Krzysztof Jordanek
PRZYWILEJE SZLACHECKIE W POLSCE
Przywileje szlacheckie  akty prawne wydawane przez władców polskich, dzięki którym stan
szlachecki uzyskał szczególne uprawnienia polityczne, gospodarcze
i sądowo-administracyjne oraz zwolnienia od niektórych obowiązków
o charakterze publicznym.
Uzyskane przez szlachtę przywileje były głównym filarem ukształtowanego
ostatecznie w XVI wieku ustroju społeczno-politycznego i gospodarczego 
demokracji szlacheckiej, który przetrwał a\
do końca I Rzeczypospolitej.
Genezą przywilejów szlacheckich były Przywileje szlacheckie obrazują przekształcanie się
indywidualne bądz
grupowe uprawnienie ustroju państwa polskiego od scentralizowanej,
nadawane przez ksią\
ąt w okresie patrymonialnej monarchii dziedzicznej ostatnich
rozbicia dzielnicowego (XIII w.) Piastów w państwo zdominowane przez jeden stan
rycerstwu lub duchowieństwu.  szlachtę.
Nazwa Władca Postanowienia Uwagi
przywileju, wystawiający przywileju
rok wydania
Przywilej wydany został na zjez
dzie
PRZYWILEJ Władysław " Potwierdził nadane wcześniej prawa
wy\
szego duchowieństwa, a tak\
e
(immunitety) dla biskupa i klasztorów
W CIENI Laskonogi
mo\
nych małopolskich w okresie
diecezji krakowskiej.
(pod Kaliszem) wzmo\
onych walk o krakowski tron
zwany Wielkim,
najmłodszy syn księcia zwierzchniego. Panowie
" Wydał dokument, w którym akceptował
Mieszka III
zaprosili na tron Władysława
1228 r. prawo syna Leszka Białego 
Starego,
Laskonogiego pod warunkiem
Bolesława (Wstydliwego) do tronu
od1202 r. ksią\
ę
spełnienia wymienionych \
ądań.
wielkopolski, krakowskiego po swojej śmierci.
w latach 1202  Była to widoczna oznaka złamania
1206 i 1228-1229
testamentu z 1138 r., który
" Zobowiązał się do obrony Małopolski
ksią\
ę krakowski
precyzyjnie regulował następstwo
przed zewnętrznym zagro\
eniem.
krakowskiego tronu.
PRZYWILEJ Wacław II " Potwierdził wcześniejsze przywileje Przywilej wydany został po wyparciu
z Malopolski A
okietka i zajęciu
i nadania dla moznych, duchowienstwa,
W
Z czeskiej Krakowa i zapewnił Wacławowi
rycerstwa i mieszczan.
LUTOMYŚLU
dynastii
poparcie znacznej części mo\
nych,
Pzemyślidów, od
rycerstwa i mieszczaństwa.
" Potwierdził prawa biskupa i kapituły
1291 ksią\
ę
krakowskiej.
krakowsko 
sandomierski, od
1291 r.
1297 król czeski,
" Zobowiązał się do nienakładania na
od 1300 król
stany (mo\
nych, duchowieństwo,
polski.
rycerstwo oraz mieszczan) nowych
podatków.
Wydany został w czasie pobytu
PRZYWILEJ Ludwik " Obiecał zniesienie w przyszłości
w Budzie delegacji panów
wszystkich podatków w Polsce, oprócz
W BUDZIE
Węgierski
polskich. Przywilejem wzmacniał
starych świadczeń zwyczajowych.
Ludwik swoje szanse na tron
Z dynastii
śmierci Kazimierza
1355 r. Andegawenów, " Obiecał po objęciu tronu zniesienie polski po Panowie polscy zaś
od 1342 król
Wielkiego.
obowiązku prawa stacji.
Węgier,
zrozumieli, \
e łatwiej uzyskać
od 1370 król
ustępstwa od władcy obcego.
Polski
Ludwik nadał ten przywilej, aby
PRZYWILEJ Ludwik " Szlachta zwolniona została z płacenia
zapewnić po swojej śmierci tron
podatku poradlnego* z wyjątkiem
KOSZYCKI Węgierski
polski dla jednej ze swoich córek.
2 groszy rocznie z łanu kmiecego.
Miał to być precedens
w dotychczasowej historii Polski,
" Szlachta zwolniona została z
1374 r.
na ktory szlachta wyraziła zgodę
obowiązku budowy i naprawy zamków
za cenę ogromnych ulg
i twierdz.
gospodarczych i
administracyjnych oraz
" Król zobowiązał się do wykupu z
przywilejów politycznych.
niewoli szlachciców, którzy w nią
popadną w czasie wypraw
Przywilej nadany został tylko
zagranicznych.
dla stanu szlacheckiego.
" Szlachta uzyskała prawo do
Dzieki niemu stan szlachecki
odszkodowań za udział w wyprawach
został ujednolicony i zaczął
zagranicznych.
wyraz
nie odró\
niać sie od
innych, szczególnie
" Urzędy starościńskie król zobowiązał
dystansując się od stanu
się obsadzać tylko Polakami, a inne
mieszczanskiego, który odtąd
urzędy szlachtą z danej ziemi.
systematycznie tracił na
znaczeniu.
" Ludwik zobowiązał się do zachowania
całości i integralności państwa
polskiego.
PRZYWILEJ Przywilej piotrkowski dał poczatek
Władysław " Król potwierdził wszystkie
PIOTRKOWSKI zasadzie polegajacej na
wcześniejsze porzywileje nadane
Jagiełło
potwierdzaniu wszystkich
szlachcie.
od 1388 król wcześniejszych przywilejów
polski, pierwszy
nadanych szlachcie przez
1388 r. " Zobowiązał się nie skupiać w jednym
z dynastii
kolejnych władców.
reku urzędu starosty i sędziego
Jagiellonów,
Dą\
enie szlachty do eliminowania
ziemskiego.
panował do roku
kumulacji ró\
nych urzędów w
1434.
jednym ręku stało się się wa\
nym
" Samodzielny dotąd urząd oprawcy*
elementem póz
niejszego ruchu
miał podlegać wladzy starosty.
egzekucyjnego.
" Król zobowiązał się nie oddawać
zamków w zarząd cudzoziemcom.
PRZYWILEJ Przywilej został wymuszony przez
Władysław " Król zagwarantował nietykalność dóbr
CZERWC
SKI szlachtę, która odmówiła w innym
szlacheckich, które nie mogły być
Jagiełło
zajęte bez wyroku sądowego. przypadku udziału w kolejnej
wojnie z Zakonem (tzw. wojna
golubska).
1422 r.
Warto te\
pamietać, \
e poprzedni
przywilej rozdzielał funkcję
starosty, jako urzędnika
królewskiego od funkcji sędziego.
PRZYWILEJ Przywilej dawał szlachcie
" Szlachta otrzymała prawo wykupu
Władysław
WARCKI mo\
liwość znacznego
sołectw, jeśli sołtys był knąbrny lub
Jagiełło
zwiekszania swoich majątków
nieposłuszny.
ziemskich, utwierdzając tym
uprzywilejowaną pozycję
1423 r. " Ograniczona została mo\
liwość
gospodarczą tego stanu.
wychodz
ctwa chłopów ze wsi.
" Ustalono tzw. taksy wojewodzińskie, tj.
maksymalne ceny na produkty
rzemieślnicze, które miały być
kontrolowane przez urzędników
ziemskich
PRZYWILEJE: Były to jedne z największych
Władysław " Szlachta zwolniona została od
JEDLNEC
SKI przywilejów szlacheckich. Król
wszelkich danin i świadczeń.
Jagiełło
I KRAKOWSKI Władysław nadał je pod koniec
swojego \
ycia, aby zapewnić tym
" Zagwaranowana została nietykalność
sobie zgodę szlachty na sukcesję
1430 r. osobista szlachty poprzez
korony polskiej dla swoich synów.
1433 r. wprowadzenie zasady neminem
captivabimus, według której
Sam fakt wydania przywileju dla
szlachcic mógł być uwięziony jedynie
zapewnienia sukcesji wyraz
nie
na podstawie wyroku sądowego.
wzmocnił równie\
przekonanie
szlachty, \
e to właśnie od niej
" Wszystkie dostojeństwa oraz urzędy
zale\
y, kto będzie polskim
ziemskie i państwowe
królem. Mo\
na przyjąć więc, \
e
zagwarantowane zostały wyłącznie dla
fakt wydania tego przywileju
szlachty.
spowodował, i\
polski tron stał się
elekcyjnum ju\
za bezpośrednich
" Urzędy ziemskie mogły być
następców Władysława Jagiełły.
przyznawane tylko za zgodą szlachty
Uległość króla i potęga stanu
danej ziemi.
szlacheckiego uwidoczniła się
podczas zjazdu w A
ęczycy, kiedy
" Obowiązek słu\
by wojskowej szlachty
król, nie chcąc potwierdzić
ograniczony został jedynie do granic
wcześniejszych przywilejów, na
państwa. Słu\
ba poza granicami miał
własne oczy zobaczył jak szlachta
być dodatkowo opłacana przez króla.
na szablach rozniosła gotowy ju\

akt supremacji dla jego synów.
" Król utracił prawo zwoływania
pospolitego ruszenia, a funkcję tą
przejęły sejmiki.
" Wy\
sze stanowiska duchowne
zastrze\
one zostały tylko dla szlachty.
PRZYWILEJE Kazimierz IV Przywilej wydany na \
ądanie
" Król zobowiązał się do powoływania na
CERKWICKO  Jagiellończyk szlachty, która na progu wojny
urząd sędziego ziemskiego, podsędka,
NIESZAWSKIE trzynastoletniej odmówiła udziału
pisarza jednego spośród 4 kandydatów
Król polski od
w pospolitym ruszeniu. Świadczy
wystawionych przes szlachtę.
1447 do 1492,
o znacznym wzroście znaczenia
1454 r.
syn Władysława
sejmików ziemskich, które
" Król mógł zwoływać pospolite ruszenie
Jagiełły
stawały się podstawą polskiego
oraz wydawać nowe prawa i podatki
parlamentaryzmu oraz oznaką
wyłącznie za zgodą sejmików
dalszej aktywizacji politycznej
ziemskich.
szlachty. Rozpoczyna te\
okres
walki średniej szlachty przeciw
" Wysocy urzędnicy państwowi zostali
pozbawieni prawa sprawowania dominacji magnaterii w \
yciu
urzędu starosty. publicznym.
PRZYWILEJ Jan Powszechnie uwa\
a się, \
e
" Jedynie szlachta miała prawo do
PIOTRKOWSKI Olbracht przywilej ten zdecydowanie
posiadania i nabywania ziemi.
naryszył równowagę stanową na
Król polski od
korzyść szlachty, usuwając w cień
" Jedynie szlachta mogła piastować
1492 do 1501,
mieszczaństwo i stan kmiecy.
1496 r. wy\
sze urzędy i godności świeckie i
syn Kazimierza
Wydany został w związku
duchowne.
Jagiellończyka
z planowaną wyprawą mołdawską
przeciw Turcji przez króla Jana,
" Nastąpiło dalsze ograniczenie
po której ukuto powiedzenie:  Za
wychodz
ctwa chłopów ze wsi (tylko
króla Olbrachta wyginęła
jeden syn w rodzinie mógł porzucić
szlachta .
stan chłopski).
" Król przyznał szlachcie wyłączne
prawo sądów nad chłopami.
" Szlachta została zwolniona od cła
wywozowego i przywozowego.
" Król nadał szlachcie prawo swobodnej
\
eglugi na wszystkich rzekach Korony.
PRZYWILEJ Aleksander Przywilej był zatwierdzeniem
" Król oddał inicjatywę ustawodawczą
MIELNICKI Jagiellończyk dwóch odrębnych dokumentów
w ręce senatu i zobowiązał się
sporzadzonych przez panów
podporządkować jego decyzjom.
Król polski od
(dla magnatów) polskch, którzy od ich
1501 do 1506,
zatwierdzenia uzale\
nili swoją
" Król wyraził zgodę na wcielenie Litwy
syn Kazimierza
zgode na tron dla Aleksandra.
1501 r. do Korony.
Jagiellończyka
Przywilej nie wszedł w \
ycie,
poniewa\
nie został zatwierdzony
przez sejm, był jednak przejawem
walki o dominująca pozycje
w państwie pomiędzy magnaterią,
a średnią szlachtą.
PRZYWILEJ Aleksander Przywilej (konstytucja sejmowa)
" Nic nowego (nihil novi) nie wolno było
RADOMSKI Jagiellończyk stworzyła ju\
formalnie nowy
królowi postanowić bez zgody sejmu.
system parlamentarny oparty na
(KONSTYTUCJA trzech stanach sejmujących (król,
" Nowe prawa w państwie mogły być
NIHIL NOVI) izba poselska i senat).
wprowadzone tylko za wspólną zgodą
Ograniczone zostały znacznie
króla, senatu i izby poselskiej (stany
kompetencje ustawodawcze
1505 r. sejmujące).
króla, które przejął parlament. Od
rządzenia krajem odsunięto
" Zalegalizowany został dwuizbowy
mieszczan, o chłopach nie było
sejm walny.
nawet wzmianki. Dokument
kształtował ostatecznie system
" Uporzadkowane zostały sprawy
demokracji szlacheckiej.
sądowe, uchwalono ustawy przeciwko
rozbojom.