Wprowadzenie



Nie wszyscy rodzice jednakowo ustosunkowują się do
swych dzieci i nie każdy stosunek do dziecka jest równie
wartościowy i korzystny dla jego rozwoju.



Postawy rodzicielskie mogą być właściwe,

„zdrowe”,

tj.

stwarzające odpowiednie warunki prawidłowego rozwoju
dziecka i niewłaściwe,

„chore” i „chorobotwórcze”,

wpływające ujemnie na kształtowanie się jego
osobowości.



Kształtowanie się stosunku do dziecka zależy od tego,
jak rodzice ustosunkowują się do swej roli macierzyńskiej
czy ojcowskiej.

Rodzaje stosunku rodziców do

swych ról rodzicielskich



Efektywność pełnienia roli rodzicielskiej wiąże się
z osobistym stosunkiem do niej i tu możemy
wyróżnić kilka elementów:



Przeświadczenie o ważności roli rodzicielskiej - czy
rodzice tę rolę uważają za ważną czy też mało istotną?



Stopień identyfikacji z rolą – czy rodzice mają
poczucie, że nikt inny nie może ich zastąpić w pełnieniu
roli rodzicielskiej?



Treść motywacji współżycia rodzinnego – czy matka
i ojciec realizują cele rodziny jako całości, czy też tylko
swoje osobiste plany i aspiracje?

Uwarunkowania



Przeświadczenie o ważności roli rodzicielskiej,
stopień identyfikacji z tą rolą oraz treść motywacji
współżycia w rodzinie wpływają na jakość
pełnienia roli rodzicielskiej przez matkę lub ojca.



Niska ocena roli macierzyńskiej czy ojcowskiej
będzie powodem jej całkowitego lub częściowego
odrzucenia, a więc: przesunięcia obowiązków
rodzicielskich na dalszy plan, wykręcania się od
ich pełnienia, przerzucania na inne osoby w
rodzinie (np. babcie) lub instytucje .

Rola rodziców w zaspokajaniu

psychicznych potrzeb dziecka



Nie ulega wątpliwości, że rodzina stanowi dla
dziecka najlepsze naturalne środowisko rozwojowe
dzięki możliwości otoczenia go indywidualną opieką
i zaspokojenia jego potrzeb.



Jednym

z

istotnych

zadań

rodziców

jest

zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych
dziecka, których to zaspokajanie wpływa na rozwój i
ukształtowanie osobowości dziecka, a są to:



potrzeba doznawania i wymiany uczuć,



potrzeba przynależności i kontaktu z rodzicami,



potrzeba samourzeczywistnienia i poszanowania
praw osobistych.



Jedną z podstawowych potrzeb dziecka jest potrzeba
życzliwości, ciepła i miłości. Zaspokojenie tej potrzeby
stymuluje osiągnięcia rozwojowe. Dziecko lepiej i
szybciej się rozwija w zakresie sprawności umysłu,
sprawności fizycznej i kontaktów społecznych, ma
zapewnione poczucie bezpieczeństwa, a więc uchronione
jest od lęków i zaburzeń równowagi psychicznej.



Niezaspokojona potrzeba kontaktu z dorosłymi w okresie
niemowlęctwa

powoduje

opóźnienia

rozwoju

psychoruchowego i pojawienia się patologicznych reakcji
w postaci ruchów przymusowych, kiwania się, itp. U
dziecka w drugim i trzecim roku życia, przy
niezaspokojeniu

potrzeby

kontaktu

z

dorosłymi,

następuje

opóźnienie

rozwoju

mowy

i

funkcji

poznawczych.



Dobry kontakt z rodzicami wpływa na kształtowanie się u
dziecka pozytywnego obrazu samego siebie oraz obrazu
świata, który wydaje się interesujący i ciekawy.

Zaspokajanie potrzeb C.D.



Bardzo ważne z punktu widzenia zaspokojenia potrzeby
samourzeczywistnienia jest dawanie dziecku rozumnej
swobody i nieograniczanie jego samodzielnych poczynań:

„ bo się zabrudzi”, „bo nachlapie”, „bo mi się spieszy,
więc ubiorę go sama”, „bo więcej zje, gdy go nakarmię”.



Przy ograniczaniu inicjatywy dziecka i wykonywaniu za
niego czynności, staje się ono bierne, niesamodzielne,
ciągle ogląda się na rodziców, staje się zależne i
opóźnione w rozwoju społecznym.



Potrzeba szacunku – rodzice zaspokajający tę potrzebę nie
krytykują wysiłków dziecka, nie poniżają go i nie naginają
siłą, liczą się z indywidualnymi uzdolnieniami i
możliwościami dziecka.



Potrzeba wzoru – przejawia się ona najdobitniej w okresie,
gdy dziecko naśladuje czynności i zachowania osób z
bliskiego otoczenia, najczęściej rodziców,

„jak będę duży,

to będę silny jak tatuś”, „jak urosnę, to będę ciągle prała,
jak mamusia”.

Co nazywamy postawą rodzicielską



Ogólnie rzecz ujmując określimy postawę, jako
tendencję do zachowania się w specyficzny sposób
wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu.

 Postawa rodzicielska

- macierzyńska czy ojcowska -

jest więc tendencją do zachowania się w pewien
specyficzny sposób w stosunku do dziecka. Postawę
rodzicielską można także określić jako uczuciowe
ustosunkowanie się rodziców do dziecka.



Pewne typy postaw sprzyjają zaspokajaniu potrzeb
psychicznych

dziecka,

inne

utrudniają

to

zaspokajanie, a tym samym powodują częściową lub
całkowitą tzw. deprywację. Zarówno zaspokajanie jak
i niezaspokajanie potrzeb wpływa na sposób
zachowania dziecka i kształtowanie jego osobowości.



Niewłaściwy klimat uczuciowy i czynniki patologiczne
w strukturze rodziny oraz w stosunkach między jej
członkami stanowią jedną z przyczyn , nierzadko
główną, zaburzeń w zachowaniu dziecka.

 Postawa rodzicielska

nie jest więc tylko mniemaniem

o dziecku, że jest takie czy inne. Zawiera ładunek
uczuciowy, który wyznacza działania w stosunku do
dziecka. Za najbardziej charakterystyczny dla danej
postawy przyjmuje się właśnie jej ładunek uczuciowy.

 Postawa rodzicielska

jest więc nabytą strukturą

poznawczo - dążeniowo-afektywną, ukierunkowującą
zachowania się rodziców wobec dziecka. Postawy,
szczególnie rodzicielskie są zazwyczaj plastyczne i
podlegają zmianom w miarę, jak zmienia się ich
przedmiot, tj. dziecko, które przechodzi przez kolejne
fazy rozwoju.



Jeśli jednak rodzice wraz z rozwojem dziecka nie
przejmują postaw rodzicielskich właściwych dla
danego okresu rozwoju, prowadzi to do sytuacji
konfliktowych, które powodują zaburzenia w
zachowaniu dziecka, a przy dłuższym trwaniu
deformacje w rozwoju jego osobowości.

Główne typy postaw rodzicielskich



Możemy wyróżnić postawy złożone i postawy
cząstkowe. Każdą z postaw złożonych określa szereg
postaw cząstkowych. Postawę cząstkową charakteryzują
określone zachowania rodziców wobec dziecka.



I tak postawa nadmiernego ochraniania składa się z
szeregu postaw cząstkowych, jak np. traktowanie
dziecka jako młodszego niż jest, uzależnienie od siebie,
ograniczenie swobody, nadmierne zaabsorbowanie
zdrowiem dziecka, wścibstwo i inne. Wyróżnienie
postaw cząstkowych umożliwia opis postawy złożonej i
pomaga w jej rozpoznaniu.



Naszym głównym podziałem jednak będzie wyróżnienie
postaw rodzicielskich

właściwych i niewłaściwych

.

Model typologii postaw

rodzicielskich właściwych i

niewłaściwych

Do właściwych postaw rodzicielskich

należą:

1. Akceptacja

dziecka, czyli przyjęcie go takim, jakie ono

jest, z jego cechami fizycznymi, usposobieniem, z jego
umysłowymi możliwościami i łatwością osiągnięć w
jednych dziedzinach, a ograniczeniami i trudnościami
w innych. Akceptujący rodzice rzeczywiście lubią
swoje dziecko i nie ukrywają przed nim tego uczucia.
Kontakt z nim jest dla nich przyjemnością i daje im
zadowolenie. Uważają je za godne pochwał i jawnie je
aprobują. Kiedy dziecko coś przeskrobie ganią tylko to
zachowanie, a nie jego osobowość. Starają się poznać
jego potrzeby i zaspokoić je. Pozwalają na uczuciową
niezależność. Akceptując dziecko dają mu poczucie
bezpieczeństwa i zadowolenia z własnego istnienia.

Pozytywna postawa
akceptacji

2.

Współdziałanie

z

dzieckiem,

świadczące

o

pozytywnym zaangażowaniu i zainteresowaniu
rodziców zabawą i pracą dziecka, a także wciąganie i
angażowanie dziecka w zajęcia i sprawy rodziców i
domu

–

odpowiednio

do

jego

możliwości

rozwojowych.

Współdziałających

z

dzieckiem

rodziców cechuje aktywność w nawiązywaniu
wzajemnych kontaktów. W niemowlęctwie będzie to
wrażliwość rodziców na oznaki nawiązywania
kontaktu przez dziecko. W miarę dorastania dziecka
wzrasta u rodziców także gotowość wyjaśniania, a
tym samym rozszerzania zasobu wiadomości u
dziecka, później wskazują na sposoby zdobywania
wiedzy samemu (np. używanie słownika). Znajdują
przyjemność nie tylko we wspólnym wykonywaniu
czynności, ale i we wzajemnej wymianie uwag,
obserwacji, zdań.

Pozytywne postawy współdziałania

3. Dawanie

dziecku właściwej dla jego wieku rozumnej

swobody.

Dziecko w miarę przechodzenia przez

nowe fazy rozwoju coraz bardziej oddala się
fizycznie od rodziców, ale przy tym rozbudowuje
się świadoma więź psychiczna między rodzicami a
dzieckiem i rodzice darzą je większym zaufaniem.
W miarę dorastania dają dziecku coraz szerszy
zakres swobody i pozwalają na prace lub zabawę z
dala od nich. Mimo, że pozostawiają dziecku duży
margines swobody, potrafią utrzymać autorytet i
kierować dzieckiem w takim zakresie, w jakim jest
to pożądane. Dbając o zdrowie i bezpieczeństwo
dziecka zarówno wobec fizycznych zagrożeń, jak i
urazów emocjonalnych rodzice dając rozumną
swobodę dziecku, są obiektywni w ocenie
perspektywy ryzyka.

Dawanie dziecku rozumnej
swobody

4. Uznanie

praw dziecka w rodzinie jako równych, bez

przeceniania i niedoceniania jego roli. Rodzice
ustosunkowują się do przejawów aktywności
dziecka w sposób swobodny, nie formalny i nie
wścibski czy dyktatorski, dostosowując się przy
tym do poziomu fazy rozwojowej, w jakiej się ono
znajduje. Pozwalają na odpowiedzialność za
własne działanie, a nawet oczekują od dziecka

„dojrzałego”

zachowania. Przejawiają w ten

sposób szacunek dla jego indywidualności. Kierują
dzieckiem przez podsuwanie mu sugestii. Stosują
także szeroko wyjaśnianie i tłumaczenie, a więc
bardziej intelektualne sposoby oddziaływania, a
nie narzucanie czy wymuszanie. W tej sytuacji
dziecko wie, czego oczekują rodzice od niego, a te
oczekiwania są na miarę jego możliwości.

Niewłaściwe postawy rodzicielskie to:

1. Postawa unikająca

- występuje przy nadmiernym

dystansie uczuciowym rodziców wobec dziecka, ich
uległości i bierności. Postawę te charakteryzuje ubogi
stosunek uczuciowy miedzy rodzicami a dzieckiem lub
wręcz obojętność uczuciowa rodziców. Obcowanie z
dzieckiem nie sprawia im przyjemności, a czasem bywa
odczuwane jako trudne – wówczas rodzice są bezradni i
nie wiedzą co z nim robić. Kontakt z dzieckiem jest luźny
albo

pozornie

dobry

i

maskowany

obdarzaniem

prezentami (kontakt przez

„pośrednika”

), nadmierną

swobodą, rzekomym liberalizmem. Ten typ postawy
charakteryzuje się ukrytą bądź jawną beztroską o dobro
dziecka, aż do braku odpowiedzialności. Ignorowanie
dziecka, bierność aż do bezwładu w nawiązywaniu z
dzieckiem kontaktu, unikanie i ograniczanie kontaktu z
nim do minimum, zaniedbywanie dziecka pod różnymi
względami,

niedbałość

i

niekonsekwencja

we

wprowadzaniu i przestrzeganiu wymagań, lekkomyślność
czy wręcz obojętność.

Niewłaściwa postawa unikająca

2. Postawa odtrącająca

- występuje przy nadmiernym

dystansie uczuciowym i dominacji rodziców. Dziecko jest
odczuwane jako ciężar i nierzadko rodzice poszukują
zakładu, który by przejął ich obowiązki i uwolnił od tej
niewygody, ograniczającej np. ich swobodę lub możność
robienia szybkiej kariery. Nie lubią dziecka i nie życzą go
sobie, żywią wobec niego uczucie rozczarowania, zawodu
i urazy. Opiekę nad nim uważają za odrażającą lub
przekraczającą ich siły. Na postawę odtrącającą składają
się takie komponenty, jak nieokazywanie uczuć
pozytywnych, a nawet demonstrowanie negatywnych,
dezaprobata i otwarta krytyka dziecka, podejście
dyktatorskie, nie dopuszczające go do głosu i nie
wnikające w motywy jego zachowania czy potrzeby.
Kierowanie

dzieckiem

przy

pomocy

rozkazów

i

„przykręcania śruby”,

liczne i represywne żądania,

surowe kary, zastraszanie, brutalne postępowanie z
dzieckiem. Brak przy tym uznania jakichkolwiek
pozytywów dziecka i

„marginesu”

tolerancji dla jego

niedociągnięć, braku zdolności, wad, itp.

Skutki postawy odtrącającej

3. Postawa nadmiernie wymagająca, zmuszająca,

korygująca

- przy tej postawie dziecko jest zwykle

naginane do wytworzonego przez rodziców wzoru
dziecka, jakie chcieliby posiadać, bez liczenia się z
jego indywidualnymi cechami i możliwościami w
ramach fazy rozwojowej, w jakiej się ono znajduje.
Rodzice z góry zakładają dostosowanie się dziecka
do stawianych wymagań i duże osiągnięcia, a
dziecko znajduje się pod presją, aby dorównać
idealnemu wzorowi. Postawa ta charakteryzuje się
stawianiem wygórowanych wymagań, narzucaniem
autorytetu i rządzenie dzieckiem. Nieprzyznawanie
prawa do samodzielności, ograniczanie swobody i
zakresu aktywności przez narzucanie i zmuszanie,
naginanie, nagany, stosowanie sztywnych reguł,
niedopuszczanie do odstępstw od ustalonej taktyki.
Dodatkowo dążenie do przyspieszenia rozwoju,
przesadne nastawienie na osiągnięcia.

Postawa nadmiernie wymagająca,

zmuszająca, korygująca

4. Postawa nadmiernie chroniąca

– występuje wtedy, gdy

rodzice są nadmiernie skoncentrowani na dziecku, ale
posiadają cechy uległości. Podejście do dziecka jest wtedy
bezkrytyczne, a ono same uważane za wzór doskonałości.
Ten typ postawy charakteryzuje się tym, że dziecko jest
traktowane jak dzidziuś, rodzice są przesadnie opiekuńczy
i nadmiernie pobłażliwi, nie doceniają możliwości dziecka
szczególnie praktycznych, rozwiązują za dziecko trudności.
Niedopuszczanie do samodzielności – dziecko trzymane
jest jak w kokonie, nie wiele wiedząc o codziennym życiu.
Jest usuwane wszelkie ryzyko z jego drogi, postępowanie
uzależniające od matki czy ojca i ograniczające jego
swobodę, a także wścibstwo, izolowanie społeczne dziecka
np. od rówieśników, jako „niegodnych” towarzyszy
zabawy. Równocześnie rodzice ulegają dziecku, tolerują
rozmaite zachcianki i niewłaściwe wyczyny, zaspokajają
każdy kaprys i pozwalają panować nad sobą. Przy tym
zbyt bliskim kontakcie, brak jest darzenia dziecka
rozumną, właściwą dla jego wieku swobodą.

Postawa nadmiernie chroniąca

Trudności w kształtowaniu się

właściwych postaw rodzicielskich

1. Brak pozytywnego dziedzictwa społecznego dla tworzenia

się ról rodzinnych.

Postawy rodzicielskie kształtują się w

oparciu o interakcje z własnymi rodzicami w okresie
dzieciństwa. Interakcje te, stanowiące pewne wzory
zachowań, mogą być naśladowane, modyfikowane lub
odrzucane przy pełnieniu roli rodzicielskiej. Brak wzoru
roli rodzicielskiej, np. w wypadku braku jednego z
rodziców, czy też nieodpowiedni wzór pełnienia takiej roli
może powodować powstanie nieprawidłowych postaw
wobec własnego dziecka.

2. Druga grupa czynników wiąże się z okresem oczekiwania

dziecka.

Dziecko może być niepożądane, niechciane,

specjalne życzenia rodziców co do płci dziecka, życzenia
związane z wyglądem dziecka, nadzieja wzmocnienia
więzi małżeńskiej poprzez urodzenie dziecka. Jeżeli te
oczekiwania nie zostaną spełnione, istnieje możliwość
traktowania dziecka przez rodziców z nadmiernym
dystansem, ignorowania lub odtrącania.

3. Trzecia grupa czynników dotyczy braku u rodziców

satysfakcji czerpanej z własnego, aktualnego współżycia
społecznego.

W pierwszym rzędzie łączy się to z brakiem

satysfakcji płynącej z życia małżeńskiego. Okazuje się, że
aktualne

stosunki

emocjonalne

między

rodzicami

wpływają na jakość pełnionej roli rodzicielskiej i na
postawę wobec dziecka. Zakłócenia stosunków pomiędzy
małżonkami mogą powodować bądź nadmierny dystans
emocjonalny wobec dziecka, bądź zbytnią koncentrację
na nim.

4. Następna grupa czynników wiąże się z wpływem babci lub

innej osoby z bliskiego otoczenia, będącej autorytetem
dla matki lub ojca dziecka.

Często taka osoba ma

przemożny wpływ na kształtowanie się postaw rodziców,
oraz na jakość pełnienia przez nich ról rodzicielskich. W
wielu przypadkach babcie mają tendencje do matkowania
swoim wnukom, co często powoduje oddalanie się
rodziców od swoich dzieci. Rola babci w wychowaniu
powinna ograniczać się do pomocy w razie konieczności.

5. Kolejna grupa czynników wpływająca deformująco na

kształtowanie się postaw rodzicielskich, to aktualne
zaburzenia

osobowości

rodziców.

Występowanie

jawnych czy ukrytych lęków często powstałych w
związku z uprzednimi porodami martwych dzieci, czy
zgonem nowonarodzonego, przedwczesnym porodem,
itp. Sprzyja to nadmiernej koncentracji emocjonalnej na
dziecku i powstaniu postawy nadmiernie chroniącej.

6. Trudności wytworzenia się prawidłowych postaw wobec

dziecka neuropatycznego – „trudnego do chowania”.

W

tej sytuacji wszystkie omówione powyżej czynniki,
które mogą wpływać zaburzająco na stosunek rodziców
do dziecka, nie występują, lub nie wysuwają się na
pierwszy plan. Tymczasem dziecko jest płaczliwe, źle
sypia, źle je, zwraca pokarm, itp. Rodzice pod wpływem
niezrozumiałych kłopotów, jakie sprawia im dziecko,
doznają ustawicznej frustracji zamiast satysfakcji.
Pojawia się stan lęku, napięcia i następuje nadmierne
skoncentrowanie emocjonalne na dziecku.

Problemy z dzieckiem

neuropatycznym

Podsumowanie i wnioski



Podsumowując temat postaw rodzicielskich należy
stwierdzić,

że

u

podłoża

niewłaściwych

postaw

rodzicielskich leży na ogół bądź

nadmierny dystans

uczuciowy

wobec dziecka, bądź

nadmierna koncentracja

na nim. Wyraz

„dystans”

w tym przypadku powinien się

nam kojarzyć z określeniem

„odległości psychicznej”

rodziców od dziecka. Rodzice z

„dystansem”

nie są

zwróceni

„ku dziecku”,

ale albo

„przeciw dziecku”

, albo

„poza dzieckiem”,

czy

„obok dziecka”.

Nadmierna

koncentracja wskazuje, że brak jest jakiegokolwiek
dystansu, rodzice są zbyt blisko

„przy dziecku”

lub tuż

„nad nim”

. Przy nadmiernej koncentracji rodzice są zbyt

blisko, by móc być zwróconym

„ku dziecku”,

jako

rozwijającej się odrębnej jednostce ludzkiej i wówczas
brak mu swobody wzrastania.



Kształtowaniu się właściwego kontaktu z dzieckiem
będzie sprzyjało podejście do dziecka bez przesadnej
koncentracji, ale i zbyt nadmiernego dystansu, czyli
nawiązanie z nim swobodnego kontaktu, ani
napiętego, ani też zbyt luźnego. Będzie to podejście
zrównoważone, swobodne, skierowane

„ku dziecku”

i

nastawione na jego rzeczywiste potrzeby. Po drugie
będzie to podejście nie władcze i nie uległe czy
bierne,

lecz

oparte

na

pewnej

autonomii

wewnętrznej,

w

miarę

stanowcze

i

stałe,

konsekwentne, mogące stanowić dla dziecka oparcie.



Autonomia wewnętrzna i zrównoważenie uczuciowe
rodziców umożliwiają im dobry kontakt z dzieckiem.
Pozwalają na wzajemną wymianę uczuć takich, jak
miłość, radość, smutek których rodzice nie wstydzą
się i nie lękają okazywać. Ponadto rodzice umieją
poprawnie odczytywać sygnały o potrzebach dziecka
i właściwie na nie reagować.



Ogólnie

można

powiedzieć,

że

rodzice

przejawiający właściwe postawy wobec dziecka
chętnie otaczają je troskliwą opieką, dostrzegają i
zaspokajają jego potrzeby, mają duży

„margines”

cierpliwości

i

gotowości

tłumaczenia

i

wyjaśniania.

Łatwo

nawiązują

kontakt

z

dzieckiem. Kontakt ten jest przyjemny dla obu
stron i oparty na uczuciu wzajemnej sympatii i
zrozumienia. Rodzice lubią dziecko, cieszą się
nim, są zdolni do obiektywnej oceny dziecka i
akceptacji jego osoby.



Z drugiej strony można stwierdzić, że nadmierny
dystans

uczuciowy

wobec

dziecka,

nie

zaspokajający

potrzeby

życzliwych

uczuć,

przynależności i kontaktu z rodzicami, powoduje
chorobę sierocą, „dziecko może być sierotą we
własnym domu”, jak to zauważył Janusz Korczak.

Nieodpowiedni klimat w

rodzinie, dziecko zagubione i

wystraszone



Należy zaznaczyć, że postawy rodziców wobec
dziecka bywają często rozbieżne i przeciwstawne.
Jednakże jeżeli tendencje rodziców nie są rozbieżne i
zostaje zachowana pewna konsekwencja i koalicja
wychowawcza oparta na wzajemnej akceptacji i
szacunku rodziców do siebie, odmienność typów
postaw matki i ojca nie ma szkodliwego wpływu na
dziecko, a stwarza źródło większego bogactwa doznań
emocjonalnych i okazji do gromadzenia spostrzeżeń
nad różnicami indywidualnymi rodziców.



Na zakończenie należy stwierdzić, że postawy
rodzicielskie

maja

ogromny,

prawdopodobnie

decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości i
charakterów, naszych dzieci. Mają przemożny wpływ
na ich wielowymiarowy rozwój, na ich osiągnięcia
życiowe, na to kim w przyszłości zostaną i jakie
przesłanie pozostawią następnym pokoleniom.

Prawidłowe postawy i właściwie pełnione
role

rodzicielskie

mogą

być

źródłem

wspaniałych doznań i przeżyć dla wszystkich
członków rodziny.

Poświęcony czas, okazana miłość i

troska przyniosą w przyszłości

wymierne rezultaty

Bibliografia

1. Ziemska Maria, Postawy rodzicielskie, Wydawnictwo Wiedza

Powszechna, Warszawa 1969.