BIOLOGICZNE PODSTAWY
STEREOTYPOWYCH I
AGRESYWNYCH ZACHOWAŃ
U ZWIERZĄT

NEUROPRZEKAŹNIKI



Zaburzenia ilościowe i jakościowe
neuroprzekaźników odpowiadają za
nienormalne i agresywne zachowania
zwierząt.



Dopamina związana jest z
impulsywnością i irytacją.



Serotonina wspomaga pobudzenie i
agresję.



Glutamina i GABA wspierają pobudzenie
lub zahamowanie układu nerwowego.



Adrenalina razem ze współczulnym
układem nerwowym pomaga w
przygotowaniu organizmu do obrony w
stanach zagrożenia.



Noradrenalina związana jest z
adrenaliną i odpowiada m.in. za poziom
energii zwierzęcia.

NEUROPRZEKAŹNIKI



Wysokie stężenia noradrenaliny
indukują agresję, nadpobudliwość,
zachowania impulsywne i wysoki poziom
podniecenia.



Doświadczenia traumatyczne i długie
okresy stresu powodują obniżenie
wydzielania i stężenia noradrenaliny 

organizm zmniejsza wydatkowanie
energii.



Niedobór noradrenaliny kojarzony jest z
letargiem, bezradnością i depresją.



Organizm jedynie przez jakiś czas może
funkcjonować z występującym deficytem
noradrenaliny

(chroniczny stres).

BIOLOGIA STRESU



Stres jest stereotypową, niespecyficzną,
złożoną, fizjologiczną reakcją organizmu
na każde jego obciążenie (napór
bodźca)  (

definicja Selyego, 1936

).



Stres jest zaburzeniem homeostazy
spowodowanym czynnikiem fizycznym
lub psychicznym.



Czynnikami powodującymi stres mogą
być czynniki umysłowe, fizjologiczne,
anatomiczne lub fizyczne.

PSYCHOLOGIA STRESU



Stres jest uważany za zjawisko szkodliwe dla
organizmu.



W rzeczywistości działania niepożądane przynosi
jedynie stres zbyt silny

(przekraczający

indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki)

lub

zbyt długotrwały.



Stres umiarkowany jest czynnikiem mobilizacyjnym
i zwiększa możliwości adaptacyjne organizmu 

podstawowy czynnik rozwoju.



Stres o dużym natężeniu lub zbyt długotrwały
przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych:

zaburzenia lękowe , depresyjne, zespołu stresu
pourazowego oraz zaburzeń somatycznych i
śmierci.

STRES



Stres ma negatywny wpływ na organizm,
jeżeli jest zbyt silny lub zbyt długo się
utrzymuje.



Dochodzi wówczas do przekroczenia
zdolnosci adaptacyjnych zwierzęcia i
ogólnego wyczerpania organizmu.



Występuje osobnicza wrażliwość na stres 
trudności w przystosowaniu się do nowych
sytuacji.



Zwierzęta starsze oraz mające niewiele
doświadczeń z nowymi sytuacjami ( braki w
socjalizacji) wykazują wzmożoną wrażliwość
na stres.



Często efektem niezdolności do poradzenia
sobie ze stresującą sytuacją jest lęk.



Lęk pojawia się w sytuacjach postrzeganych
przez zwierzę jako nieprzyjemne lub
zagrażające mu.



Zwierzę odczuwa silny dyskomfort  co
manifestuje się drżeniem ciała, wokalizacją
( szczekanie, wycie, skomlenie, piszczenie),
ślinotok, rozszerzenie źrenic , częste oddawanie
moczu.



Zbyt częste stany lękowe prowadzą do
zachowań patologicznych.

SYTUACJE ZWIĘKSZONEGO

RYZYKA

Najczęstsze przyczyny stresu oraz leku

PSY:



Zmiana warunków życia

(nowy dom, pobyt

w hotelu dla zwierząt, oddanie do schroniska,
wyjazdy na wakacje)



Okresowe zmiany środowiska

(odosobnienie, głośne dźwięki np. burze,
petardy)



Zmiany trybu życia

np. zmiana pory

spacerów, spożywania posiłków

SYTUACJE ZWIĘKSZONEGO
RYZYKA

Najczęstsze przyczyny stresu oraz lęku

KOTY:



Obecność innych kotów w ich otoczeniu



Zmiana domu



Zmiana właściciela



Niepokój w zachowaniu właścicieli



Przybycie gości



Przebywanie w odosobnieniu



Wizyta w lecznicy weterynaryjnej



Hospitalizacja

STRESUJĄCE SYTUACJE

Podróż Nowy dom,

środowisko

Wizyta u
lekarza

Nowi ludzie,
zwierzęta

LĘK

Strach przed obcymi Agresja ze strachu

Lęk
separacyjny Choroba
lokomocyjna

WYSTĘPOWANIE STRESU I

STANÓW LĘKOWYCH

Czynniki genetyczne:



Gatunek



Rasa



Cechy indywidualne

Proces wczesnego uczenia się:



Powstawanie nieprzyjemnych skojarzeń



Niezamierzone utrwalanie zachowań np.
pocieszanie psa, który się boi



Karanie

Doświadczenia w okresie rozwoju:



Zbyt wczesna / późna adopcja



Brak socjalizacji



Traumatyczne przeżycia

Brak poczucia bezpieczeństwa i

nieprzewidywalność środowiska:



Niekonsekwentne postępowanie właścicieli



Niejasne stosowanie komend



Brak stałego porządku dnia



Zmiany liczby domowników (przyjazdy, wyjazdy)



Zmiana lub nieregularne godziny pracy
właściciela



Przeprowadzka, remont domu



Nowe zwierzę w domu



Obecność innych zwierząt w sąsiedztwie.

ZABURZENIA WYSTĘPUJĄCE U

ZWIERZĄT PODDANYCH DZIAŁANIU

CZYNNIKÓW STRESOGENNYCH.



Hipertermia złośliwa u koni i świń



Syndrom białego mięsa u cieląt



Wodniste mięso



Zespół stresowy u świń 

nagła śmierć

sercowa u świń



Zaburzenia rozrodu (

zmniejszenie

liczby miotów, zmniejszenie liczebności
miotów, zmniejszenie przeżywalności
noworodków, ronienia

)



Zmniejszenie produkcyjności zwierząt

(mleczności, nieśności, spadek
przyrostów masy ciała)

ZABURZENIA WYSTĘPUJĄCE U ZWIERZĄT

PODDANYCH DZIAŁANIU CZYNNIKÓW

STRESOGENNYCH.



Schorzenia somatyczne:

biegunki, atonia

przewodu pokarmowego, owrzodzenia
żołądka.

Zaburzenia w zachowaniu:



kanibalizm,



apatia,



fobie,



lękliwość,



agresja,



samouszkodzenia,



niszczenie przedmiotów,



bezcelowe i uporczywe ruchy.

TYPY REAKCJI NA STRES



Dystres jest reakcją organizmu na
zagrożenie, utrudnienie lub niemożliwość
realizacji istotnych celów 

pojawia się w

momencie zadziałania bodźca czyli stresora.



Eustres to stres pozytywnie mobilizujący do
działania.



Neustres to bodziec dla danego osobnika
neutralny w działaniu, a dla innego osobnika
może być eustresowy

(mobilizujący)

lub

dystresowy

(czynnik zagrożenia)

REAKCJA NA STRES

Optimum
(próg)

eustres

Stres
korzystny

dystres

Stres
szkodliwy

WYCZERPANIE

p o b u d z e n i e

działanie

FAZY STRESU



Faza alarmowa

(reakcja atak lub ucieczka)



początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z
powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacją

1.

Stadium szoku

2.

Stadium przeciwdziałania szokowi

 organizm

uruchamia reakcje obronne



Faza przystosowania (adaptacji) 

organizm uczy się

skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze
stresem



możliwość powrotu do stanu równowagi



Faza wyczerpania (wycieńczenia) 

stałe pobudzenie

organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania
zasobów odpornościowych, co może prowadzić do
chorób somatycznych lub psychosomatycznych



możliwość zejścia śmiertelnego.

BŁĘDNE KOŁO

:

DŁUGOTRWAŁA

EKSPOZYCJA NA STRES



NERWICE

STRES

LĘK

TRUDNA
SYTUACJA

ROZŁADOWANIE
POCZUCIA WINY

POCZUCIE
WINY

ALTERNATYWNA KONCEPCJA

STRESU WG HOLMESA I

RAHE’A



ZDARZENIE



LICZBA PUNKTÓW
OKREŚLAJĄCA OBCIĄŻENIE

Zdarzenie

Liczba

punktów

Zdarzenie

Liczba

punktów

Śmierć

współmałżonk

a

100

Kłótnia

małżeńska

35

Rozwód

73

Zmiana zawodu 35

Separacja

65

Kredyt wysoki

31

Śmierć bliskiej

osoby

63

Wyprowadzeni

e się dzieci

29

Kara więzienia 63

Dzieci

rozpoczynające

szkołę

26

Choroba

53

Kłopoty z

szefem

23

Zawarcie

małżeństwa

50

Zmiana szkoły

20

Zwolnienie

47

Zmiana miejsca

zamieszkania

20

Emerytura

45

Zmiana w życiu

towarzyskim

8

STATYSTYCZNY EFEKT

STRESORÓW



150-199 jednostek stresu = 37 % szansa
choroby w ciągu kolejnych 2 lat



200-299 jednostek stresu = 51 % szansa
choroby w ciągu kolejnych 2 lat



Ponad 300 jednostek stresu = 79%
szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat.

BIOLOGIA STRESU

W reakcji stresowej biorą udział dwa

systemy biologiczne:



Współczulny układ nerwowy, który
aktywuje się jako pierwszy już w pierwszych
chwilach po zadziałaniu stresora 

odpowiada za tzw. reakcję walki lub ucieczki



Oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (oś
HPA) 

zostaje aktywowana dopiero po kilku

minutach lub godzinach od zadziałania
stresora.

UKŁAD WSPÓŁCZULNY



Jest częścią autonomicznego układu
nerwowego, który unerwia narządy
wewnętrzne.



Jest odpowiedzialny za tzw. reakcję
walki lub ucieczki (ataku lub ucieczki).



W pierwszych chwilach po zadziałaniu
czynnika stresowego dochodzi do
pobudzenia nadnerczy 

wydzielona

zostaje adrenalina i noradrenalina.

UKŁAD WSPÓŁCZULNY

Efekt działania adrenaliny 



wzrost siły skurczów komórek mięśnia
sercowego,



przyśpieszenie tętna i oddechów,



rozszerzenie mięśni gładkich oskrzeli,



rozszerzenie źrenic,



rozkład tłuszczu do kwasów tłuszczowych i
glicerolu,



rozkład glikogenu zmagazynowanego w
wątrobie do glukozy,



lepsze ukrwienie mięśni szkieletowych, serca
i mózgu



ustanie procesów trawiennych

SYSTEM PODWZGÓRZE-

PRZYSADKA-NADNERCZA



Oś HPA zostaje aktywowana dopiero po
minutach lub godzinach od zadziałania
stresora.



Podwzgórze wydziela kortykoliberynę (CRH) 

hormon stresu, która jest odpowiedzialna za
pobudzenie komórek przysadki do
wydzielania hormonu
adrenokortykotropowego (ACTH).



ACTH jest przetransportowywany do kory
nadnerczy i jest czynnikiem stymulującym
uwalnianie przez komórki kory nadnerczy
glukokortykosterydów (kortyzolu)

AKTYWNOŚĆ BIOLOGICZNA

GLUKOKORTYKOSTERYDÓW W STRESIE



Wzrost stężenia glukozy we krwi



Przyspieszenie rozkładu kwasów tłuszczowych do
ciał ketonowych



Hamowanie wychwytu pozaneuronalnego amin
katecholowych 

utrzymanie katecholaminemii



Indukcja zmian przetwarzania informacji
docierających do narządów zmysłów.



Zmniejszenie wrażliwości zmysłów 

osłabienie

zdolności odbioru najsłabszych bodźców, przy
równoczesnym zwiększeniu zdolności rozróżniania
odrębnych bodźców.



Hamowanie aktywności przysadki i podwzgórza 

regulacja aktywności reakcji stresowej.



Immunosupresja (stres przewlekły)

AKTYWNOŚĆ BIOLOGICZNA CRH

Poza podwzgórzem kortykoliberyna

(CRH) znajduje się również:



Korze czołowej



Zakręcie obręczy



Jądrze centralnym ciała migdałowatego



Jądrze półleżącym



Pniu mózgu:

miejscu sinawym oraz w

jądrach szwu

MIEJSCE WYTWARZANIA CRH

FUNKCJA CRH



Uwalnianie ACTH



Uaktywnienie zachowań lękowych



Redukowanie zachowań wzmacnianych
nagrodą



Hamowanie apetytu



Hamowanie aktywności seksualnej



Receptor CRH1 

regulacja zachowań

lękowych



Receptor CRH2 

regulacja czynności

autonomicznego układu nerwowego

MIEJSCE SINAWE



Miejsce sinawe jest aktywowane przez
stresory fizyczne (

spadek stężenia glukozy,

ciśnienia krwi, objętości krwi, zaburzenia
termoregulacji

) oraz przez stresory

psychologiczne.



Ma połączenie z podwzgórzem, przez które
aktywuje oś HPA



Oś ta aktywuje również miejsce sinawe.



Neurony miejsca sinawego odpowiadają też
za wzmocnienie zachowań lękowych przez
pobudzenie ciała migdałowatego oraz
hamowanie aktywności kory przedczołowej.

MIEJSCE SINAWE



Dzięki umiarkowanej aktywacji szlaków
noradrenergicznych, miejsce sinawe
poprawia czujność i zwiększa selektywność
uwagi, eliminując wpływ bodźców
rozpraszających.



To, który z tych mechanizmów przeważa
zależy od aktywności innych układów
neuronalnych, rodzaju stresora i fazy
reakcji stresowej.

UKŁAD DOPAMINERGICZNY I

SEROTONINERGICZNY



W stresie układ dopaminergiczny reguluje
odpowiedź emocjonalną, odpowiada za
selektywność procesów informacyjnych
oraz uczenie się.



Serotonina w stanie ostrego stresu
zwiększa swoją aktywność w korze
przedczołowej, ciele migdałowatym,
podwzgórzu i rdzeniu przedłużonym 

wspomaga pobudzenie i agresję.



Istotną rolę w ostrej reakcji stresowej
pełni receptor 5-HT1A współdziałający z
receptorami dla glikokortykosterydów.

CIAŁO MIGDAŁOWATE I

HIPOKAMP  ROLA W STRESIE



Ciało migdałowate odpowiada za pamięć
emocjonalną, bierze udział w rozpoznaniu
stresora i przypisywaniu mu znaczenia
emocjonalnego.



Pełni rolę w zachowaniach warunkowanych
negatywnymi emocjami, zwłaszcza lękiem.



Współdziała z podwzgórzem i miejscem
sinawym.



Nadmierna aktywacja ciała migdałowatego,
powodowana powtarzającymi się silnymi
stresami lub stresem przewlekłym prowadzi
do zahamowania czynności hipokampu.



Hipokamp 

istotny wpływ na proces pamięci.

CIAŁO MIGDAŁOWATE I

HIPOKAMP  ROLA W STRESIE



Hipokamp bierze udział w hamowaniu
reakcji stresowej 

hamowanie wydzielania

kortykoliberyny przez podwzgórze.



Uszkodzony przez stres hipokamp nie ma
takiej zdolności.



Pod wpływem zbyt dużego stężenia
glikokortykosterydów, hipokamp
uruchamia kaskadę tych hormonów 

utrzymanie się reakcji stresowej i dalsze
działanie uszkadzające hipokamp.

KORA PRZEDCZOŁOWA



Kora przedczołowa odpowiada za
hamowanie lub odblokowywanie
podległych jej starszych ewolucyjnie
części OUN.

Prawidłowa funkcja kory przedczołowej

zapewnia:



adekwatne rozpoznanie stresora



kontrolowanie przebiegu reakcji
stresowej



utrzymywanie wzbudzenia wywołanego
przez stres na odpowiednim poziomie.

OSTRY (SILNY) STRES 

REAKCJA

ATAK LUB UCIECZKA



Natychmiast ciało migdałowate jest
bombardowane sygnałami stymulującymi 

pobudzenie organizmu do aktywacji
procesów awaryjnych.



Uwalnianie adrenaliny i odpowiednia reakcja
organizmu

 przygotowanie organizmu do

ataku lub ucieczki.



Wydzielenie noradrenaliny i dopaminy w
korze przedmózgowej 

upośledzenie

procesów hamowania, kontroli odruchów i
wyuczonych mechanizmów.



Obniżenie progu reakcji agresywnych.



Pobudzenie układu limbicznego nasila
agresję.

REAKCJE NA CHRONICZNY STRES 

FAZY: ADAPTACYJNA I WYCIEŃCZENIA.



Utrzymywanie się stanu przewlekłego stresu
prowadzi do utrzymywania się wysokiego
stężenia kortyzolu oraz następowego spadku
stężenia serotoniny, noradrenaliny i
dopaminy.



Niedobór serotoniny w połączeniu z
chronicznym stanem zdenerwowania
powoduje zaburzenia cyklu snu.



Serotonina przekształcana jest do melatoniny
i odwrotnie.



Obniżenie stężenia serotoniny prowadzi
również do wzrostu zachowań agresywnych.



Niedobór noradrenaliny powoduje
depresję, letarg, obniża zdolność
uczenia się oraz osłabia funkcje
efektorowe układu immunologicznego.



Immunosupresja jest potęgowana przez
wysokie stężenie glukokortykosterydów.



W czasie chronicznego stresu dochodzi
też do zmniejszenia uwalniania i funkcji
efektorowych endogennych związków
przeciwbólowych

(endorfin)

.

WPŁYW PRZEWLEKŁEGO

STRESU NA ORGANIZM.



Zaburzenia snu



Trudności w myśleniu.



Niemożność racjonalnego rozumowania



Obniżenie umiejętności uczenia się



Brak doceniania nagrody czy doznania
przyjemności.



Wystąpienie stanu nadwrażliwości na
ból.



Wzrost zachowań agresywnych.



Wzrost zaburzeń somatycznych



wzrost

zachorowań na schorzenia układowe.

OZNAKI STRESU U PSÓW



Brak apetytu 

długotrwały stres

powoduje , że zwierzę będzie jadło mniej i
zacznie tracić na wadze.



Szybkie, płytkie ziajanie lub głębokie,
wymuszone ziajanie 

w sytuacjach

stresujących wargi zwierzęcia są odsunięte
do tyłu w szerokim uśmiechu, pojawiają się
też zmarszczki pod oczami i na czole.



Brak skupienia i uwagi 

pies

zestresowany ma ograniczoną zdolność
słyszenia i skupienia uwagi, co uniemożliwia
mu odpowiednie reagowanie na polecenia.

OZNAKI STRESU U PSÓW



Pocenie się opuszków łap 

efekt

nadmiernej nerwowości



zwiększone

wydzielanie się płynów z organizmu co stanowi
fizjologiczny mechanizm obronny.



Ziewanie



ziewanie stanowi patognomiczną

oznakę stresu z wyjątkiem momentu kiedy
zwierzę układa się do snu. W reakcji stresowej
pies ziewa przysuwając podbródek do klatki
piersiowej.



Zwiększona ruchliwość 

często jest oznaką

zdenerwowania, paniki, lęku.



Zwiększona częstotliwość oddawania
moczu i kału.

OZNAKI STRESU U PSÓW



Wymioty i biegunka



Przeciąganie się 

jeżeli zachowuje się tak

w stanie zdenerwowania to przeciąganie się
należy do oznak reakcji organizmu na stres.



Otrzepywanie się jak po wyjściu z wody


chęć rozluźnienia zwiększonego napięcia

mięśni

.



Zagubienie 

pies zestresowany może

sprawiać wrażenie zagubionego i trudno z
nim nawiązać kontakt

( brak reakcji na

polecenia) 

takie zachowanie może

być oznaką rzutu cukrzycowego !!!

OZNAKI STRESU U PSÓW



Samookaleczenia 

obgryzanie ogona,

gryzienie lub wylizywanie opuszek łap,
wygryzanie skóry po bokach ciała.



Przesadne zabiegi pielęgnacyjne 

przesadne wylizywanie jednej części ciała np.
łap, boku lub genitaliów



możliwość

powstawania uszkodzeń i ran w tych
okolicach ciała.



Nadmierna senność 

zdenerwowane psy

nie odpoczywają odpowiednio w trakcie snu,
co może być przyczyną, że w czasie okresu
czuwania wykazują nadmierną senność.

OZNAKI STRESU U PSÓW



Duże pragnienie 

nadmierne i częste picie

wody przez zwierzę może stanowić reakcję
przerzutową mająca na celu złagodzenie stresu.



Zachowania obsesyjno-kompulsywne



często stanowią patognomiczny objaw stresu



ciągłe szczekanie, kopanie, gonienie za własnym
ogonem

–

są to reakcje przerzutowe.



Nadpobudliwość i zaburzenia snu



Rozszerzone źrenice 

oznaka dużego

pobudzenia



Łypanie okiem 

pies otwiera szeroko oczy i

patrzy w bok



oznaka stresu, agresji

zdenerwowania.



Sztywnienie ciała lub drżenia mięśni.

PIES W STRESIE

PANICZNY STRACH

WPŁYW CHORÓB NA

ZACHOWANIE

Schorzenia CSN:



Zaburzenia świadomości



Zmiany odpowiedzi na bodźce stymulujące



Upośledzenie występowania wyuczonych
zachowań



Brudzenie w domu



Stany dezorientacji



Napady strachu i niepokoju



Zmiana apetytu



Agresja



Wokalizacja

Endokrynopatie:

hypo- hyperadrenokortycyzm,

nadczynność niedoczynność tarczycy, cukrzyca,
zaburzenia funkcjonalne gonad:



Zmiany emocjonalne



Pobudliwość nerwowa



Agresja



Letarg



Obniżona reakcja na bodźce



Niepokój



Nocne spacery



Wzmożona lub osłabiona aktywność



Zmiana apetytu



Zaburzenia seksualne

Encefalopatia wątrobowa:



Stany zaburzonej orientacji



Upośledzenie występowania
wyuczonych zachowań



Zmiany emocjonalne

Schorzenia dróg moczowych:



Polidypsja



Poliuria



Nietrzymanie moczu



Niekontrolowane oddawanie moczu

Odczuwanie bólu z narządu ruchu:



Obniżona aktywność ruchowa



Niepokój



Zwiększona nerwowość



Wokalizacja



Brudzenie w domu



Agresja



Samookaleczanie się



Zniecierpliwienie

Przewlekłe zapalenie jelit, ciało obce,

zapalenie trzustki:



Oblizywanie się



Polifagia



Koprofagia



Spaczone łaknienie



Bezwiedne oddawanie kału



Rolowanie języka



Agresja

Zapalenie ucha, przewlekłe zapalenie

skóry, ropowica skóry, choroby pazurów



Wylizywanie się



Samookaleczanie



Obgryzanie pazurów



Przeczulica



Wygryzanie sierści



Potrząsanie głową

KLASYFIKACJA LEKÓW WPŁYWAJĄCYCH NA

ZACHOWANIE ZWIERZĄT

Leki przeciwlękowe:



Azapirony



Pochodne benzodiazepinowe

Leki neuroleptyczne i antypsychotyczne



Pochodne fenotiazynowe



Pochodne butyrofenonu



Pochodne difenylobutylopiperydyny



„Atypowe” leki neuroleptyczne.

Leki przeciwdepresyjne:



Trójpierścieniowe leki
przeciwdepresyjne



Inhibitory monoaminooksydazy



Selektywne inhibitory wychwytu
serotoniny

Leki stymulujące OUN



Pochodne amfetaminy

Hormony płciowe



Pochodne gestagenowe

Agoniści i antagoniści receptorów

opioidowych

Leki układu adrenergicznego



Antagoniści receptora β-adrenergicznego

(

propranolol, pindolol)



Agoniści receptora α1-adrenergicznego

(

fenylpropanolamina)



Antagoniści receptora α1-
adrenergicznego

(

nicergolina)

Leki przeciwdrgawkowe