DZIADY  cz. III
III część Dziadów na tle biografii i twórczości A. Mickiewicza
Twórczość Adama Mickiewicza, okrzykniętego narodowym wieszczem, ma w dorobku
polskiego romantyzmu szczególnie doniosłe miejsce. Do niej przede wszystkim odwołują się
rówieśnicy autora i twórcy następnych pokoleń. Wszelkie monograficzne ujęcia literatury
okresu romantyzmu, podręczniki szkolne i uniwersyteckie poświęcają twórczości
Mickiewicza sporo miejsca. Wydawać by się mogło, że do ogromnej  liczącej dziesiątki
pozycji  bibliografii nic więcej dodać nie można. A jednak! Badacze literatury okresu
romantyzmu stale odkrywają w dziełach Mickiewicza nowe treści i jakości artystyczne,
mnożą interpretacje tekstów i odnajdują historycznoliterackie analogie.
III część Dziadów doczekała się nadzwyczaj wielu opracowań i komentarzy. Utwór jest
niezwykły pod każdym względem. Interesowano się skomplikowaną, oryginalną formą,
okolicznościami, w jakich powstał, elementami biograficznymi i ogromnym kontekstem
kulturowym, do jakiego się ustosunkowuje. Jak się okazuje owe wieloletnie dociekania
historyków literatury nie wyczerpały tematu. Niniejsze opracowanie nie ma ambicji
odkrywania nowych sensów i kontekstów poszerzających interpretację Dziadów, ale
przybliżenie utworu trudnego i semantycznie [złożonego] w kontekście wydarzeń
historycznych, do jakich nawiązuje, z uwzględnieniem charakterystycznych cech języka i
formy.
Tytuł dzieła: III część Dziadów, w starszych opracowaniach zapisywany: Dziadów część III,
przywołujemy zgodnie z brzmieniem podanym przez Zofię Stefanowską, autorkę hasła
Dziady w t. l. autorytatywnego dzieła: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny.1 Takie
brzmienie tytułu jest zgodne z podawanym przez Mickiewicza, między innymi w listach.2
Autograf przechowywany w Kórniku został nazwany: Dziadów część III we Trzech aktach.3
Adam Mickiewicz doskonale poruszał się wśród różnych form wszystkich trzech rodzajów
literackich. Urodzony w Wigilię Bożego Narodzenia 1798, w roku publikacji III cz. Dziadów
był trzydziestoczteroletnim dojrzałym mężczyzną z bagażem wielu doświadczeń życiowych.
Od ukazania się Ballad i romansów, które zrewolucjonizowały myślenie o literaturze, ubiegło
10 lat. Zawód miłosny4 (ślub Maryli Wereszczakówny z hrabią W. Puttkamerem), klęska
młodzieńczych ideałów realizowanych w gronie filomatów5, liczne podróże, a nade wszystko
upadek powstania listopadowego  to doświadczenia, dzięki którym powstał utwór
niejednokrotnie uznawany za jeden z najdonioślejszych w polskiej twórczości literackiej.
III część Dziadów nie wypaliła iskry twórczej Mickiewicza. Zapisał się w literaturze
wieloma dziełami o niezwykłej sile oddziaływania i urodzie poetyckiego słowa, rozszerzył
paletę uprawianych gatunków i środków artystycznych. Autor prowadził także słynne
wykłady z literatury w College de France i organizował Legion Polski we Włoszech. Można
by tu przywołać jeszcze inne elementy biografii Mickiewicza, poprzestaniemy jednak na tym
skrótowym i wybiórczym zarysie, tym bardziej, że jest to twórca, któremu poświęcono wiele
dzieł monograficznych (por. bibliografia).
Streszczenie utworu
Zdarzenia przedstawione w dramacie rozgrywają się w Wilnie, na wsi pod Lwowem i w
Warszawie w I połowie XX wieku. Tekst utworu poprzedza dedykacja-epitafium: Świętej
pamięci Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kółakowskiemu
spółuczniom, spółwięz
niom, spółwygnańcom za miłość ku ojczyz
nie prześladowanym, z
tęsknoty ku ojczyz
nie zmarłym w Archangielu, na Moskwie, w Petersburgu. Narodowej
sprawy Męczennikom [... ]6 (s. 125). Dedykacja wprowadza w nastrój i charakter utworu.
Patetycznie brzmiące określenia adresatów dzieła są zarazem wskazówką do interpretacji
przedstawionych wydarzeń. Ponieważ świadczą o wspólnym losie  także autora dramatu
stawiają w gronie narodowej sprawy Męczenników.
Prolog przedstawia celę więzienną w przysposobionym do tej funkcji klasztorze ojców
bazylianów. Przebywa w niej więzień (Gustaw). Dobre i złe duchy toczą o niego walkę.
Kiedy Więzień dowiaduje się, że zostanie uwolniony z łaski Moskwiczyna, podejmuje
decyzję: Żywy, zostanę dla mej ojczyzny umarły (w. 141). Zapisane węglem na ścianie
łacińskie słowa (Gustaw zmarł l XI 1823 r: Tu narodził się Konrad I XI 1823 r.) świadczą o
przemianie bohatera II i IV cz. Dziadów. Przybrane przez Gustawa nowe imię nawiązuje do
postaci innego bohatera Mickiewiczowskiego  Konrada Wallenroda. Znamienna data
(Święto Zmarłych) i fakt, że właśnie tego roku, jesienią, wykryto tajną organizację filomatów
sugerują, kim był bohater przed uwięzieniem.
Scena I Więzienna ma charakter realistyczny. Więz
niowie spotykają się w celi Konrada w
dzień wigilijny. Witają nowego towarzysza więziennych trudów, Zegotę (pod tym
nazwiskiem kryje się Ignacy Domejko), który trafił do więzienia, mimo że nie należał do
grona spiskujących. Więz
niowie wyjaśniają przybyłemu, że zostali aresztowani za sprawą
Nowosilcowa. Tomasz (imię i słowa: Ja stałem na waszego towarzysza czele, w. 73, świadczą
o tym, że pod tą postacią kryje się Tomasz Zan) proponuje, żeby więz
niowie nie mający
rodziny poświęcili się dla innych i wzięli winę na siebie. Sam chce stanąć na czele tej grupy.
Zgromadzeni opowiadają sobie przeżycia i spostrzeżenia związane z prześladowaniami
spiskowców. Tomasz wspomina o okropnej strawie, jaką go karmiono, o głodzie i osłabieniu
organizmu. Sobolewski relacjonuje to, co widział, kiedy prowadzono go na przesłuchanie;
mówi o kibitkach wywożących skazanych (często jeszcze dzieci, wygłodniałe i nędzne) na
Syberię. Przejmującą opowieść Sobolewski kończy wspomnieniem, że wśród wywożonych
rozpoznał przyjaciela, Jankowskiego, i wzniósł trzykrotny okrzyk: Jeszcze Polska nie zginęła.
Widział także Wasilewskiego, który był tak torturowany i osłabiony, że upadł i nieżywego
wrzucono do kibitki.
Żegota opowiada bajkę Goreckiego o diable, który chciał zniszczyć ziarno zostawione
człowiekowi przez Boga i zakopał je do ziemi. Ziarno wydało obfity plon. Paraboliczna
opowieść odnosi się do aktualnej sytuacji Polski i zawiera buńczuczną zapowiedz
pokonania
złych mocy.
Więz
niowie śpiewają pieśni. Szczególną uwagę zwraca refren jednej z nich. Konrad śpiewa:
Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga ,
Z Bogiem i choćby mimo Boga!
(w. 466-467).
Pogańska pieśń Konrada, dramatyczna, zagrzewająca do walki w imię zemsty, wprawia go
w stan przypominający hipnozę. Bohater relacjonuje swoją wizję (Mała Improwizacja):
Wydaje mu się, że unosi się nad ziemią jak orzeł chcąc dostrzec przyszłość ojczyzny. Widok
zasłania mu ogromny czarny kruk. Spotkanie przerywa Kapral, Polak, który umożliwił
więz
niom wspólne spędzenie Wigilii. Za chwilę nastąpi zmiana warty; wszyscy rozchodzą się
do swoich cel.
Scena II. Wielka Improwizacja. Jest to obszerny monolog Konrada, który rozważa swoją
sytuację  artysty samotnego i skazanego na obojętność ludzi. On jeden docenia wagę i
wartość swojej poezji. Czuje się potężny, zdolny do wielkich czynów. Jego wrażliwa dusza
wyczuwa, że nadchodzi wyjątkowy moment, że on sam ma do spełnienia nadzwyczajną
misję. Z tego fragmentu Dziadów pochodzą najczęściej cytowane wersy:
Ja kocham cały naród!  objąłem w ramiona
Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia,
[...]
(w. 109-110).
Formułuje zarzuty przeciwko Bogu, żąda władzy, dzięki której mógłby uszczęśliwić
ludzkość. Oburzony obojętnością Boga zarzuca Mu brak miłości.
Konrad utożsamia się z ojczyzną, odczuwa cierpienia całego narodu i dlatego wątpi w
opiekę Opatrzności.
Ja i ojczyzna to jedno.
Nazywam się Milijon  bo za milijony
Kocham i cierpię katusze.
(w. 259-261).
Bohater nie panuje nad emocjami, buntuje się przeciwko Najwyższemu, wykrzykuje
najostrzejsze słowa, najstraszliwsze oskarżenia:
Krzyknę, żeś Ty nie ojcem świata, ale... (w. 314).
Diabeł dopowiada za niego: Carem! (w. 315). Konrad pada zemdlony, a dobre i złe duchy
wiodą spór o jego duszę.
Wielka Improwizacja, bogoburcza i gniewna, jest bardzo urozmaicona pod względem
wersyfikacyjnym. Bohater ujawnia się tu jako wrażliwy na los narodu poeta, gotów poświęcić
się dla ocalenia ludzkości. Pomyślane przez niego, a wypowiedziane przez diabła porównanie
Boga do cara ma moc wielkiego oskarżenia i sprzeciwu wobec bierności Boga.
Scena III przedstawia rozgrzeszenie Konrada przez Księdza Piotra. Do celi przybywa
Ks. Piotr sprowadzony przez Kaprala. Żeby wyzwolić Konrada z sideł szatana, odprawia
egzorcyzmy. Duch wyjawia mu, że w klasztorze dominikanów torturowany jest Rollison i
chce popełnić samobójstwo. Po wypędzeniu złego ducha Ksiądz zachęca Konrada do pokuty
za bluz
niercze słowa.
Scena IV ma miejsce na wsi pod Lwowem. Ewa, która zasnęła tuż po odmówieniu
modlitwy za patriotów z Wilna, ma widzenie: Matka Boska podaje małemu Jezusowi kwiaty.
Syn Boży obsypuje nimi Ewę.
Scena V. Widzenie Księdza Piotra przedstawia kapłana, który żarliwie się modli i ma
widzenie: kibitki uwożą młodzież na wygnanie. Spośród nich wywodzi się przyszły zbawiciel
ojczyzny, który odmieni los narodu.
A imię jego czterdzieści i cztery.
(w. 85).
Kolejna wizja Księdza Piotra to cierpiący, dz
wigający krzyż naród polski, póz
niej
ukrzyżowany i opłakiwany przez Matkę Wolność. Uśmiercony naród na koniec
zmartwychwstaje i w kobiecej postaci unosi się ku niebu, a swoją białą szatą (biel  symbol
niewinności ) otula cały świat.
Scena VI. Widzenie Senatora ukazuje koszmary dręczące bohatera (pod jego postacią kryje
się, oczywiście, Nowosilcow). Najpierw obdarowany tytułami i godnościami przez władcę,
doznaje póz
niej upokorzenia. Odmienione nastroje cara zmieniają stosunek do Senatora tych,
którzy jeszcze przed chwilą byli wobec niego usłużni i zazdrościli mu odnoszonych
sukcesów. Teraz wszyscy szydzą sobie z Senatora, zaś diabły rzucają się na jego znękaną
duszę i dręczą ją bez miłosierdzia.
Scena VII  Salon warszawski  przedstawia spotkanie towarzyskie warszawskiej elity.
Jest to scena realistyczna. Przy drzwiach toczy się rozmowa pomiędzy dwoma starymi
Polakami i młodymi skromnie wyglądającymi ludz
mi o prześladowaniach i torturowaniu
przesłuchiwanych na Litwie. W głębi salonu, przy stoliku siedzą literaci, generałowie i
urzędnicy, rozmawiają po francusku o balach, o Nowosilcowie (żałują, że wyjechał z
Warszawy, uważają, że była to osoba wyjątkowa  nikt mu nie dorównywał w organizowaniu
przyjęć). Wymiana uwag jest pełna uprzejmości. Jedna z dam ujawnia swój lekceważący
stosunek do ojczystego języka i literatury polskiej.
Młoda dama z towarzystwa rozmawiającego przy drzwiach zachęca obecnych do
wysłuchania opowieści o Cichowskim. Szambelan nie chce słuchać i wychodzi. Reszta
zgromadzonych przystaje na propozycję. Adam opowiada o tym, jak przed laty uznano, że
zaginiony Cichowski się utopił. Tymczasem został uwięziony. Poddawano go okrutnym,
wymyślnym torturom (pojono opium, karmiono słonymi śledziami nie dając wody do picia,
straszono). Mimo że znęcano się nad nim, nikogo z towarzyszy nie wydał. Kiedy po latach
więziennej poniewierki wynędzniały wrócił do domu, był człowiekiem zupełnie
wyniszczonym, stracił pamięć (prawdopodobnie na skutek lęku przed wydaniem przyjaciół).
Ta opowieść jest wstępem do rozważań na tematy literackie. Literaci uważają, że historia
Cichowskiego jest zbyt krwawa, współczesna, nienarodowa (wszak Polacy gustują w
sielankach). Damy w ogóle nie wykazują zainteresowania literaturą polską, czytują poezję
francuską. Inny pogląd wyrażają młodzi ludzie stojący przy drzwiach. Krytykują arystokrację
za jej wstecznictwo, upadek moralny, brak zainteresowania sprawami, którymi żyje naród.
Literatura, a zwłaszcza poezja, ma obowiązek podnosić najważniejsze sprawy Polski, nie
powinna stronić od zagadnień narodowych, jej zadaniem jest przedstawianie takich bohaterów
jak Cichowski. Najdonioślejszą refleksję o podziale społecznym w ojczyz
nie wygłasza Piotr
Wysocki (przywódca podchorążych podczas ataku na Belweder w noc listopadową):
[...] Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
(w. 227-230).
Scena VIII  Bal u Senatora  również jest realistyczna. Rzecz dzieje się w Wilnie, w
salonach Senatora. Towarzystwo zajmuje się grą w karty i wymianą uwag dotyczących
zagadnień bieżących. Rozmowy przetykane są będącą w dobrym tonie francuszczyzną.
Nowosilcow, Doktor, Pelikan i Bajkow wspominają o więz
niu, Rollisonie, który ciężko
zachorował wskutek dotkliwego pobicia podczas przesłuchania (300 kijów). Nowosilcow
wyraża zdumienie, że chłopak jeszcze żyje.
Przychodzi matka Rollisona (wprowadzona przez znajomą, Kmitową), prosi Senatora o
widzenie z synem lub dopuszczenie do niego spowiednika. Nowosilcow udaje, że nic nie wie
o młodym więz
niu, ale obiecuje zainteresować się sprawą. Pani Rollison przyjmuje te słowa z
nadzieją na uwolnienie syna. Wyraża swoją wiarę w szlachetność serca Senatora, mówi, że
otoczony jest łotrów zgrają. Matka chłopca zostaje grzecznie, ale stanowczo, odprawiona
przez gospodarza, z nakazem, żeby przyszła póz
niej.
Po wyjściu Pani Rollisonowej Senator nakazuje wpuścić ją do celi syna i zaryglować drzwi.
Wtedy Doktor, zorientowany w planach samobójczych torturowanego więz
nia, doradza, aby
otworzyć okno w celi (znajduje się ona na trzecim piętrze) i ułatwić choremu na płuca,
osłabionemu chłopcu, samobójstwo.
 Na polecenie Doktora Ksiądz Piotr zostaje przesłuchany, spoliczkowany i poniżony.
Przepowiada swojemu prześladowcy, że jeszcze tego dnia umrze.
Pani Rollison, która dowiedziała się o śmierci syna (został wyrzucony przez okno), wdziera
się do salonu Senatora podczas balu, przeklina go, bluz
ni i na koniec pada zemdlona. Zebrani
słyszą głośny trzask uderzającego w pobliżu pioruna. Wypełniły się słowa Księdza Piotra:
piorun zabił Doktora w jego mieszkaniu.
Rollison jest ranny, nie zabił się, spadając z wysokiego okna. Senator wyraża zgodę, aby
Ksiądz udał się do chorego chłopca. Idąc do jego celi, kapłan mija Konrada prowadzonego na
przesłuchanie. Więzień ofiarowuje mu pierścień i prosi o modlitwy za dusze w czyśćcu.
Nawiedzony proroczą wizją Ksiądz Piotr przepowiada Konradowi daleką podróż, podczas
której ma odnalez
ć tajemniczego męża. Pozna go po powitaniu w Imię Boże (w. 632). Konrad
chce dowiedzieć się czegoś więcej o owym mężu, ale Żołnierz przerywa rozmowę. Główny
bohater wyczuwa jednak, że Ksiądz zna tajemnice niedostępne przeciętnym ludziom.
Scena IX. Noc dziadów ma tajemniczy i niesamowity nastrój. Rzecz dzieje się na
cmentarzu. Wieśniacy schodzą się na obrzęd dziadów. Kobieta w żałobie wyjawia
Guślarzowi, że chce spotkać ducha, który kiedyś nawiedził ją po jej weselu. Pojawiają się
widma Doktora i Bajkowa, którzy cierpią męki. Guślarz wzywa ducha kochanka Kobiety, ale
bez skutku. Teraz ma on na imię Konrad, nie Gustaw, ale przyzywający go tego nie wiedzą.
Zbliża się dzień. Kobieta i Guślarz widzą wozy ze skazańcami jadące na północ. Wśród
nich jest Konrad. Ma ranę na czole i ślady krwi na piersi. Guślarz wyjaśnia, że ich przyczyną
są ciosy zadane przez wrogów narodu, zaś czoło Konrad skaleczył sobie podczas Wielkiej
Improwizacji (ponieważ sam zadał sobie tę ranę, śmierć nie może go z niej uleczyć). Scena
kończy się westchnieniem Kobiety do Boga:
Ach ulecz go, Wielki Boże!
(w. 195).
Tym zdaniem zamyka się akt I. Nie jest to jednak cały tekst Dziadów. Dalej następuje Ustęp
podzielony na części zatytułowane kolejno: Droga do Rosji, Przedmieścia stolicy,
Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego, Przegląd wojska i Dzień przed powodzią petersburską
1824. Oleszkiewicz. Cała ta część stanowi jakby drugi akt utworu, ale odbiega od reguł
kompozycyjnych charakterystycznych dla dramatu. Jest to raczej poemat utrzymany w tonie
pamfletu wymierzonego w cara. Pielgrzym (Konrad) podróżuje z grupą wygnańców do Rosji,
gdzie człowiek zmuszony jest żyć w warunkach urągających ludzkiej godności.
Najdłuższą częścią Ustępu jest Przegląd wojska oskarżający carską Rosję. Petersburg 
stolica i jej mieszkańcy, bezkrytycznie i niewolniczo podporządkowani carowi, są tu
skrytykowani i jednoznacznie nazwani sługusami. W tym fragmencie Pielgrzym (Konrad)
spotyka tajemniczego mężczyznę (por. słowa Księdza Piotra w rozmowie z Konradem). Tak
zostaje wprowadzona, na razie bezimiennie, postać Oleszkiewicza, jak podaje autor w
objaśnieniach  malarza i mistyka z Petersburga, który potrafi przewidzieć mające nastąpić
zdarzenia (powódz
).
Pomnik Piotra Wielkiego przedstawiony w kontrastującym zestawieniu z opisem pomnika
Marka Aureliusza w Rzymie jest symbolem krytykowanego stylu rządzenia (pędzący rumak
tratuje wszystko, co stanie mu na drodze). Opis pomnika Marka Aureliusza pochodzi od
bezimiennego poety, z którym utożsamiano Puszkina, a jeszcze częściej dekabrystę Rylejewa.
W Ustępie Rosja przedstawiona jest jako potęga militarna ukierunkowana na podbój innych
narodów. Użyte w tym fragmencie Dziadów porównania i metafory decydują o satyrycznej
tendencji tekstu. Znienawidzony car, który otacza się służalcami, dba wyłącznie o sukcesy
militarne, posługuje się barbarzyńskimi metodami i nikt mu w tym nie przeszkadza.
Dziady kończą się apostrofą Do Przyjaciół Moskali, mającą na celu uświadomienie
adresatom, że niepodległościowe starania Polski, walka z caratem, to również batalia o
wolność umęczonego i poniżonego narodu rosyjskiego. W tym fragmencie padają nazwiska
umęczonych za buntowniczy zryw dekabrystów: Rylejewa i Bestużewa.
Kompozycja III cz. Dziadów jest wyłomem w tradycyjnie pojmowanym dramacie. Dzieli
się na trzy gatunkowo różnorodne fragmenty. Najwięcej miejsca zajmują sceny dramatyczne
opatrzone podtytułem Litwa. Po nich następuje cykl, nawiązujący do założeń poematu
epickiego  Ustęp. Całość zamyka wiersz Do Przyjaciół Moskali.
III cz. Dziadów nawiązuje do faktów historycznych, stosunkowo niedawnych, w których
poeta sam uczestniczył.
[...] postacie to przeważnie osoby autentyczne, wprowadzone pod własnym (lub nieco
zmienionym) nazwiskiem bądz
imieniem: uwięziona młodzież, urzędnicy carscy z senatorem
Nowosilcowem, w sc. VII P. Wysocki oraz  wskazani aluzyjnie  K. Koz
mian i K. Brodziński,
w sc. VIII dekabrysta Bestużew. W utworze pisanym po świeżej klęsce powstania nadal poeta
prześladowaniom wileńskim sens aktualny, potraktował je jako przykład zbrodni zaborcy na
narodzie polskim i jeszcze ogólniej  dziejowej walki despotyzmu z wolnością, sił dobra z
siłami zła. Konflikt ma więc wymiar nie tylko polityczny i moralny, ale i metafizyczny,
stronami są nie tylko patrioci i carscy słudzy (Rosjanie i Polacy lojaliści), ale i siły
nadprzyrodzone: aniołowie i diabły, a teren starcia stanowi także ludzkie sumienie. Sceny
utrzymane w stylu historycznego realizmu sąsiadują ze scenami misteryjnymi.7
Dramat romantyczny
Pojęcie dramat romantyczny w literaturze polskiej kojarzy się natychmiast i przede
wszystkim z III częścią Dziadów. Właśnie taki tekst literacki odpowiada temu terminowi. Co
to oznacza? Otóż chodzi tu o pewien typ dramatycznej konwencji (nie o dramat konkretnej
epoki) ukształtowany w opozycji do rygorów i ograniczeń tzw. poetyki pseudoklasycznej.
Charakterystyczną cechą tego gatunku jest luz
na kompozycja epizodów powiązanych postacią
głównego bohatera (np. Kordian J. Słowackiego) lub problemem, który organizuje wokół
siebie elementy struktury tekstu (np. III cz. Dziadów). [...] epizody mają zróżnicowany stopień
samodzielności i mogą osiągnąć taką autonomię, jaką uzyskują właśnie w trzeciej części
Dziadów Mickiewicza, efektem czego jest rozbicie spójności czasowej dramatu i ciągła
zmiana miejsca akcji epizodów [...].8
Gatunek ten  uzupełniają elementy z obszaru liryki i epiki. W ramach dramatu
romantycznego pojawiają się fragmenty niedramatyczne, treściowo samodzielne, choć 
oczywiście  korespondujące z całością dzieła. Przykładem z III części Dziadów jest Wielka
Improwizacja, a także wiersz zamykający całość: Do Przyjaciół Moskali. Bywają one
oddzielnie omawiane, wykorzystywane przez aktorów jako szczególnie atrakcyjne (zwłaszcza
Wielka Improwizacja) teksty popisowe. Z innymi fragmentami dzieła tworzą jednak całość,
choć są wprowadzone na zasadzie swobodnego, luz
nego zestawienia różnorodnych
elementów.
Synkretyzm rodzajowy (przemieszanie cech i sposobów wyrażania myśli
charakterystycznych dla różnych rodzajów literackich) osłabia, rzecz jasna, dramatyczność
utworu. Nie znaczy to jednak, że jest on niesceniczny. Kolejne inscenizacje Dziadów
dowodzą, że jest wręcz przeciwnie. Rezygnacja z trzech jedności dramatycznych pozwoliła
osiągnąć dużą swobodę twórczą. Różnorodność środków ekspresji, duży zakres możliwości
interpretacyjnych sprawiły, że zainteresowanie taką formułą dramatu było niemałe tak ze
strony inscenizatorów jak i odbiorców.
Wśród najwybitniejszych dzieł dramatu romantycznego wymienia się utwory Victora Hugo
(Hernani, Maria Tudor, Ruy Blas), Alfreda de Musset (Lorenzaccio), Mickiewicza (Dziady),
Krasińskiego (Nie-Boska komedia). Konwencja tego gatunku była wyzyskiwana przede
wszystkim w okresie romantyzmu. Wróciła póz
niej w dramaturgii Stanisława Wyspiańskiego
na przełomie XIX i XX wieku.9
Mieszanie rodzajów, z jakim spotykamy się w dramacie romantycznym, wystąpiło już w
starożytnej tragedii greckiej (obok efektów typowych dla dramatu egzystują fragmenty
epickie i liryczne). Wieloosiowość dramatu romantycznego prowokowała badaczy literatury
do oglądu tego gatunku poprzez pryzmat poetyki epopei.10 Jeżeli chodzi o Dziady, trzeba
wspomnieć, że odnoszono je do misteryjno-ludowego teatru średniowiecznego
(metafizyczno-realistyczny charakter tekstu). Wydaje się, że zarówno jedna, jak i druga
tendencja są uprawnione, choć wpływ epopei Homera jest silniejszy i bardziej znaczący.
Atmosfera misteryjna (tajemnicza, nieodgadniona), moralitetowy konflikt dobra i zła wiążą
się z religijnym charakterem Dziadów. Wacław Kubacki pisze: Ze skojarzenia dwóch planów
epopei  ziemskiego i nadziemskiego, ludzkiego i Opatrznościowego  powstał mesjanistyczny
dramat Mickiewicza.11 Epicko-dramatyczna forma Dziadów  jak podpowiada W. Kubacki 
ulega póz
niej rozłożeniu: Mickiewicz podejmuje próby dramatu historycznego w języku
francuskim i tworzy epos o ostatnim zajez
dzie na Litwie.
Elementy historyczne i autobiograficzne
Jak już wspominaliśmy, III cz. Dziadów powstała w związku z wydarzeniami z niedawnej,
ciągle żywej w pamięci rówieśników Mickiewicza, historii. Utwór ukazuje wydarzenia
związane z procesem filomatów i filaretów w Wilnie w 1923 roku. Został napisany niedługo
po klęsce powstania listopadowego. Te przeżycia były dla Mickiewicza wielkim wstrząsem.
Rozpracowanie tajnych organizacji studenckich i uczniowskich stało się przyczyną tragedii
wielu młodych ludzi tamtego pokolenia. Podczas śledztwa aresztowano i uwięziono również
Mickiewicza. Ten fakt zaważył na całym jego dalszym życiu i na konstrukcji scen
więziennych w Dziadach. Autor utworu przebywał bowiem w więzieniu w klasztorze ojców
bazylianów w Wilnie wraz z towarzyszami z organizacji. Skazany na zesłanie w głąb Rosji
opuścił Litwę 25 paz
dziernika 1824 roku. Nigdy już nie powrócił w rodzinne strony, dręczony
tęsknotą i wspomnieniami stworzył wiele dzieł opisujących przeżycia wygnańca, który nigdy
nie pogodził się z narzuconym mu losem.
Klęska powstania listopadowego doprowadziła do prześladowań Polaków w jeszcze
większej skali niż miało to miejsce w Wilnie 1823 r. Naród polski pod zaborem rosyjskim
przeżywał dotkliwe cierpienia. Uczestnicy powstania emigrowali, obawiając się represji. Ci,
którzy zostali w kraju, musieli liczyć się z tym, że ich życie będzie pasmem niepokojów i
kłopotów.
Adam Mickiewicz nie brał udziału w walkach powstańczych. Ten fakt był dla niego
swoistym zobowiązaniem do zajęcia stanowiska wobec samego zrywu niepodległościowego,
który się nie powiódł, a także do ogólniejszych refleksji na temat dramatycznych losów
ojczyzny. Poczucie odpowiedzialności za kraj skłaniało go do ciągłego wracania do
narodowych, historycznych i aktualnych, zagadnień.
Historia narodu, burzliwa i tragiczna, stała się tą wartością, tym kręgiem tematycznym, do
którego Mickiewicz nawiązywał stale i jakby pod wpływem nieubłaganego imperatywu
wewnętrznego. Nie można było odsunąć na margines wydarzeń, które zdecydowały o
tragicznym losie ojczyzny i doprowadziły do trudnej osobistej sytuacji autora-wygnańca.
Przeżycia Mickiewicza i refleksje historiozoficzne oparte na wiedzy historycznej i analizie
wydarzeń z bliskich czasowo dziejów narodu stały się wiodącym tematem organizującym
wokół siebie zdarzenia III cz. Dziadów. Poprzedzająca utwór przedmowa służy wyjaśnieniu,
nakreśleniu sytuacji Polaków w czasach panowania cara Aleksandra I. Autor mówi tu przede
wszystkim o młodzieży. Tłumaczy się także z zamiarów, jakie mu przyświecały, kiedy
przystępował do pisania utworu.
Cele, do jakich Mickiewicz dążył w pracy nad Dziadami, można streścić w dwu punktach.
Po pierwsze, utwór miał utrwalić wypadki historyczne znane z własnego doświadczenia
autora. Po drugie, chodziło o pokazanie tragedii narodu prześladowanego za dążenia
niepodległościowe i przedstawienie wizji przyszłej Polski. Dramat  jak wyjaśnia w
przedmowie autor  ma stanowić wkład w walkę Polaków o odzyskanie wolności.
Prolog wprowadza bohatera, który jest łącznikiem pomiędzy powstałymi wcześniej
częściami cyklu dramatycznego (II i IV cz. Dziadów). Przemiana Gustawa w Konrada
oznacza zerwanie bohatera z przeszłością, wyjście z kręgu przeżyć osobistych, z samotnego
cierpienia i wstąpienie na drogę współpracy z ludz
mi na rzecz wyzwolenia ojczyzny.
Konrad również kocha i cierpi. Jest to jednak stan innego rodzaju odnosi się do sytuacji
narodu. Miłość Gustawa do kobiety zostaje zamieniona na patriotyzm Konrada. Kocha naród
i cierpi z powodu niewoli, swoje życie pragnie poświęcić za sprawę narodową, nawet gdyby
wiązało się to z prześladowaniami i śmiercią. Ta całościowa przemiana bohatera wiąże się z
nowymi wydarzeniami na ogólnonarodowej arenie. Upadek powstańczych idei i celów
sprawił, że potrzebny był taki bohater, który uniósłby na swoich barkach tragedię narodową,
który myślałby w kategoriach ogólnospołecznych. Do Prologu nawiązuje scena IX,
zapowiadająca dalsze losy Konrada wiezionego na zesłanie.
Kim jest Konrad? Jest poetą, który odrzuca wszystko, z czym był dotychczas związany.
Rezygnuje z życia osobistego, z własnych dążeń, ambicji, uczuć na rzecz wyższych ideałów.
Takim wzniosłym dążeniem jest poświęcenie się dla dobra, dla szczęśliwej przyszłości
ojczyzny. Walka o wyzwolenie kraju pochłania go bez reszty, nie pozostawia czasu i miejsca
na inne sprawy, jest sensem życia bohatera.
Postawa Konrada wobec aktualnej sytuacji ojczyzny, fakt, że jest poetą, a także ukazanie go
w więzieniu, w którym przetrzymywany był autor Dziadów, i zsyłka narzucają skojarzenia z
biografią Mickiewicza. Odrzucenie przez głównego bohatera dawnego  ja (nieszczęśliwa
miłość, poczucie samotności, przeżycia i rozterki osobiste) również przywołuje na myśl
osobistą sytuację autora.
Historycznym i zarazem autobiograficznym akcentem są postaci więz
niów. Scena w
więzieniu bazyliańskim odbywa się w wigilię Bożego Narodzenia. Przypadają na ten dzień
imieniny Mickiewicza, które, podobnie jak imieniny innych filomatów, uroczyście obchodzono
w ścisłym kółku przyjacielskim. (...) W celi bazyliańskiej mamy tedy jakby przez ironię losu
wyreżyserowane imieniny Adama-Gustawa-Konrada. Najpierw przymusowe zebranie grona
filomackiego. [...] Wyprawa do celi Konrada z flaszami i pieśniami ma coś z tego
przyjacielskiego zaskoczenia solenizanta. W imieninach filomackich brał udział student
teologii, fundator miodów, ks. Dionizy Chlewiński dziwnym figlem losu w więzieniu u
Bazylianów znalazła się jakby dla filomackiego kompletu także osoba duchowna: ks.
Lwowicz.12
W więzieniu spotkali się więc dawni przyjaciele z filomackiego grona, których autentyczne
pierwowzory udało się badaczom literatury szybko odkryć. Przewodzi im Tomasz  postać
odwzorowująca rzeczywistego lidera koleżeńskiej grupy, Tomasza Zana.
Analiza utworu dokonana przez W. Kubackiego w monografii poświęconej III cz.
Dziadów13 dowodzi, że niektóre fragmenty przywołują lub twórczo interpretują teksty
literackie filomatów. Jak się więc okazuje, także w warstwie językowej Mickiewicz
nawiązuje do przyjacielskiego kręgu miłośników i twórców literatury.
Wskazane wyżej odwołania do autentycznych faktów i osób są wyrazem starań autora o
pokazanie martyrologii Polaków z powołaniem się na prawdziwe argumenty. Fikcja literacka
dopełnia tu przebieg zdarzeń, które miały miejsce w niezbyt odległym czasie i są
przedmiotem rozważań, wspomnień i patriotycznych refleksji. Młodzieńcze marzenia o
wolnej ojczyz
nie, które były motorem działania spiskujących organizacji młodzieżowych, los
poddał ciężkiej próbie. Cierpienia, upokorzenia, tułacza poniewierka wygnańców stały się
udziałem wielu młodych ludzi. Jak dowodzi historia, patriotyzm nie był tylko czczym,
modnym hasłem. Mickiewicz i jego towarzysze mieli wewnętrzną potrzebę i głęboką
motywację, żeby działać zgodnie z aktualnymi potrzebami ojczyzny. Świadczą o tym nie
tylko konspiracyjne prace w ramach organizacji filomatów, ale i póz
niejsze  tak na polu
literatury jak i mobilizowania sił do czynu zbrojnego.
Refleksje nad sytuacją kraju, nad metodami wyniszczania jego obywateli pojawiają się nie
tylko w III cz. Dziadów. Są obecne, a nawet częste, także w innych utworach Mickiewicza
(niekiedy przywołane wprost, innym razem ukryte), jednak w wielkim dramacie
romantycznym wysuwają się na pierwszy plan i wydają się szczególnie pogłębione.
Siła wyrazu Dziadów ma swoje z
ródło w osobistych przeżyciach autora. Poetycka wizja
pogrążonej w nieszczęściu ojczyzny, rozdzierający monolog Konrada, atmosfera
tajemniczości, pogmatwanie losów bohaterów, groz
na, aczkolwiek niepewna przyszłość,
refleksje o wolności, niewoli, powinnościach obywateli względem ojczyzny wszystko to
(powiedziane wprost lub wynikające z dialogów postaci) buduje dzieło będące wynikiem
doświadczeń narodu, ale i samego twórcy Dziadów.
Zawarte w utworze obrazy męczeństwa młodzieży polskiej (opowiadanie Adolfa o tragedii
Cichowskiego, historia syna pani Rollison, torturowanie aresztowanych, uciążliwa podróż i
urągająca godności ludzkiej sytuacja wygnańców) to także elementy zaczerpnięte z
przytłaczającej codzienności. O wiele większą siłę wyrazu mają sceny, w których uczestniczą
postaci autentyczne (Tomasz Zan, ks. Lwowicz, Żegota (Ignacy Domejko), Frejend, Jan
Sobolewski i inni). Także młody Rollison bohater szczególnie dramatycznych zdarzeń (por.
streszczenie)  ma historyczny pierwowzór. Jest nim uczeń szkoły w Kiejdanach, planujący
wraz z kolegami zgładzić cara. Tak szkoła, jak i poszczególni uczniowie ponieśli karę 
gimnazjum zamknięto, najbardziej buntowniczo nastawionych chłopców skazano na zsyłkę.
Tortury podczas przesłuchań, doprowadzone niekiedy do zbrodniczej perfekcji, miały na celu
złamanie oporu, a przy tym uzyskanie informacji o innych towarzyszach spisku. Terror
zaborcy wywoływał jednak zapamiętały opór i  mimo wszystko  podsycał wolę walki o
niepodległą ojczyznę. Także po drugiej stronie politycznej bariery stoją osoby autentyczne:
Nowosilcow, Bajkow, Pelikan, Botwinko i postać szczególna  Doktor (Becu  ojczym
Juliusza Słowackiego). Drastyczne metody przesłuchiwania aresztowanych, przemyślne
prowokacje i intrygi nie pozostawiają żadnych wątpliwości. Osoby z kręgu Nowosilcowa są
tu scharakteryzowane jako z gruntu złe, pozbawione ludzkich odruchów, zdolne do
najbardziej makabrycznych czynów. Życie więz
niów nie przedstawia dla nich żadnej wartości
(powołany do ratowania zdrowia lekarz jest mordercą, chociaż nie dokonuje zbrodni
własnymi rękoma). Znane z podręczników historii osoby dramatu wypełniają sceny
realistyczne, ale mają też swój udział w scenach wizyjnych, w opracowaniach niekiedy
nazywanych fantastycznymi  tam, gdzie element poetycki bierze górę, a umowność
przedstawionych zdarzeń prowadzi do poetyckich wzruszeń i uogólnionych refleksji
patriotycznych. Wymienić tu trzeba przede wszystkim fragmenty Widzenia Senatora i Wielką
Improwizację, a także Widzenie ks. Piotra, kojarzące cierpienia ojczyzny z męczeństwem
Chrystusa na krzyżu. Wprowadzone przez Mickiewicza widzenia i prorocze wizje (sceny
odrealnione, tajemnicze) dopełniają i pogłębiają wymowę partii realistycznych. Splatają się w
nich marzenia o przyszłości, obciążenia czasem minionym, projekcje  przeżyć narodowych
przetworzone we wrażliwym umyśle. Sceny wizyjne mają wymiar symboliczny, stale
przywołujący pamięć wydarzeń historycznych, niedawnych, tragicznych; wskazują ich
interpretację i przewidywane konsekwencje.
Elementy historyczne są często związane z biografią autora Dziadów. Są to przedstawione
fakty, ludzie, a także atmosfera tajemniczej niepewności jutra, świadomość konieczności
walki za wszelką cenę tematy rozmów, wewnętrzne rozterki. Autor nie musiał niczego
ukrywać  Dziady powstały na emigracji, stąd swoboda wypowiedzi. Zależało mu na
utrwaleniu tych faktów i nastrojów, które dotyczyły go osobiście i były udziałem jego
przyjaciół. Pisząc wielki dramat narodowy, nosił w sobie żal po klęsce powstania, zmagał się
z tęsknotą za krajem, w ostrzejszych barwach  z dystansu emigracji  widział niedolę
Polaków. Własne przeżycia Mickiewicza i niedawne wydarzenia (wybuch i upadek powstania
listopadowego) wzmocniły wymowę Dziadów silą emocji i wzruszeń, jakie są udziałem
bohaterów. Stan ducha Konrada-poety, jego postawa wobec ojczyzny, poświęcenie dla
narodowej sprawy oddają  jak można przypuszczać  rozterki i marzenia autora. Sam nie
mógł wziąć udziału w powstaniu, ale przygotował oręż na dalsze zmagania o odzyskanie
wolności  Dziady.
Wielka Improwizacja
Ten fragment utworu jest monologiem o wielkiej sile wyrazu. Zawiera skargę Konrada,
wybuchającą z ogromną ekspresją, bunt nie liczącego się już z żadną świętością bohatera.
Wartość, naczelna i jedyna, dla której warto żyć, to miłość ojczyzny wyrażająca się w
poświęceniu dla narodu. Nazywam się Milijon  bo za milijony / Kocham i cierpię katusze.
Słowa Konrada ujawniają jego prometejską postawę wobec narodu.
Główny bohater Dziadów przedstawia się tu jako duchowy przywódca, w imię miłości do
ludzi zdolny dokonać wielkich czynów. Jest poetą, wieszczem, ma dar przewidywania
przyszłych zdarzeń, odznacza się wyjątkową indywidualnością i inteligencją. Sam siebie
uważa za kogoś wybiegającego ponad przeciętność  poeta to ktoś wtajemniczony w treści
niedostępne innym, to ktoś, kto ma do spełnienia szczególną misję. Otrzymany od Boga talent
zobowiązuje do wypełnienia życiowego powołania do końca. Konrad mówi o roli poezji, o jej
wielkiej sile, o zdolności porywania serc, wpływania na bieg dziejów.
Przeświadczenie o wielkiej misji, jaką ma do spełnienia poeta, daje Konradowi poczucie, że
może dokonać czynów na miarę swojego czasu  może ocalić ginącą ojczyznę. Bohater czuje
wielki przypływ energii, porównuje się z Wszechmocnym, a nawet uważa, że potrafiłby
stworzyć lepszy świat, pozbawiony cierpienia i niewoli.
Konrad podejmuje walkę z Bogiem w imię ocalenia narodu. Jego bunt jest wynikiem
ogromu bólu i nieszczęść ojczyzny skupionych w jednej osobie, zdolnej kochać i cierpieć za
milijony. Odwrócenie się Konrada od Boga nie zostało spowodowane osobistymi,
indywidualnymi przeżyciami, ale tragiczną sytuacją ojczyzny, na którą Wszechmocny nie
reaguje. Obojętność Najwyższego oburza i przeraża Konrada. Nazywa Go mądrością, nie
miłością, zarzuca Mu obojętność na ludzkie krzywdy. Najmocniejszym akcentem buntu
przeciwko Bogu jest nazwanie Go carem.
Sprzeciw wobec Boga przybiera formę bluz
nierstwa. Poczucie siły i misji narodowej
sprawia, że Konrad nie liczy się z najwyższym Autorytetem. Bohater III części Dziadów głosi
szatańskie hasła, pomawia Boga o złe zamiary, a przynajmniej o druzgocącą naród
obojętność. Taki porządek świata, jaki zaproponował Bóg, jest  zdaniem Konrada 
pomyłką. Wielka Improwizacja, buntownicza, szatańska, bluz
niercza w swojej wymowie, jest
w gruncie rzeczy swoistą modlitwą o szczęście narodu, o odmianę jego losu, o ocalenie.
Próba zwrócenia Bogu uwagi na sytuację ojczyzny spotyka się jednak z niezrozumieniem.
Najwyższy nie udziela Konradowi odpowiedzi na postawione pytania. Po duszę buntownika i
bluz
niercy przychodzi szatan. Ocalenie grzesznika umożliwia interwencja Księdza Piotra,
który przy pomocy egzorcyzmów odpędza złe moce. Ta łaska spotyka Konrada dlatego, że
kierowały nim wzniosłe pobudki  marzenia o ocaleniu ojczyzny. Nie mogący się pogodzić z
niewolą, zbuntowany poeta ponosi klęskę. Jego moc okazała się zbyt mała, żeby przekonać
Boga o słuszności buntu. Jest osamotniony w dążeniu do wolności. Reprezentuje los
spiskowców, którzy  poza głębokim przekonaniem o powinności wobec ojczyzny  nie mają
wystarczających środków, by pokonać wroga, są osamotnieni i zbyt słabi, żeby cokolwiek
zmienić. Klęska powstania przyczyniła się do uszczuplenia grona osób zdolnych przewodzić,
porywać do czynu. Wielu jego uczestników zginęło, innych zesłano na katorgę.
Konrad, który utożsamia się z narodem, podejmuje walkę z samym Bogiem. Sprawa, o
którą chodzi, jest najwyższej rangi, dlatego musi się oprzeć o najwyższy Autorytet, dlatego
padają najmocniejsze argumenty i pomówienia największego kalibru. Takie ujęcie jeszcze
bardziej podkreśla wagę tragedii narodowej.
Jak gatunkowo można określić Wielką Improwizację? Jest to tekst filozofujący, bliski
klasycznej odzie, skonstruowany w formie monologu lirycznego. W strukturze dramatu jawi
się jako fragment wkomponowany w całość, ale z powodzeniem mogący funkcjonować
oddzielnie. Określenie  improwizacja skłania do zastanowienia nad jego sensem. Badacze
literatury romantycznej wysuwali na ten temat różne hipotezy. Wśród nich przeważały opinie
że siła dramatyczna tego fragmentu, ogromna kondensacja pierwiastka poetyckiego i
gwałtowność buntu Konrada dowodzą, że nie był z góry zaplanowany, że powstał pod
wpływem nagłego impulsu, przesilenia emocji autora. Takim poglądom sprzeciwił się
stanowczo wybitny badacz dzieła Mickiewicza, Stanisław Pigoń. Pigoń dowodzi, że praca
nad redakcją pierwotną trwała l1 dni, od 26 marca do 5 kwietnia. Wylicza też, biorąc pod
uwagę przypuszczalną objętość tej redakcji (około 1400 wierszy), że Mickiewicz pisał w tym
czasie ponad 100 wierszy dziennie, skoro w rachunku tym uwzględnić 330 wierszy Wielkiej
Improwizacji powstałych w ciągu jednej nocy. A więc z uwagi na warsztat pisarski
Mickiewicza, z uwagi na tempo tworzenia, całą redakcję pierwotną III cz. Dziadów nazwać
by można  improwizacją pisaną .14
Nie jest to pogląd obecnie obowiązujący. Badania nad dziełem Mickiewicza przynoszą
nowe spostrzeżenia, mnożą kolejne wątpliwości i domysły. Powyższy cytat świadczy o
nadzwyczajnej dociekliwości historyków literatury badających III cz. Dziadów. Można też
przyjąć uproszczoną, zdroworozsądkową tezę, że Wielka Improwizacja nazywa się tak
dlatego, ponieważ jest tekstem lirycznym, a przecież poezja w rozumieniu romantyków to
werbalizacja stanów wrażliwej duszy twórcy. Gwałtowny, bluz
nierczy bunt Konrada dobrze
współgra ze słowem  improwizacja . Świadczy ono o autentyzmie przeżyć bohatera, o
szczerości jego postawy.
Wpleciona w strukturę dramatu romantycznego Wielka Improwizacja jest fragmentem o
dużej sile wyrazu. Bunt wobec Boga, myślenie bohatera w kategoriach narodowych, jego
wewnętrzne rozdarcie, niemożność pogodzenia się z sytuacją, utożsamianie się z
Prometeuszem (lepszym od chrześcijańskiego Boga  jak uważał Konrad  bo mającym na
uwadze dobro ludzi) to wartości, które sprawiły, że odbierano ten fragment nie tylko jako
ważki ideowo, ale także atrakcyjny literacko. W teatrze polskim stał się egzaminem
umiejętności aktorskich, tekstem popisowym najwyższej miary. Nie bez przyczyny recenzje
teatralne Dziadów najwięcej miejsca poświęcają właśnie Wielkiej Improwizacji  słynnemu
monologowi tragicznie rozdartego bohatera romantycznego.
Ustęp
Kolejną literacko autonomiczną częścią jest Ustęp.  Zastępuje on jak gdyby II akt dramatu.
Składa się z zatytułowanych fragmentów (por. streszczenie) przedstawiających obraz carskiej
Rosji, militarnej potęgi zagrażającej innym narodom, w tym także rosyjskiemu, nie liczącej
się z człowiekiem, jego godnością i podstawowymi potrzebami. Ustęp III cz. Dziadów jest
nawiązaniem do podróży Mickiewicza po Rosji, przedstawia stosunek poety do cara i do
narodu rosyjskiego. Składa się z sześciu cząstek komponujących się w całość o charakterze
pamfletu politycznego skierowanego przeciwko carowi.
Wśród przyrody rosyjskiej ziemi widać drogi, którymi przemieszczają się kibitki wiozące
skazańców w miejsca na tyle odległe, żeby nie mogli zagrażać interesom caratu. Petersburg i
jego przedmieścia pełne są wspaniałych budowli wzniesionych dzięki niewolniczej pracy
narodów podlegających mocy cara. W tak nakreślonej scenerii następuje spotkanie
Pielgrzyma z młodzieńcem, zapowiedziane podczas krótkiej rozmowy prowadzonego na
przesłuchanie Konrada z Księdzem Piotrem. Pozdrowienie Pielgrzyma Krzyża i Pogoni
znakiem (w. 206) wyjaśnia, kim jest  skazanym na wygnanie Konradem.
Pielgrzym spotyka rosyjskiego wieszcza, który jest jego przewodnikiem. Opowiada mu o
powstaniu pomnika cara Piotra Wielkiego na wzór posągu pomnika Marka Aureliusza w
Rzymie. Różnice dzielące tych dwu wielkich na miarę swoich epok ludzi odzwierciedlają ich
pomniki. Spokój i życzliwość Marka Aureliusza względem ludzi przeciwstawiona jest tu
szalonemu pędowi Piotra Wielkiego na koniu. Car nie zważa na nikogo  jest uosobieniem
niszczącej siły, która musi ponieść klęskę. Tryumf cara jest tymczasowy, pozorny, nie ma
przyszłości.
Interpretacja fragmentów Ustępu narzuca się sama; bezwzględność cara, tyrania, brak
poszanowania dla własnego i innych narodów ujawnia się po przeglądzie wojska w obecności
samego władcy. Na placu, po skończonych manewrach wojskowych, pozostały trupy
stratowanych żołnierzy i ranni. Obraz stosunków panujących w carskiej Rosji dopełnia
opowieść o żołnierzu, który zginął nie na polu bitwy, ale zamarzł, pilnując pańskiego futra,
którym nie odważył się okryć.
Ostatni fragment Ustępu, zatytułowany Oleszkiewicz, jest zapowiedzią przyszłości. Młody
Polak w rozmowie z podróżnymi głosi prorocze wizje przyszłego ładu. Otóż należy się
spodziewać zgładzenia cara i wybuchu buntu przeciwko tyranii. Następujący po Ustępie
wiersz Do przyjaciół Moskali jest wyrazem hołdu złożonego poległym dekabrystom. Wiersz
zamykający III cz. Dziadów wyraża stosunek autora do narodu rosyjskiego, który pod
rządami cara cierpi nie mniejsze katusze niż polski.
Ustęp, który rozszerza rozważania o sytuacji Polski pod zaborami, ma charakter
internacjonalistyczny. Tylko współpraca uciemiężonych narodów może dać oczekiwane
efekty i  jak można sądzić po proroczej zapowiedzi upadku caratu  jest ona możliwa. Warto
zwrócić uwagę, że i te refleksje wypowiada poeta. W każdym narodzie  można
dopowiedzieć  poeta ma do spełnienia misję przewodnika i wieszcza. To jemu dane jest to
szczególne wtajemniczenie w przyszłe wypadki, on może wpływać na losy mocarstw
kształtując świadomość narodową.
Obraz społeczeństwa polskiego w III cz. Dziadów
W Dziadach zawarł autor charakterystykę społeczeństwa polskiego przedstawioną w
scenach zbiorowych, grupujących postaci z różnych środowisk, o odmiennym podejściu do
aktualnej sytuacji narodu.
Scena VII pokazuje salon warszawski (jak podają historyczno-literackie z
ródła, chodzi o
salon Krasińskiego, ojca Zygmunta), który zamiast łączyć  dzieli zgromadzonych na dwie
grupy: stojących przy drzwiach patriotów i siedzącą przy stoliku arystokrację.
Patrioci to spiskowcy z Wilna rozmawiający o aktualnej sytuacji w Polsce, aresztowaniach i
torturowaniu przesłuchiwanych na Litwie. Wymiana zdań dowodzi, że sprawy ojczyzny
traktują z powagą i opowiadają się po stronie walczących o niepodległość. Stoją przy
drzwiach, nawet nie siedzą. Wydaje się, że ich udział w spotkaniu towarzyskim jest
wymuszony. Są stale w pogotowiu, jakby spodziewając się, że będą musieli nagle opuścić
towarzystwo. Rozmowy na tematy niebezpieczne toczą się więc w zamkniętym kręgu bliskich
znajomych. Biorą oni jednak udział w dyskusji zgromadzonych o literaturze i jej twórcach.
Ich zdaniem, moralną powinnością poety jest odzwierciedlanie dziejów narodu, z którego
wyrósł, pokazywanie bohaterów poświęcających życie dla ojczyzny (takim wzorcem
osobowym jest Cichowski).
Krąg znajomych arystokratów zajmuje się zupełnie innymi rozważaniami. Wyrażają swoją
opinię o balu (niezbyt udanym) i żal z powodu wyjazdu Nowosilcowa, który urządzał
najlepsze przyjęcia. Rozmowy przy stoliku ujawniają sympatie polityczne literatów,
generałów, dam i hrabiego. Są oni związani z carskim dworem, nie analizują sytuacji
ojczyzny, cechuje ich obojętność na aktualne zdarzenia spychające naród do roli niewolnika.
Nowosilcow nie jest dla nich przedstawicielem obcego reżimu, ale świetnym organizatorem
życia towarzyskiego. Pogardzają językiem i literaturą polską. Preferują język i poezję
francuską. Literatura narodowa angażuje się w takie sprawy, których roztrząsanie  zdaniem
służalców cara  nie należy do poetów.
Społeczeństwo polskie jawi się jako niespójne, podzielone odmiennym stosunkiem do
sprawy narodowej. Postawa arystokracji, poddana krytyce wynikającej z zestawienia obu
odmiennych grup, ułatwia zaborcy panowanie nad podbitym narodem. Przy stoliku rozważa
się tematy błahe, towarzystwo skłania się tylko do balowania, podczas gdy naród pogrążony
jest w niedoli i żałobie. Ocena społeczeństwa zawiera się w wypowiedzi Piotra Wysockiego.
Pod  skorupą arystokracji chowa ono wartościowych synów narodu, zdolnych do wielkich
czynów, pełnych zapału do pracy dla ojczyzny. Zimna, nieczuła  lawa elity społeczeństwa
przeciwstawiona jest w komentarzu Wysockiego  żarowi prawdziwych patriotów.
W scenie VIII, przedstawiającej obraz społeczeństwa wileńskiego, spotyka się grono
jawnych zdrajców narodu. Są wśród nich profesorowie Uniwersytetu Wileńskiego  postaci
autentyczne: ojczym Juliusza Słowackiego dr August Becu, dr Wacław Pelikan, Leon
Bajkow. Nie ma wątpliwości, jaką postawę reprezentują. Są sprzedawczykami, nie interesują
się losem narodu, w pełni akceptują sytuację niewoli, uważają, że przyszłość kraju trzeba
budować na ugodzie z carem. Morale wymienionych osób dramatu świadczy o całkowitym
zatraceniu ludzkich odruchów  dowodzi tego rozmowa dotycząca Rollisona. Poza egoizmem
i brakiem troski o los kraju ujawnia się okrucieństwo, brak jakichkolwiek zasad moralnych
ludzi z kręgów nauki. Nieczuli na cierpienie torturowanego więz
nia ani na płacz matki,
wykazują nadzwyczajną zapobiegliwość o względy Senatora, który zresztą ma do nich
odpowiedni (drwiący) stosunek.
Patrioci są tu obecni w mniejszości. Większość młodych, światłych patriotów przebywa w
więzieniu. Tę część wileńskiego społeczeństwa reprezentują Justyn Pol  student, spiskowiec,
który chciał publicznie rzucić się na Nowosilcowa i powiedzieć mu, co o nim myśli, oraz
dekabrysta Bestużew.
Zestawienie osób o odmiennych poglądach i postawach politycznych wobec narodowej
sprawy obrazuje podział ówczesnego społeczeństwa. Klęska powstania listopadowego w
konfrontacji z taką wizją wydaje się oczywista i wytłumaczona. Wypływający stąd wielki
pesymizm przetykają nuty nadziei na odmianę tego stanu rzeczy (por. słowa Wysockiego,
rozmowy w warszawskim salonie przy drzwiach). Społeczeństwo polskie nie w całości jest
zdemoralizowane i służalcze wobec wroga.
Prometeizm i mesjanizm
Te dwa pojęcia towarzyszą III cz. Dziadów od czasu jej publikacji. Ja i ojczyzna to jedno 
mówi Konrad  nazywam się Milijon  bo za milijony / Kocham i cierpię katusze. Główny
bohater Dziadów pragnie szczęścia narodu. Podejmuje się walczyć o nie samotnie. Na swoje
barki bierze odpowiedzialność za los ojczyzny. Wszystkie narodowe tragedie i cierpienia
odczuwa z taką mocą, jakby tylko sam mógł cokolwiek przeżywać i właśnie jemu jednemu
dano zdolność właściwej oceny sytuacji. Utożsamianie się z ojczyzną stawia Konrada w
szczególnej pozycji: musi wskrzesić w sobie taką siłę, żeby udz
wignąć ogrom cierpień.
Przede wszystkim jednak sam chce, by tak się stało. Wie, że musi zerwać z przeszłością
wypełnioną osobistymi emocjami i rozterkami. Zmiana imienia jest jakby zakonnym
wieczystym zaprzysiężeniem wierności nowej idei. Gustaw miałby w pamięci wszystko to, co
dane mu było przeżyć  Konrad nie może rozpraszać serca i ducha na to, co minione, co
osobiste, indywidualne. Bohater III cz. Dziadów przyjmuje jak gdyby nową postać, odrzuca
balast dni minionych całkowicie i nieodwołalnie. Dzięki temu będzie mógł podjąć zadanie
przekraczające możliwości zwykłego śmiertelnika uwikłanego w codzienne sprawy.
Prometeizm oznacza poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu. Termin odnosi się do
postawy mitycznego Prometeusza, który z miłości do ludzi naraził się na gniew bogów i
straszliwe cierpienia. Wykradł bogom ogień, by dać go ludziom. Dzięki niemu mogli się
ogrzać, przyrządzać sobie posiłki, a przede wszystkim osiągnąć poczucie bezpieczeństwa.
Odtąd ludzie nie musieli bać się dzikich zwierząt i posiedli jedną z boskich tajemnic. Za
sprzeniewierzenie się bogom Prometeusz został przykuty do skały Kaukazu i narażony na
okrutne tortury  orzeł wyjadał mu wątrobę, która stale odrastała. To wieczne cierpienie było
karą za występek przeciwko bogom. Prometeusz świadomie podjął próbę uzyskania ognia dla
ludzi. Kierowała nim miłość zdolna do największych poświęceń. Czynu tego dokonał sam.
Podobną postawę reprezentuje Kordian. Miłość do narodu wyzwala w nim wielką moc,
każe poświęcić wszystko na ołtarzu ojczyzny. Konrad bez wahania odpowiada na głos
wewnętrznego nakazu, ma głębokie przekonanie, że tylko on  poeta  może dokonać tak
wielkiego dzieła, jakim jest odwrócenie złego losu i uszczęśliwienie ojczyzny. Ból
Mickiewicza po upadku powstania przerodził się w marzenie Konrada o wolnej Polsce.
Marzenie, dla którego gotów jest poświęcić życie. Prometeizm bohatera III cz. Dziadów
wiąże się także z tym, że próbuje się on zmierzyć z Bogiem, żąda, bluz
ni, obraża  targa się
na najwyższy Autorytet i jedyną Moc, od której pochodzi szczęście.
Mesjanizm to pojęcie, które przywołuje na myśl hasło: Polska Chrystusem narodów
wskazujące na jej odkupicielską misję wśród ludów Europy. Polska jest tu przedstawiona jako
naród wybrany, szczególnie uprzywilejowany (choć z tym wiąże się konieczność poświęcenia
własnych interesów i cierpienie), któremu przeznaczono do spełnienia wielką dziejową misję.
Posłannictwo Polski do odegrania roli wybawiciela narodów Europy z niewoli  tak je
rozumie Konrad  nakłada na jej synów obowiązek ofiarnej walki o niepodległość, o wolność
wszystkich narodów.
Historia Polaków jest tu odwzorowaniem ofiary Chrystusa  cierpią, jak On, ale też mają
nadzieję, że jak On zmartwychwstaną na mapie Europy. Taka interpretacja dziejów Polski ma
w istocie optymistyczny wydz
więk. Jest przy tym próbą wyjaśnienia sensu cierpień narodu
(dzięki nim możliwe będzie zmartwychwstanie i prawdziwa wolność). Mesjanizm w III cz.
Dziadów stał się wezwaniem do działania na rzecz wolności Europy.
Polska w roli mesjasza narodów jest przedmiotem wizji Księdza Piotra. To on widzi
młodzież wywożoną na katorgę i dziecię (imię jego czterdzieści i cztery), które uniknęło
zagłady (jak Chrystus ścigany przez Heroda), by wypełnić swoje zbawcze powołanie.
Męczeństwo narodu również przedstawione jest na wzór Chrystusowego. Symboliczna wizja
Księdza Piotra odczytywana jest w kontekście pasji Zbawiciela, ramiona krzyża to zaborcze
państwa, alegoryczna Matka Wolność opłakująca tragedię narodu kojarzy się z Maryją stojącą
pod krzyżem i przeżywającą cierpienia Syna, przebicie boku narodu jest znakiem ciosu, jakim
było stłumienie powstania.
Trzecim obrazem w widzeniu Księdza Piotra jest prorocza wizja zmartwychwstania i
wniebowstąpienia Polski. Znowu zostaje przywołane imię czterdzieści i cztery, które w
kontekście całego utworu kojarzy się z osobą Konrada. Wizja zmartwychwstałego i
uświęconego narodu jest zapowiedzią nie pozostawiającą cienia wątpliwości, że zostanie
zrealizowana. Nadzieja, że męczeństwo Polski nie pójdzie na marne, że odrodzi się ona na
nowo i będzie tryumfowała, miała wypełnić umysły udręczonych zaborami, załamanych
klęską powstania Polaków.
Termin mesjanizm wywodzi się z hebrajskiego mesjasz  zbawca, odkupiciel. Oznacza
szczególne posłannictwo narodu do pełnienia zbawczej misji wobec innych.
Wśród scen wizyjnych wymienić można także widzenie Ewy, której modlitwa ocaliła duszę
Konrada, oraz obraz upadku moralnego rosyjskich elit w wizji Senatora. Sceny te nie
spełniają tak doniosłej roli, jak obrazy widziane przez Księdza Piotra, skłaniające do
interpretacji dziejów Polski w duchu mesjanizmu.
Żywioł epicki, język, ludowość
Synkretyzm rodzajowy III cz. Dziadów wprowadza charakterystyczną dla dramatu
romantycznego niespójność poszczególnych fragmentów dzieła. Wśród partii lirycznych i
dramatycznych można odnalez
ć epickie, które przeważają w utworze. Taki podział jest
oczywiście uproszczony  wzajemne uzupełnianie się i przenikanie rodzajów jest w Dziadach
zabiegiem dosyć częstym (por. rozdział pt. Dramat romantyczny).
Epickość Mickiewiczowego arcydramatu polega na statyczności scen, rozlewności opisów,
wprowadzaniu opowiadania itp. Dzięki takiej technice autor uniezależnił się od rygorów
tradycyjnie pojętego dramatu, mógł poszerzyć krąg omawianych zagadnień, przybliżyć
dialogi do mowy potocznej (charakterystycznej dla epiki).
Przykładem dążenia do potoczności wypowiedzi bohaterów jest scena więzienna, będąca
opowiadaniem rozpisanym na głosy, dopełnionym lirycznym monologiem Konrada i
piosenkami śpiewanymi przez więz
niów15, opowiadaniem o Cichowskim, sceną
egzorcyzmów, opowiadaniem i opisem w scenie IX rozgrywającej się na cmentarzu. Podobną
tendencję można zaobserwować we fragmencie zatytułowanym Ustęp. Opis krajobrazu
przechodzi w informację u stosunkach panujących w Petersburgu, by potem roztoczyć
porównawczy opis pomników, a następnie obszerną relację z przeglądu wojska z
uogólnionymi refleksjami na temat militarnej potęgi carskiej Rosji. Epicki żywioł III cz.
Dziadów zakorzeniony był w języku potocznym; stąd częste krótkie zdania i równoważniki
zdań.
Język dzieł Adama Mickiewicza był niejednokrotnie przedmiotem naukowych rozważań.
Najbardziej wyczerpujące wydaje się syntetyczne ujęcie tej problematyki w książce Konrada
Górskiego Mickiewicz  artyzm i język.16 Lektura tej pozycji skłania do wniosku, że bogactwo
językowe utworów wieszcza jest przeogromne, zarówno jeśli chodzi o zasób słownictwa jak i
jego funkcje. W III cz. Dziadów spotkać można archaizmy semantyczne (np. jarzyna w
znaczeniu zboże jare), użyte w różnych funkcjach słowo mędrzec, metaforyczne zastosowanie
słowa ogień, wprowadzenie języka francuskiego w celu dookreślenia arystokracji polskiej.
Przykłady można mnożyć bez końca. Język dramatu, podobnie jak innych utworów Adama
Mickiewicza, charakteryzuje się różnorodnością figur stylistycznych, bogactwem słownika,
umiejętnością wydobycia ukrytych sensów, nastrojów. Zmetaforyzowany, często
symboliczny język Dziadów jest  mimo złożoności formalnej utworu  czytelny, kreuje
rzeczywistość z jej nastrojem i charakterystyką emocjonalną.
Pod względem występowania pierwiastka ludowego III część ustępuje (jeśli brać pod uwagę
kryterium ilościowe) częściom II i IV. Nie znaczy to jednak, że jest zredukowana do
niezauważalnego minimum. Proweniencję ludową przypisać można wszelkim duchom,
aniołom, diabłom, upiorom, które się tu pojawiają. Scena IX, Noc dziadów, w pełni nawiązuje
do ludowego rytuału. Z upodobaniem autor wprowadza sceny-widzenia, proroctwa, również
ludowego pochodzenia, choć wsparte mistycyzmem zaszczepionym wielu romantykom przez
Andrzeja Towiańskiego.
Tytuł cyklu dramatycznego  Dziady  jest przecież nawiązaniem do obrzędu ludowego.
Charakterystyczny dla romantyzmu nawrót do tego, co proste, pierwotne, ludowe, realizuje
się także w tym utworze, który Mickiewicz sam uznawał za najważniejszy w swojej
twórczości. W III cz. Dziadów powiązanie pierwiastka ludowego z problematyką o wielkiej
wadze narodowej tłumaczy, jak autor pojmował naród. Z ludowością kojarzy się także
misteryjna tajemniczość niektórych scen i moralitetowe pochodzenie refleksji o bezustannym
zmaganiu się pierwiastka dobra i zła.
III cz. Dziadów to utwór o skomplikowanej budowie i złożonej problematyce. Próba
przybliżenia najważniejszych zagadnień i fragmentów dzieła  z konieczności pobieżna i
uproszczona  przedstawia najbardziej charakterystyczne, zasadnicze rysy tego utworu. Jego
otwarta struktura pozostawia miejsce na indywidualne odczytania i interpretacje.
Podsumowując rozważania o słynnym arcydramacie Mickiewicza, trzeba stwierdzić, że
niewiele utworów mogłoby z nim konkurować, jeżeli chodzi o siłę wyrazu. Doniosła
problematyka narodowa, zagadnienie powinności człowieka wobec ojczyzny w momencie jej
zagrożenia, refleksje historyczne, nie pozwalają przejść nad utworem bez zastanowienia.
Wynikające z osobistych przeżyć autora uwagi o wolności, niewoli, obowiązku
patriotycznym to treści potrzebne każdemu Polakowi w każdej epoce. Zagrożenia niekiedy
słabną, czasem zmieniają postać, ale obywatelska czujność powinna obowiązywać zawsze 
takim, może nieco patetycznie brzmiącym akcentem, wypada zakończyć refleksje o dramacie,
który ciągle zachwyca, budzi kontrowersje i różne interpretacyjne skojarzenia. Można by
mówić jeszcze o jego dziejach scenicznych, o znakomitych kreacjach postaci Konrada, o
samym tekście ciekawym i trudnym ze względu na ogromną kondensację poruszanych tu
zagadnień, o wpływie utworu na póz
niejszą twórczość literacką. Ponieważ na bardziej
pogłębione rozważania nie pozwala charakter tego opracowania  skrótowy i podręczny 
odsyłamy Czytelnika do z
ródeł wskazanych w bibliografii.
Przypisy
1. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. l, Warszawa 1990.
2. Por. K. Górski, Adam Mickiewicz, Warszawa 1989, s. 100.
3. Tamże.
4. Tamże, s. 98.
5. Filomaci (z grec. miłośnicy sztuki)  tajne stowarzyszenie studentów i absolwentów
Uniwersytetu Wileńskiego działające w latach 1817-1823. Organizacja powstała w celach
samokształceniowych, przerodziła się w patriotyczny związek spiskowców. Na skutek
śledztwa wszczętego z polecenia Nowosilcowa została zniszczona, a jej członkowie
ukarani. Por. hasło Filomaci, w: Literatura polska, dz. cyt., oprac. Z. Lewinówna.
6. Cytowane fragmenty utworu pochodzą z: A. Mickiewicz, Dzieła poetyckie, t. 3-4: Utwory
dramatyczne, Warszawa 1953.
7. Literatura polska, dz. cyt.
8. A. Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, Warszawa 1990, s. 492.
9. Tamże, s. 492-493  informacje o dramacie romantycznym.
10. Por. W. Kubacki, Dramat romantyczny, w: Arcydramat Mickiewicza, Kraków 1951, s. 12.
11. Tamże, s. 37.
12. Tamże, s. 68.
13. Tamże.
14. Z. Stefanowska, Próba zdrowego rozumu. Studia. o Mickiewiczu, Warszawa 1976,
s. 73-74.
15. Cz. Kłak, Wprowadzenie do III części  Dziadów Adama Mickiewicza w: Literatura
polska w szkole średniej, pod red. S. Grzeszczuka, Warszawa 1975, s. 174.
16. Warszawa 1977.
Spis treści
III część Dziadów na tle biografii i twórczości Adama Mickiewicza
Streszczenie utworu
Dramat romantyczny
Elementy historyczne i autobiograficzne
Wielka Improwizacja
Ustęp
Obraz społeczeństwa polskiego w III. cz. Dziadów
Proteizm i mesjanizm
Żywioł epicki, język, ludowość
Przypisy