Pokolenie wychowane w II RP, zmuszone 

do zdania egzaminu z patriotyzmu, 

uczyniło to celująco. W zupełnie nowych 

wojennych realiach zmieniły się zadania 

jakie stały przed harcerstwem, 

potrzebne były nowe formy działalności. 

Już 27 września 1939 roku Związek 

Harcerstwa Polskiego przeszedł do 

konspiracji pod wojenną nazwą "Szare 

Szeregi".

Konspiracyjne harcerstwo dzieliło się na Organizację Harcerek i 
Organizację Harcerzy. Wszystkim znana nazwa - Szare Szeregi - 

początkowo dotyczyła tylko Organizacji Harcerzy, dopiero z 

czasem została przyjęta przez całą organizację. 

- W harcerstwie były trzy grupy wieku: najstarsi Grupy 

Szturmowe, średni Bojowe Szkoły (od 16 do 18 lat) i najmłodsi 

tzw. Zawiszaki (od 12 do 14 lat) - mówił naczelnik Szarych 

Szeregów Stanisław Orsza-Broniewski.

Pierwszym naczelnikiem nowej organizacji został Florian 

Marciniak - ps. Nowak. Funkcję sprawował do momentu 

aresztowania przez Gestapo 6 maja 1943 roku. Jego następcą 

został Stanisław Broniewski - ps. Orsza, pełniący funkcję do 3 

października 1944 roku. Ostatnim naczelnikiem Szarych 

Szeregów był Leon Marszałek, który 17 stycznia 1945 roku 

wydał rozkaz o rozwiązaniu Szarych Szeregów.

Schemat organizacyjny wyglądał podobnie jak przed wojną, z tą 

różnicą, że poszczególne jednostki przyjęły nazwy 

konspiracyjne. Główna Kwatera funkcjonowała pod 

kryptonimem "Pasieka”, chorągwie - "ule”, hufce - "roje”, 

drużyny - "rodziny”, a zastępy określano jako - "pszczoły”. 

Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą, Rządem Polskim 

na Emigracji oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Jako 

organizacja, nigdy nie straciły swojej suwerenności.

„Zawisza” – 12-14 lat
Drużyny „Zawiszy” nie brały w zasadzie 
udziału w walce bieżącej. Natomiast 
przygotowywały się do pełnienia służby 
pomocniczej, a nauką na tajnych kompletach 
– do odbudowy Polski po wojnie. Spośród 
służb pomocniczych, pełnionych w okresie 
„przełomu”, najbardziej znana jest 
zorganizowana w czasie powstania 
warszawskiego Harcerska Poczta Polowa.

„Bojowe Szkoły” (BS) – 15-17 lat
Drużyny „BS” pełniły służbę w małym sabotażu, będącym akcją 
propagandową skierowaną do ludności polskiej (w Warszawie w ramach 
organizacji „Wawer-Palmiry”). Akcja obejmowała pisanie na murach, 
rozlepianie afiszy i nalepek, rozdawanie ulotek, kolportaż fikcyjnych 
dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączenie się do niemieckich 
megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie z wystaw i gablot 
niemieckich fotografii, gazowanie kin. Do najgłośniejszych akcji należy 
zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie. 
Wykonywana przez drużyny BS akcja „N” była destrukcyjną akcją 
propagandową, skierowaną do Niemców, polegającą głównie na 
podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek. Drużyny BS uczestniczyły w 
akcji „WISS” („Wywiad – Informacja Szarych Szeregów”), polegającej na 
obserwacji niemieckich wojsk i ich ruchów. W ramach przygotowań do 
„przełomu” drużyny BS przechodziły przeszkolenie wojskowe, 
otrzymywały przydziały do jednostek AK (np. jako poczty dowódców, 
oddziały łączności i oddziały rozpoznawcze). Do okresu odbudowy 
przygotowywali się chłopcy z BS, podobnie jak z „Zawiszy”, ucząc się. 
W powstaniu warszawskim walczyli w Śródmieściu jako kompania, a w 
innych dzielnicach jako plutony piechoty.

„Grupy Szturmowe” (GS) – powyżej 18 lat
Drużyny „GS”, podporządkowane „Kedywowi” (Kierownictwu 
Dywersji) AK, pełniły służbę w „wielkiej dywersji”. W Warszawie w 
sierpniu 1943 utworzono z nich batalion „Zośka”, którego trzecią 
kompanię wydzielono do zadań specjalnych („Agat”, później „Pegaz”). 
Wiosną 1944 powstał z niej batalion Parasol. Oddziały GS wykonały 
wiele akcji bojowych, w tym wysadzanie mostów kolejowych, pociągów, 
odbijanie więźniów (akcja pod Arsenałem, akcja w Celestynowie), 
zamachy na funkcjonariuszy aparatu terroru (Kutschera, Koppe, Bürckl, 
oraz odpowiedzialnych za katowanie Jana Bytnara „Rudego”: Schultza i 
Langego). Inne oddziały GS (np. Chorągwi Radomskiej i Krakowskiej) 
walczyły w oddziałach partyzanckich oraz prowadziły sabotaż kolejowy. 
Do „przełomu” oddziały GS przygotowywały się przez szkolenie w 
szkołach podchorążych (m.in. prowadzona przez Szare Szeregi Szkoła 
Podchorążych Piechoty Rezerwy „Agricola”) i szkolenie na kursach 
niższych dowódców (motorowe i saperskie). Do okresu odbudowy 
powojennej drużyny GS przygotowywały się kończąc naukę szkolną, 
podejmując tajne studia wyższe oraz samokształcenie (w tym tematykę 
tzw. ziem postulowanych). W okresie „przełomu” wiele oddziałów GS 
brało udział w walkach oddziałów AK, w tym w marszu na pomoc 
Warszawie. W powstaniu warszawskim bataliony 
„Zośka” i „Parasol” walczyły na Woli, Starówce i Czerniakowie, ponosząc 
straty sięgające 80%. Kompania „Rudy” batalionu „Zośka” została 
nazwana przez Komendanta Głównego AK najlepszą kompanią Armii 
Krajowej. Batalion „Wigry” walczył na Woli i Starówce.

UZBROJENIE 
GRUP 
SZTURMOWYC
H

Można wymienić mnóstwo broni 

i wyposażenia my jednak 

omówimy najważniejsze 

elementy

STEN MK II

Sten to typowe dziecko wojny został on 

skonstruowany w 1941r Była to broń działająca 

na zasadzie odrzutu zamka swobodnego 

prostota wykonania sprawiała że broń nie była 

podatna na brud piach żwir czy inne 

zanieczyszczenia które mogą zablokować 

działanie pistoletu maszynowego W latach 

1942-44 do Polski zrzucono około 11 tysięcy 

Stenów, głównie w wersji Mk II W okupowanej 

Polsce, podjęto konspiracyjną produkcję 

Stenów w co najmniej 23 warsztatach. 

Pierwsze egzemplarze (58 sztuk) zostały 

wyprodukowane w Suchedniowie w fabryce 

FUT (jedyny zachowany egzemplarz 

'suchedniowskiego' stena można zobaczyć w 

skarżyskim muzeum im. Orła Białego). 

W Warszawie produkowano je pod 

kierownictwem inż. Ryszarda Białostockiego. 

Polskie Steny posiadały znaki i numery 

angielskie (konspiracja), ale można je 

rozpoznać po lewym gwincie lufy (oryginalne 

posiadały prawy gwint). Wykończenie Stenów 

produkowanych konspiracyjnie, przewyższało 

angielskie pierwowzory. 

Dane podstawowe

Państwo Wielka Brytania

ProducentRoyal Small Arms Factory

Rodzajpistolet maszynowy

Historia

Prototypy1941

Produkcja 

seryjna

1941 – 1946
(w Wlk. Brytanii)

Wyprodukow

ano

ponad 4.000.000 egz.

Dane techniczne

Kaliber9 mm

Nabój9 mm Parabellum

Magazynekpudełkowy, 32 nab.

Wymiary

Długość762 – 857 mm

Długość lufy91,4 – 198 mm

Masa

broni2,8 – 4,32 kg

Inne

Prędkość 

pocz. 

pocisku

305 – 365 m/s

Energia 

pocz. 

pocisku

350 – 500 J

Szybkostrzel

ność 

teoretyczna

540 – 575 strz./min

Zasięg 

skuteczny

135 – 180 m

Siła spustu22,3 – 26,8 N

Pierwszy z lewej Angielski drugi 

to Polski Sten

Pierwszy z lewej Angielski drugi 

to Polski Sten

MP-38/40

MP38  był Niemieckim pistoletem 

maszynowym przeznaczonym dla 

oficerów, zwiadowców i załóg pojazdów 

lecz taktyka szybkiej wojny blitzkrieg 

zmieniła że na jedną drużynę przypadały 2 

pistolety maszynowe były to pistolety 

podatne na brud i inne zanieczyszczenia 

Komora zamkowa tego pistoletu była 

wykonana z cienkiej blachy inaczej jak w 

PPSZ gdzie jest to wykonane z solidnej 

wytłoczonej blachy Lecz w tym pistolecie 

są wykonane elementy z bakelitu które 

mogły być wykonywane w wyższym niż 

inne Niemieckim przemyśle chemicznym

Były zabierane Niemcom

Dane podstawowe

Państwo III Rzesza

Rodzajpistolet maszynowy

Historia

Prototypy1939

Produkcja 

seryjna

1940 - 1944

Wyprodukowa

no

ok. 1 000 000 egz.

Dane techniczne

Kaliber9 mm

Nabój9 x 19 mm Parabellum

Magazynekpudełkowy, 32 nab.

Wymiary

Długość629 mm (z kolbą złożoną)

832 mm (z kolbą rozłożona)

Długość lufy248 mm

Masa

broni3,97 kg (niezaładowanej)

4,61 kg (załadowanej)

Inne

Prędkość pocz. 

pocisku

380 m/s

Szybkostrzelno

ść teoretyczna

500 strz./min

Zasięg 

skuteczny

150 - 200 m

MAUSER 

98K(Niemiecki

) i 

wz29(Polski)

Dane podstawowe

Państwo  III Rzesza

Producent Mauseri inni

Rodzaj karabin powtarzalny

Historia

Produkcja 

seryjna

1935-1945

Wyproduko

wano

>11 500 000 egz.

Dane techniczne

Kaliber 7,92 mm

Nabój 7,92 × 57 mm Mauser

Magazynek stały, 5 nab.

Wymiary

Długość 1110 mm

Długość 

lufy

600 mm

Masa

broni 4,1 kg (karabin 

niezaładowany)

Inne

Prędkość 

pocz. 

pocisku

860 m/s

Dane podstawowe

Państwo  II Rzeczpospolita

Rodzaj karabin powtarzalny

Historia

Prototypy 1929

Produkcja 

seryjna

1930-1939

Wyproduko

wano

~404 000 egz.

Dane techniczne

Kaliber 7,92 mm

Nabój 7,92 x 57 mm Mauser

Magazynek stały, 5 nab.

Wymiary

Długość 1100 mm

Długość 

lufy

600 mm

Masa

broni 4,00 kg (karabin 

niezaładowany)

Inne

Prędkość 

pocz. 

pocisku

845 m/s

Podczas 1 wojny 

światowej jako najlepsze 

karabiny uchodziły 

karabiny 

Mausera(Niemcy), 

Mosina(Rosja) i Lee-

Enfield(W.Brytania) kraje 

w okresie 

międzywojennym 

przyjmowały różne z tych 

karabinów Polacy z racji 

tego że mieli najwięcej 

tej broni po zaborcach 

wybrali Mausera jak  

Jugosławia i Czechy Były 

to kabiny bardzo dobre i 

bardzo celne cenione 

przez żołnierzy jedną 

wadą była podatność na 

zanieczyszczenia w 

porównaniu największym 

konkurentem Mosinem  

były zabierane od 

Niemców jak i również 

pozostałości z Polskich 

arsenałów

PPSZ

(Пистолет 

- 

Пулемёт 

Шпагина)

Dane podstawowe

Państwo ZSRR

ProjektantGieorgij Szpagin

Rodzajpistolet maszynowy

Historia

Prototypy1941

Produkcja 

seryjna

1941 - 1948

Wyproduko

wano

> 5 500 000 egz.

Dane techniczne

Kaliber7,62 mm

Nabój7,62 x 25 mm TT

Magazynekbębenkowy - 71 szt.

łukowy - 35 szt.

Wymiary

Długość828 mm
Długość 

lufy

243 mm

Długość 

linii 

celowniczej

365 mm

Masa

broni3,50 kg (bez magazynka)

4,15 kg (z magazynkiem 
łukowym)
5,40 kg (z magazynkiem 
bębnowym)

Inne

Prędkość 

pocz. 

pocisku

550 m/s

Szybkostrze

lność 

teoretyczna

800 - 1000 strz/min

Szybkostrze

lność 

praktyczna

30 - 100 strz/min

Zasięg 

max.

200 m

PPSZ był to Radziecki pistolet maszynowy 

konstrukcji Gieorgija Szpagina miał być 

przeznaczony do załóg pojazdów i zwiadu jednak 

taktyka armii czerwonej która została 

wypracowana podczas Wielkiej Wojny 

Ojczyźnianej zmieniła że pepesza była 

powszechnie używana przez armie czerwoną była 

to broń super niezawodna odporna na wszystkie 

warunki jeden z dwóch najlepszych pistoletów 

maszynowych na świecie jego jednym minusem 

był rozrzut i magazynek bębnowy lecz zmiana na 

magazynek łukowy rozwikłała problem lecz 

rozrzut nadal pozostawiał wiele do życzenia 

Niemcy tak docenili tą broń że chętnie ją 

przejmowali jak i przekalibrowywali do ich naboju 

9mm  również dali jej swoje charakterystyczne 

oznaczenie PPSh (germanie nie umieją 

powiedzieć ,,sz’’)Pepesza trafiała do grup 

szturmowych przez partyzantów ze wschodu w 

okresie powstania trochę pistoletów była 

przekazywana powstańcom przez armię 

Czerwoną

Butelki 

samozapalające , 

Filipinki, 

Sidolówki i 

Karbidówki

Polacy w czasie okupacji 

produkowali wiele rodzajów 

granatów ale te które omawiamy 

były jednolite i najczęściej 

spotykane 

UMUNDUROWANI

E

W Szarych Szeregach jako organizacje Harcerską umundurowanie stanowiło 

głównie bluzy harcerskie i chusty Jednak podczas boju zdobyto bluzy z 

magazynu SS na ul. Stawki 4 był to największy sukces  AK najwięcej z nich to 

bluzy  "Tarnschlupfjäcke" M42 z tak zwanymi plamami były to bluzy 

dwustronne zakładane na mundur w powstaniu po stronie Jesiennej ponieważ 

większość warszawskich domów były wykonane z cegły

Działalność

Organizacja harcerzy prowadziła ponadto akcję „M”, usiłując 
oddziaływać na całą młodzież niezorganizowaną. Wydawała 
wiele pism, w tym pisma Głównej Kwatery: „Źródło”, później 
„Dęby”, „Drogowskaz”, „Pismo Młodych”, „Brzask”, 
wydawała liczne broszury i książki, m.in. „O powołaniu 
naszego pokolenia”, „Wielka gra”, „Przodownik” i „Kamienie 
na szaniec”. Wyszkoliła ok. 300 instruktorów.
Oddział specjalny – III Kompania Wydzielona (nazwy: „Agat” 
– „Pegaz” – Parasol). Zadaniem oddziału było likwidowanie 
szczególnie szkodliwych hitlerowców – głównie 
funkcjonariuszy SS lub innych wysokich oficerów 
niemieckich.
Organizacja harcerzy poniosła bardzo duże straty, m.in. 20 
lutego 1944 zginął prawdopodobnie w obozie Gross-
Rosen twórca i pierwszy Naczelnik Florian 
Marciniak(aresztowany 6 maja 1943), w powstaniu 
warszawskim poległ zastępca Naczelnika E. Stasiecki. Szare 
Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945.

Wieniec I i II – wysadzanie pociągów.
Meksyk II – 26 marca 1943 – Akcja pod Arsenałem – odbicie 25 
więźniów z niemieckiego konwoju policyjnego, w tym Jana 
Bytnara „Rudego”, który zmarł po trzech dniach od ran, jakie hitlerowcy 
zadali mu podczas przesłuchań. Po akcji zmarli również: „Alek” – Aleksy 
Dawidowski i „Buzdygan” – Tadeusz Krzyżewicz. Dowódcą akcji 
był Stanisław Broniewski „Orsza”, a jego zastępcą Tadeusz 
Zawadzki „Zośka”.
Meksyk III – odbicie Floriana Marciniaka (akcja odwołana).
Celestynów – 20 maja 1943 odbicie transportu więźniów do Oświęcimia.
Akcja Kutschera – 1 lutego 1944 – zamach (udany) na komendanta 
warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę. Niemcy wstrzymali 
egzekucje dokonywane wcześniej publicznie na ulicach miasta.
Akcja Koppe – nieudany zamach na szefa policji niemieckiej w 
Generalnym Gubernatorstwie.
„Taśma” – Sieczychy – 20 sierpnia 1943 – likwidacja strażnic 
granicznych. Podczas tej akcji zginął Tadeusz Zawadzki „Zośka”.
„N” – akcja propagandowa wśród Niemców osłabiająca ich ducha walki.
„M” – akcja Młodzież.

Dowódca Akcji pod arsenałem  pseudonim ,,Orsza’’ na planie filmu ,,Akcja 

pod Arsenałem’’  (1969r)

W  czasie powstania  warszawskiego (1944)  w  zgrupowaniu Radosławwalczyły 
3  bataliony  Szarych  Szeregów: Zośka,  Parasol i Wigry oraz  plutony  GSz. 
Najmłodsi Zawiszacy zapewniali 

łączność 

walczącym 

oddziałom 

oraz 

stanowili  większość  obsady  osobowej  powstańczej  poczty  polowej. 
Dziewczęta z Organizacji Harcerek pracowały w służbie sanitarnej i łączności.

Poza  Warszawą  Szare  Szeregi  aktywnie  działały  m.in.  w:  Radomiu,  Gdyni, 
Krakowie  i  na  Śląsku.  Ogółem  Organizacja  Harcerzy  przed  sierpniem  1944 
liczyła  ok.  9  tys.  członków.  Obowiązki  Naczelnika  Kwatery  Głównej  Szarych 
Szeregów  (Pasieki)  pełnili:  F.  Marciniak Szary (27  IX  1939  -  6  V  1943),  S. 
Broniewski Orsza (do 3 X 1944), L. Marszałek Adam (do 18 I 1945)

Byli członkowie Szarych Szeregów powołali do życia Stowarzyszenie 
Szarych Szeregów. Pierwszym przewodniczącym stowarzyszenia był hm. 
Stanisław Broniewski „Orsza”. Obecnie funkcję tę pełni prof. dr hab. Wojciech 
Wolski.
Podczas 50-lecia Szarych Szeregów, odbyły się centralne uroczystości w 
Warszawie w dniach 16-17 września 1989. Podczas obchodów odbył się zlot 
gwiaździsty zastępów harcerskich z całej Polski, obchody z udziałem dawnych 
członków Szarych Szeregów i żołnierzy AK, organizacji kombatanckich z kraju 
i zagranicy. Podniosłym wydarzeniem obchodów było wręczenie Krzyża Virtuti 
Militari Szarym Szeregom przyznanego przez Prezydenta RP na Uchodźstwie.

Wykonali:
Bartłomiej Głogowski 
Mateusz Gutkowski 
Michał Pernet