REFORMA PRAWA
MAJĄTKOWEGO
REFORMA PRAWA
MAJĄTKOWEGO
Prawo majątkowe kościoła a wolność
religijna
Uprawnienia Kościoła do posiadania dóbr doczesnych łączą się z zagadnieniem
wolności religijnej. Pojęcie wolności religijnej dotyczy, tak wymiaru indywidualnego,
jak i wspólnotowego.
Gwarancje wolności religijnej zawierają się w prawie międzynarodowym oraz w
normach prawa polskiego.
Osoba ludzka posiada podstawowe prawo do wolności religijnej, które bazuje na
przyrodzonej godności człowieka. W swej wolności, osoba może przeznaczyć
posiadane dobra na cele religijne. Także i społeczność wyznaniowa, która korzysta z
zasady wolności religijnej może posiadać określone dobra majątkowe.
Konsekwencją wolności religijnej jest uznanie prawa do posiadania środków
materialnych, koniecznych do realizacji misji danej społeczności wyznaniowej.
Kościół, jako społeczność widzialna, potrzebuje dóbr materialnych, czyli własnego
majątku, aby skutecznie pełnić misję religijną w świecie.
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. , kan. 1254:
„prawo wrodzone”.
Uznanie praw Kościoła różnie może być uzasadniane. We wcześniejszym okresie
historii, eklezjologia i prawo kanoniczne ukazywały Kościół jako społeczność
doskonałą.
Sobór Watykański II bardziej podkreślił wymiar Kościoła będącego wspólnotą
(communio).
Aktualnie prawa majątkowe Kościoła uzasadnia się przez odniesienie do ogólnej
zasady wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym i instytucjonalnym.
Prawo majątkowe kościoła a wolność
religijna
Sugerowana lektura:
Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, wyd. 2, Lublin
2003, s. 64-65, 387-402.
A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe,
wyd. 2, Warszawa 2008, s. 216-247.
J. Krukowski, Konkordat polski znaczenie i realizacja, Lublin
1999, s. 170-178.
S. Dubiel, Uprawnienia majątkowe Kościoła Katolickiego w
Polsce w świetle Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r.,
Konkordatu z 1993 r. i ustaw synodalnych, Lublin 2007, s.
15-24.
Wypracowanie piątej księgi kodeksu z
1983 r.
Papież Jan XXIII w przemówieniu z 25 stycznia 1955 r. połączył zapowiedź zwołania soboru
powszechnego oraz pierwszego synodu rzymskiego z przeprowadzeniem rewizji Kodeksu
Prawa Kanonicznego.
Wnioski, nadsyłane do komisji przygotowujących schematy dla obrad soborowych, ubocznie
tylko poruszały problemy związane z kościelnym prawem majątkowym.
W schematach podkreślano specjalne cele mienia kościelnego, obowiązek wspierania dzieł
charytatywnych i społecznych, potrzebę troski biskupów o zapewnienie kapłanom (zwłaszcza
w wieku emerytalnym i w chorobie) odpowiedniego utrzymania (cele te zostały wpisane w
nowy Kodeks). Zachęcano też do tworzenia, o ile to możliwe, w każdej diecezji masy dóbr
wspólnych i do wspierania ubogich diecezji przez zamożniejsze.
Praca nad redagowaniem nowych kanonów prawa majątkowego: zespół konsultorów.
Metoda prac.
Punktem wyjścia w dyskusjach:
tekst Kodeksu z 1917 r. ,
Wyjątkowo wspomniano o decyzjach Benedykta XIV i Leona XIII,
Dwukrotne konsultorzy powoływali się na odpowiedzi Komisji Interpretacyjnej Kodeksu Prawa
Kanonicznego,
Podstawowym źródłem przy opracowywaniu nowych norm kodeksowych były uchwały
Vaticanum II,
Z tekstów przygotowawczych tylko raz zacytowano wniosek Uniwersytetu Gregoriańskiego i
tekst schematu soborowego De sacerdotibus z 1964 r. w sprawie oficjów i beneficjów
kościelnych,
Wytyczne soborowe (Christus Dominus i Presbyterorum ordinis),
Teksty posoborowe: Pastorale munus, Ecclesiae Sanctae.
Wypracowanie piątej księgi kodeksu z
1983 r.
Jako wzór przy nowych sformułowaniach kanonów służyło często
prawo majątkowe wydane jeszcze przed Soborem Watykańskim II
dla Kościołów wschodnich.
Całość nowego prawa majątkowego ujęto w 54 kanonach: De iure
patrimoniali Ecclesiae ogłoszonym w czasopiśmie
„Communicationes”.
Kolejny projekt Schema canonum libri - De iure patrimoniali
Ecclesiae (1977).
Publikacja: Osservazioni degli organi di consultazione sullo
Schema canonum libri V De iure patrimoniali Ecclesiae.
Promulgacja nowego Kodeksu 25.01.1983 r.
Sugerowana lektura:
E. Sztafrowski, Podręcznik prawa kanonicznego, t. 1, Warszawa
1985, s. 104-111.
W. Wójcik, J. Krukowski, F. Lempa, Komentarz do Kodeksu Prawa
Kanonicznego, s. 41-45.
Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich
Kodyfikację prawa Kościołów Wschodnich rozpoczął Pius XI w 1929 r.
(nota Cum quamplurimi). A w 1935 ustanowiono komisję dla redakcji
prawa tych Kościołów (nota Augustus Pontifex). Poszczególne części, choć
nie cały Kodeks, promulgował Pius XII w latach 1949, 1950,1952,1957.
Część dotyczącą dóbr kościelnych promulgował Pius XII 9 lutego 1952 r.
Dekret Soboru Watykańskiego II Orientalium Ecclesiarum.
Jan Paweł II konstytucją Sacri canones promulgował w 1990 r. Kodeks
Kanonów Kościołów Wschodnich.
Tematyka dóbr kościelnych w tymże Kodeksie znajduje się w tytule XXIII
(De bonis Ecclesiae temporalibus, kan. 1007-1054), i zawiera:
-kanony wprowadzające 1007-1009;
-rozdział I, Nabywanie dóbr, kan. 1010-1021;
- rozdział II, Zarząd dóbr kościelnych, kan. 1022-1033;
- rozdział III, Umowy, zwłaszcza alienacje, kan. 1034-1042;
- rozdział IV, Pobożne zapisy i pobożne fundacje, kan. 1043-1054.
Sugerowana lektura:
J. Abbass: The temporal goods of the Church: a comparative study of the
Eastern and Latin Codes of Canon Law, Periodica 83 (1994) 2, s. 669-714.
Teologiczne przesłanki Soboru
Watykańskiego II dla prawa
majątkowego
Kościół ma być Kościołem ubogich. Celem jego majątku są zadania charytatywne, a
przede wszystkim służba biednym (Benedykt XVI, encyklika Deus caritas est).
„Kościół szczególnie ceni miłosierdzie wobec ubogich i chorych oraz tak zwane dzieła
miłosierdzia i wzajemnej pomocy, mające na celu niesienie pomocy w różnych ludzkich
potrzebach” (Apostolicam actuositatem, nr 8, por Lumen Gentium, nr 13, 23).
Założeniem kościelnego prawa majątkowego jest teologia dóbr doczesnych. Dobra
doczesne Stwórca przeznaczył dla wszystkich ludzi : „Bóg przeznaczył ziemię ze wszystkim,
co ona zawiera, na użytek wszystkich ludzi i narodów, tak by dobra stworzone dochodziły
do wszystkich w słusznej mierze — w duchu sprawiedliwości, której towarzyszy miłość".
(Gaudium et spes, nr 69).
„Własność prywatna lub pewne dysponowanie dobrami zewnętrznymi — stwierdza Sobór —
dają każdemu przestrzeń koniecznie potrzebną dla autonomii osobistej i rodzinnej, i należy
je uważać za poszerzenie niejako wolności ludzkiej. Stanowią one pewne uwarunkowanie
swobód obywatelskich, ponieważ pobudzają do podejmowania obowiązku i ponoszenia
ciężarów„ (Gaudium et spes, nr 71).
Własność prywatna ma charakter społeczny, który wynika z powszechnego przeznaczenia
dóbr. „Zdarza się — przestrzega Sobór — że wskutek zapoznania tego charakteru
społecznego własność staje się częstokroć okazją do chciwości i poważnych zaburzeń, do
tego stopnia, że daje pretekst przeciwnikom do kwestionowania samego prawa„ (Gaudium
et spes, nr 71).
Nauczanie Kościoła po części koresponduje ze współczesnymi trendami ekologicznymi i
przeciwdziałaniu problemowi zanieczyszczenia ziemi. Nie przekreśla to z drugiej strony
samego prawa posiadania dóbr przez Kościół, które było negowane przez ustroje
komunistyczne, m.in. w PRL.
Teologiczne przesłanki Soboru
Watykańskiego II dla prawa majątkowego
Misja, jaką pełni Kościół, nie ma charakteru ziemskiego — ani politycznego,
ani gospodarczego czy tylko społecznego; cel nakreślony Kościołowi przez
Chrystusa ma charakter religijny ( por. Gaudium et spes, nr 42).
Kościół jednak posługuje się rzeczami doczesnymi w takim stopniu, w jakim
wymaga ich właściwe mu posłannictwo. Kościół „stosuje wszystkie i
wyłącznie te środki, które zgodne są z Ewangelią i dobrem powszechnym
według różnorodności czasu i warunków"(Gaudium et spes, nr 76).
„Kościołowi z natury przysługuje więc prawo posiadania i stosowania
wszystkich tego rodzaju środków w takim zakresie, w jakim są niezbędne lub
pożyteczne w chrześcijańskim wychowaniu i we wszelkich działaniach
podejmowanych dla zbawienia dusz.” (Inter Mirifica, nr 3).
Pełnienie własnej misji oznacza dalej prawo do zakładania i posiadania
różnego rodzaju szkół katolickich, (por. Gravissimum Educationis, nr 8).
Wolno Kościołowi posiadać dobra „do godnego sprawowania kultu Bożego, do
zapewnienia odpowiedniego utrzymania duchowieństwa, jak również do
wykonywania dzieł świętego apostolstwa czy miłości, zwłaszcza wobec
potrzebujących„ (Presbyterorum ordinis, nr 17).
Troska o kult Boży np. oznacza popieranie prawdziwej sztuki kościelnej,
budowanie kościołów pięknych i godnych swego przeznaczenia (por.
Sacrosanctum Concilium, nr 124).
Teologiczne przesłanki Soboru
Watykańskiego II dla prawa majątkowego
Również używanie dóbr doczesnych przez duchownych nie ma charakteru
bezwzględnego. Prezbiterzy, którzy pełniąc powierzony sobie urząd poświęcili się
służbie Bożej, mają prawo do otrzymania słusznego wynagrodzenia — „bo
zasługuje robotnik na swoją zapłatę" (Łk 10, 7) (Presbyterorum ordinis, nr 20).
Sobór apeluje: „Niechaj kapłani tak jak i biskupi — przy zachowaniu prawa
partykularnego — używają dóbr uzyskiwanych z okazji wykonywania jakiejś funkcji
kościelnej przede wszystkim na swoje odpowiednie utrzymanie i wypełnienie
obowiązków własnego stanu; te zaś, które by zbywały, niech zechcą przeznaczyć
dla dobra Kościoła albo na dzieła miłosierdzia. Niech zatem nie traktują urzędu
kościelnego jako źródła zarobku ani używają dochodów z niego pochodzących na
powiększenie swego majątku rodzinnego„ (Presbyterorum ordinis, nr 17).
Sobór zachęca duchownych „do dobrowolnego praktykowania ubóstwa, przez które
wyraźniej upodobnią się do Chrystusa i staną się pochopniejsi do świętej
służby„ (Presbyterorum ordinis, nr 17).
Dobrowolne ubóstwo w szczególny sposób powinny praktykować instytuty
zakonne. „Dobrowolne ubóstwo — poucza Sobór — obrane dla naśladowania
Chrystusa, którego jest ono znakiem dziś zwłaszcza bardzo cenionym, zakonnicy
powinni pilnie praktykować, a w miarę potrzeby nawet w nowych formach je
wyrażać. Dzięki niemu uczestniczy się w ubóstwie Chrystusa, który będąc bogaty,
dla nas stał się ubogi, aby nas ubóstwem swoim ubogacić„ (Perfectae caritatis, nr
13).
Teologiczne przesłanki Soboru
Watykańskiego II dla prawa majątkowego
Wreszcie Sobór zażądał dokonania istotnej zmiany w dziedzinie dotychczasowego
systemu beneficjalnego. System ten niejednokrotnie zaciemniał urząd kościelny, z którym
było związane beneficjum, stanowiące tytuł uposażeniowy duchownych. W związku z tym
Sobór polecił, aby system ten został porzucony lub przynajmniej tak zreformowany „aby
stronę beneficjalną, czyli prawo do dochodów z uposażenia złączonego z urzędem,
uważać za coś drugorzędnego, a pierwsze miejsce przyznawać w prawie samemu
urzędowi kościelnemu” (Presbyterorum ordinis, nr 20). Postulat ten został spełniony, co
uwidacznia się m.in. w aktualnej kodeksowej definicji urzędu kościelnego.
Rekapitulując powyższe stwierdzenia i postulaty Soboru Watykańskiego II należy
powiedzieć, że dobra doczesne są konieczne tak do właściwego rozwoju jednostki jak i
realizacji misji Kościoła w sposób odpowiedni. Jednakże własność tych dóbr nie ma
charakteru bezwzględnego. Jednostki muszą pamiętać o społecznym wymiarze własności
prywatnej. Kościół zaś może się posługiwać dobrami doczesnymi w takim stopniu, w
jakim jest to potrzebne do realizacji jego misji; natomiast ci, którzy pełnią urzędy
kościelne, mając prawo do słusznego wynagrodzenia, nie mogą swojego stanowiska
uważać za źródło wzbogacenia się.
Sugerowana lektura:
T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II. Dobra doczesne Kościoła
Sankcje w Kościele Procesy, t. 4, Olsztyn 1990, s. 26-28.
W. Wójcik, Dyskusja nad stosunkiem zreformowanego prawa o patrymonium Kościoła do
praw cywilnych, Roczniki Teologiczno Kanoniczne 28 (1981) z. 5, s. 27-41.
S. Dubiel, Dobra materialne w Biblii i w dokumentach Soboru Watykańskiego II, Roczniki
Nauk Prawnych 15 (2005) z. 1, s. 473-478.
Inne kryteria koordynujące
wypracowanie Kodeksu z 1983 r.:
a) Tradycja kanoniczna, oparta zwłaszcza na Kodeksie z 1917.
b) Konieczność uwzględnienia nowych instytucji i osób prawnych, których regulacja
znajduje się poza Księgą V,
-dobra osób prawnych w ogólności (kann. 118, 121-123);
-dobra prywatnych stowarzyszeń wiernych (kann. 310, 325-326);
-dobra parafialne (kann. 532, 537, 540).
c) Dziesięć założeń (pryncypiów) dla rewizji Kodeksu przyjętych na Pierwszym Synodzie
Biskupów w 1967 r.
Zasada pomocniczości:
a. zachowanie jedności we własnym ustawodawstwie Kościoła (prawo powszechne);
b. ochrona poszczególnych instytucji i ich uprawnień (prawo partykularne i autonomia we
własnym zakresie).
Kościelne prawo o dobrach doczesnych w dużej mierze oparło się na zasadzie
pomocniczości. Przejawem tej zasady jest m.in. tzw. kanonizacja prawa cywilnego w
odniesieniu do umów (kan. 1290) i przedawnienia (kan. 197). Zasada ta ma też swoje
odbicie w upoważnieniu Konferencji Biskupów (zob. kan. 1262, 1265 § 2, 1272, 1274 § 4,
1275, 1277, 1292 § 2, 1297) i synodów prowincjonalnych (zob. kan. 1264, 1275) do
podejmowania niektórych aktów normatywnych w sprawach majątku kościelnego. Zasada
ta została uwzględniona również w niektórych dyspozycjach prawa zakonnego (zob. kan.
634, 636 § 2, 638 § 1).
Sugerowana lektura:
P. Brown, The 1983 Code and Vatican II ecclesiology: the principle of subsidiarity in Book V,
The Jurist 69 (2009), p. 583-614.