"Rzeczpospolita Szlachecka" w ocenie polskich romantyków


Wystarcza dwa "punkty" literatury, by przywołać urok szlacheckiego dworu i
zaścianka, typ polskiego szlachcica w tradycyjnym kontuszu, obyczaj szlachecki,
sentyment do szlachty polskie - i krytykę jej wad. Są to: "Pan Tadeusz" Adama
Mickiewicza i komedie Aleksandra Fredry (np. "Zemsta"). Oczywiście, zauważamy
pewną idealizację szlacheckiego świata, bohaterowi, których poznaliśmy są
bardzie sympatyczni niż negatywni, tym niemniej właśnie te dzieła stwarzają
panoramę ówczesnej polski.
"Pan Tadeusz" - jest skarbnicą wiedzy o obyczajach, zbiorem typów szlacheckich
i kultywacją szlacheckiej tradycji. Wprawdzie Telimena jest kosmopolitką i
kokietką, Hrabia dziwakiem hołdującym wzorom zagranicznym, szlachta jest
kłótliwa, organizuje zajazdy i wiecznie się procesuje, lecz na plan pierwszy
wysuwa się patriotyzm bohaterów, staropolska gościnność i umiejętność
pogodzenia się wobec wroga. Wzorem patrioty i cnót szlacheckich jest tytułowy
Pan Tadeusz, patriotą jest Sędzia, ksiądz Robak a nawet magnat Stolnik.
Zauważmy, że w "Zemście" i w "Panu Tadeuszu" mamy do czynienia ze sporem (
świadczy to o kłótliwości), lecz w obu przypadkach zwaśnione rody gdzie miłość
młodych potomków (nadzieja, że zanika ta typowo szlachecka skłonność do
konfliktów).Warto też zwrócić uwagę na fakt, że patrzymy na sarmatyzm, lecz w
nasłonecznionym, sympatycznym wydaniu. Czy obraz szlachty nie jest zbyt
jednostronny? Być może, że sielankowa wizja nie oddaje całej prawdy o
stosunkach społecznych tamtych czasów. Nie taki chyba jednak cel miały
wspomniane utwory, autorzy ich pragnęli raczej ocalić piękno i mit minionej
ojczyzny. Krytyki społeczeństwa w literaturze romantycznej jest sporo
dotyczy
jednak tych, którzy dzierżą w ręku ster kraju, arystokracji, polityków,
przywódców powstania. Romantycy podkreślają złożoność ówczesnej struktury
społecznej, przypomnijmy choćby głos Wysockiego z Dziadów III :
"Nasz naród jak lawa
z zewnątrz sucha i twarda, gnuśna i plugawa
lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi..."
Mimo licznych wad i przywar. Portret szlachty, zawarty w "Panu Tadeuszu" jest
sielankowy. Trudno znaleźć wśród szeregu świetnie zindywidualizowanych osób,
postać wyraźnie negatywną, antypatyczną lub odpychającą. Na przykład Stolnik
Horeszko
niby pyszny, zadufany w sobie magnat, a jednak patriota, wróg
zaborcy. Podobnie mściwy Gerwazy
okrutny, lecz wierny swemu rodowi, także
patriota, waleczny i odważny. Asesor i Rejent
dwa okazy kłótliwości są w
swoich "psich afektach" sympatyczni i nieszkodliwi. Telimena
kokietka z
"manią petersburską" jest oryginalna, kobieca i ożywia towarzystwo. Dziwak
Hrabia
jest także "romantykiem z manierą"
budzi u odbiorcy pobłażliwe
współczucie i sympatię. W ostatecznym rozrachunku wychodzi na to, że dwie
najlepsze postacie: Tadeusz i Zosia, w swojej doskonałości są po prostu
najnudniejsze. Mówiąc zaś o szlachcie, trzeba pamiętać, że występuje ona w
"Panu Tadeuszu", jako główny, zbiorowy bohater. Umieszczenie w tytule młodego
Tadeusza jest zwodnicze. Nie jest on tu pierwszoplanową personą
jest
reprezentantem całej szlachty polskiej i dlatego nosi tak mało cech
indywidualnych. Szlachta jest wewnętrznie zróżnicowana na określone grupy:
magnateria (ród Horeszków)
arystokracja (hrabia)
szlachta ziemiańska (Soplicowie)
szlachta urzędnicza (Asesor, Rejent, Wojski, Gerwazy, Protazy)
szlachta zaściankowa (Dobrzyn)
Wszystkie wyżej wymienione warstwy mają wady, lecz wszystkie mogą się
poszczycić wieloma zaletami i miłością do ojczyzny. Tęsknota do kraju,
sentyment do dawnych czasów sprawił, że stworzył Mickiewicz wielką sielankę
szlachecką.
Obyczajowość szlachty jest jedną z fundamentalnych warstw "Pana Tadeusza".
Mickiewicz najwyraźniej chciał utrwalić obyczaj szlachecki
zarówno w sferze
obowiązków i rozrywek. Dlatego co rusz spotykamy opisy spraw takich jak prace
rolne, polowanie, uczty, zajazd, sejmiki, procesy sądowe. Bezspornie i
automatycznie z tym utworem kojarzą się następujące "Epizody obyczajowe":
porządek ustawienia gości na spacerze (powrót z lasu)
porządek usadzania gości za stołem i gospodarzy oraz kolejność podawania potraw
nauka o grzeczności, która "nie jest nauką łatwą ani małą"
grzybobranie i polowanie
zwyczaje dotyczące tych wiejskich rozrywek
obyczaj szlachty zaściankowej np. nadawanie imion, przydomki
czyli imiona
"staropolski" obyczaj zajazdu jako metoda wyjaśniania sąsiedzkich nieporozumień
(Zajazd)
"czarna polewka", jako obyczaj odmówienia konkurentowi ręki panny młodej
obyczaj zaręczyn, obraz uczty staropolskiej, porządek poloneza
prawidłowa
kolejność i dobór par.