| Ach, krolu wieliki nasz…”, |
Legenda o św. Aleksym |
| Anjeli słodko śpiewali…”; |
Wniebowstąpienie Jezusa; zebrał wierzących, pocieszał ich i rozesłał po świecie by głosili i nawracali. Pożegnał się z Marią. Błogosławił. Bóg Ojciec przyjmuje Jego ofiarę i wybacza grzechy ludziom. Na koniec zwrotek: <Alleluja> |
| Anonim tzw. Gall |
Chwali Bolesława Krzywoustego |
| Bogurodzica; |
Najbardziej znana pieśń religijna polskiego średniowiecza.Wg Długosza- pierwszy polski hymn pańśtwowy.Śpiewana na polach bitw.Tekst trudny,atchaiczny.Modły do Maryji o wstawiennictwo u Jezusa, zesłanie ludziom wszelkich dóbr. Jest Ona pośredniczką między ludem a Jezusem. Pieśń dzieli się na strofy - 2 pierwsze najstarsze, potem kolejno dopisywane, 6 kolejnych nazywa się wielkanocnymi, 5 ostatnich - pasyjnymi. |
| Cantilena inhonesta |
Mikołaj z Koźla; frywolny żakowski wiersz, zwraca się do dziewczyny; koń, owies, koszmarny język |
| Chwała tobie, Gospodynie…”; |
pieśń-legenda o św. Stanisławie; Był biskupem, królował Bolesław, który nienawidził go. Wskrzesił Piotra z Piotrawina na znak; rzucił klątwę na króla za dręczenie ludu; król zabił go i kazał kawałki rozrzucić, ale Bóg zesłał 4 orły, które strzegły ciała i zrosło się i je pochowali, Innocencyjusz uznał go za świętego |
| De nativitate Dominii (Augustus kiedy krolował) |
Władysław z Gielniowa; Augustus robi spis ludności, Maria rodzi w Betlejem, zwierzęta, pasterze i cała szopka;) |
| Doroto, cna dziewko czysta…”, |
Pieśń o św. Dorocie. Pisana polsko-czeskim językiem. Fabrycyjusz, król okrutny, przeciwny chrześcijanom, chciał się z nią ożenić, dawał bogactwa, ale ona się nie zaparła Chrystusa i królem wzgardziła, męczył ją, ale dzięki Chrystusowi odzyskała zdrowie, skazali ją na śmierć. Teofilus się śmiał i kazał jej przysłać owoce z ogrodu (rajskiego?), umarła i przysłała i T. się nawrócił. |
| Epitafium Zawiszy Czarnego; |
pusty grób Zawiszy, walczył w 1428 z Teukrami, wrócił by walczyć, zabity, kości roznisoły zwierzęta, głowę zabrali wrogowie, ale lepiej mu było umrzeć, niż jak inni żyć w niewoli |
| Ewangelia Nikodema. |
|
| Hymn o św. Stanisławie |
Wincenty z Kielczy; Śmierć biskupa Stanisława za wypominanie okrucieństwa tyranowi, Bóg pocwiartowane ciało złączył, jego cuda, szczęsny Kraków uposażony świętym ciałem |
| Jan Długosz. |
Kronika państwa polskiego od ok. 1240 (od wojny z Tatarami) do 1480 r. Obok żywotów królów - Kazimierza Wielkiego, Jadwigi, Władysława Jagiełły i in. - wydarzenia i ciekawostki dot. Polski i Polaków (zarazy, sądy, spory, zjawiska przyrodnicze i nadprzyrodzone typu: komety, susze, powodzie, głody, potwory, niecodzienne porody itp.). Wojna z krzyżakami, wojna polsko-pruska zakończona pokojem. Śmierć Tęczyńskiego. |
| Jezus Chrystrus, Bog człowiek…”, |
najstrarsza pieśń pasyjna, wymienione godziny męki Jezusa. Śmierć, wsadzenie do grobu, zmartwychwstanie. Ostatnie 2 strofy to prośby zyjących o wstawiennictwo za żywotem ziemskim oraz przejściem do nieba. Według godzinek. |
| Jezusa Judasz przedał…”, |
Władysław z Gielniowa, Żołtarz Jezusów; historia męki Jezusa, ostatnia wieczerza, modlitwa w Ogrójcu, Annasz, Kajfasz, Piłat, Maria - dużo o niej, autor namawia do czczenia jej i odmawiania "Zdrowaś…" |
| Już się anjeli wiesielą…”, |
Władysław z Gielniowa; legenda o wniebowzięciu Marii. Maria smuci się po śmierci Jezusa, chce przed śmiercią widzieć apostołów, Jezus ją przyjmuje do raju, Żydzi chcieli spalić jej ciało, ale Jezus ich oślepił, biskupowi ręce uschły; Jezus wskrzesza matkę, wszyscy się cieszą |
| Kadłubek |
Dzieje państwa polskiego od początków do roku 1202. 4 części. Liczne nawiązania do dzieł starożytnch prozaików i poetów (Cyceron, Horacy, Kwintylian, Owidiusz, Seneka, Wergiliusz i in.). Liczne wstawki wierszowe autorstwa samego Kadłubka, ale też wspomnianych wcześniej mistrzów. Księga 1. oparta na starożytnej konwencji dialogu Platona, Cycerona, idea prawdy historycznej (rozmowa dwóch mędrców o dziejach Polski); ksiąga 4. w formie narracji literackiej obejmuje zdarzenia lat 1173-1202(czasów współczesnych Kadłubkowi). |
| Kazania gnieźnieńskie. |
|
| Kazania świętokrzyskie; |
zbiór 6 kazań (jedno zachowane w całości - św. Katarzyny) na dni: św. Michała, św. Katarzyny, św. Mikołaja, Bożego Narodzenia, Trzech Króli, Matki Boskiej Gromnicznej; pisane artystyczną kunsztowną prozą |
| Kiedy krol Herod krolował…”, |
kolęda; mędrcy, Herod, wymordowanie dzieci w Betlejem |
| Kolęda się z Allelują zwadziła |
Niedokończona kolęda życzeniowa na Nowy Rok; kłóci się Kolęda z Lelują (Alleluja); Kolęda mówi o średniowiecznym zwyczaju "pogrzebu Allelui" |
| List do panienki |
|
| Mękę Bożą spominajmy…”; |
Pieśń o ostatnich słowach Pana Jezusa na krzyżu; na przemian zwrotki: wyliczone słowa Jezusa - opis/wytłumaczenie; szulerzy grali w kości na Węgrzech, jeden przegrał, rzucił kamieniem w obraz, pochwycili go diabli. |
| Nawiedzenie Grobu; |
Instrukcja dla mężczyzn (braci), którzy przedstawiali nawiedzenie grobu przez Marie |
| Pieśń o Wiklefie; |
Andrzej Gałka, zwolennik Wiklefa, herezjarchy; krytykuje duchowieństwo, chwali nauki Wiklefa |
| Posłuchajcie, bracia miła…”, |
Lament świętokrzyski; żale Marii pod krzyżem (mówi Maria) - zwraca się do Jezusa, anioła Gabriela i innych matek |
| Psałterz floriański; |
Zbiór psalmów, najstarszy zabytek piśmiennictwa polskiego. Peany ku czci Boga, Chrystusa, ujęte z punktu widzenia ortodoksyjnego chrześcijanina. Gloryfikacja życia w wierze, skromności i wychwalaniu cnót boskich. Bezpośrednie zwroty do Boga i Jezusa (Gospodzin) celem wyproszenia łask i pomocą do życia w wierze. Trudny język. |
| Psałterz puławski; |
Tematyka i układ identyczny z Psałterzem floriańskim, przystępniejszy, czytelniejszy z punktu widzenia współczesnych odbiorców język. |
| Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią; |
Mistrz rozmawia ze śwmiercią, która mówi, że była w jabłku zerwanym przez Ewę, Bóg jej dał taką moc, tylko Chrystus jej się oparł, bo zmartwychwstał, poza tym dotknie każdego; kocha ludzki grzech, dobrzy ludzie się jej nie boją, zabija też zwierzęta, nikt się nigdzie nie ukryje; dalszego ciągu brak! |
| Rozmyślania dominikańskie; |
nieznanego autora, pisany prozą, bardzo dokładny opis cierpień fizycznych Chrystusa |
| Rozmyślanie przemyskie; |
|
| Sekwencja o św. Jadwidze; |
zwraca się do Jadwigi, mowa o jej cudach, trochę o niebiosach, gdzie przebywa |
| Sekwencja o św. Wojciechu; |
Słowian nawrócił, Prusów nie zdołał - zabijają go. Mowa o gnieźnieńskim grodzie i jego śmierci |
| Skarga umierającego; |
narzekanie konającego nad źle przeżytym życiem; pieśń o układzie abecedarnym; narzeka, ze nic nie ma prócz grobu, zbierał tylko pieniądze, nie czcił żadnego święta, Bogu był skąpy, widzi niebo zamknięte a piekło otwarte, sprzedał się diabłu, pomóc mu może spowiedź i żal za grzechy, oddanie pieniędzy, modli się do Jezusa i przestrzega: "Co mnie dzisiaj, to wam potem" |
| Słuchaj tego wszelika głowo…” |
Pieśń dekalogowa; być może Władysława z Gielniowa; wymienione przykazania i opisani ludzie którzy je łamią |
| Świebodność Boga Żywego…”; |
pieśń o wniebowzięciu Marii; Gabryjel przynosi wieść, że Jezus po nią przyjdzie; Jezus ją zabira, aniołowie mówią, że nie mogą się z nią równać i ma zasiąść po prawicy Jezusa |
| Tragedia Piotra Włostowica. |
Piotr, zaufany króla, opiekował się książęciem, słuzył radą i przyjaźnią. Niewierna żona księcia, Agnieszka, bojąc się, iż P. zna prawdę, podburzyła męża do zgładzenia P. Piotr zostaje uwięziony, poddany mękom (wydłubane oczy, ucięty język, okaleczone ciało), wydalniny z kraju. Przyjaciele P. zatroskani nikczemnością księcia organizują wojskowy przewrót, w wyniku którego ginie para książęca a w kraju nastaje spokój. |
| Trzy Maryje poszły…”, |
fragment ewangelii Marka wierszowany; wizyta w grobie, rozmowa z aniołem, Alleluja po każdej zwrotce. |
| Wesoły nam dzień nastał |
kolęda; narodziny, anioł woła pasterzy, mowa o tym, że Maria została dziewicą |
| Wiersz o bitwie pod Grunwaldem; |
Heksametr??? Krzyżacy pełni pychy, gardzą pokojem, dwa miecze, Władysław jak Dawid z Goliatem, śmierć Ulricha, chwała dla Boga, który dał zwycięstwo. |
| Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego; |
Tęczyński- kasztelan- niezadowolony z naprawy zbroi pobił płatnerza, za co krakowscy mieszczanie go zabili. Utwór antymieszczański, syn go pomścił. Waltko i Greglar - rajcowie miejscy |
| Wierszowany katalog królów polskich; |
wykaz królów polskich od Bolesława Chrobrego do Aleksandra Jagiellończyka |
| Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543, oprac. A. Jelicz, Szczecin 1985 – Filip Kallimach, Jan z Wiślicy, Mikołaj Hussowski, Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek. |
|
| Filip Kallimach |
Utwór epicki wzorem Odysei. Zwraca się do ukochanej Fanni, opisuje swoje przygody, nieszczęścia, wygnanie, bardzo poetycki język, ciągle nawiązuje do mitologii, w końcu mówi, że warto było dla Fanni porzucić rodzinę, ojczyznę, przyjaciół); inne utwory - do Fanni, boleje nad tym, że nie przyszła na spotkanie, opisuje tęsknotę i oddanie tej kobiecie,ostatnich 5 strof to erotyk; do Grzegorza z Sanoka- wzywa arcybiskupa lwowskiego, by wrócił z wygnania wiejskiego do miasta, powołuje się na narodziny Ch.=miasto potrzebuje pasterza. Do muz- zauroczenie Drusillą, która przewyższa Fanni wdziękiem i urodą (znudziło sie pisac i słuchać o Fanni). Do Marka Jakuba, kasztelana krakowskiego- wychwala jego męstwo, wierną służbę u boku króla, uczciwość, wzywa go do obrony ojczyzny. Do jakuba z Bokszyc- chwali biesiady, ich wyważone proporcje(jadło, picie, rozmowy, rozrywki), po których człowiek wypoczywa szczęśliwy, doskonale śpi (śniąc o Fanni of kors;)) Do Mikołaja Mergusa- żali się, że przestał pisać i bywac w wspólnym świecie literackim, czy to kiepskie pióro zniechęciło dawnego przyajciela czy skłonnośc w stronę kleru? (pyta). |
| Jan z Wiślicy |
Wojna Pruska - opis bitwy pod Grunwaldem, król modli się o zwycięstwo, ukazuje mu się biskup Stanisław, dokładny opis walki i zwycięstwo. Wprowadził do poezji tematykę narodową. |
| Mikołaj Hussowski |
Pieśń o żubrze-pisał dla papieża, ale ten zmarł i utwór dostała Bona; opisuje wygląd, młode, polowanie na żubra, zaloty, okres godowy, walkę o dominację w stadzie, mówi szczerze, że nie wie, jak długo żyją żubry, na końcu zwraca się do Maryi i porównuje żubra do zażartego wroga Polski. Pieśń jest dziełem na wskroś oryginalnym. Autor przedstawił w nim bardzo cenne obserwacje i opisy przyrody litewskiej, nawiązania do historii tych terenów, scenki myśliwskie, a także opis osobistych przeżyć. Zrezygnował zarazem z tradycyjnych w ówczesnej kulturze literackiej nawiązań do mitologii. W zakończeniu utworu zawarł apel o podjęcie działań przeciw Turkom. Tym samym stał się jednym z prekursorów polskiej poezji patriotycznej. Ozwycięstwie najjaśniejszego władcy i pana, Zygmunta, z łaski Bożej króla Polski, wielkiego księcia Litwy, Rusi, Prus itd., pana i sukcesora - mówi o zwycięstwie nad Turkami-Polaków było mało, ale król się modlił i zebrali się do walki,Tatarzy się przestraszyli widząc uzbrojone miasto i uciekali po drodze paląc i pustosząc i zabijając lud.Cudowne zwycięstwo z pomocą Bożą(mimo przewagi liczebnej wroga) |
| Andrzej Krzycki |
Był biskupem (w końcu arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem), najpierw sekretarzem królowej Barbary, a po jej śmierci - króla Zygmunta. Chwali: Barbarę, potem nową żonę króla Zygmunta - Bonę, króla. Utwory miłosne do Damanty i Lidii, Przeciw: Lutrowi, upadkowi religii, bardzo gwałtownie zareagował na pojawienie się w Polsce tendencji luterańskich; Moralizatorskie: "Skarga Religii i Rzeczpospolitej"; krótkie wstawki prozą (omówienia); dobrze zna sytuację polityczną, mówi o ustawach sejmu; Mimo poważnych kłopotów ze zdrowiem uczestniczył w dwóch sejmach, na których walczył z naporem stronnictwa szlacheckiego. Echem tych wystąpień politycznych był m. in. utwór prozaiczny "Dialog na temat opublikowanego niedawno Sejmu azjańskiego" - dialog Rzeczpospolitej, Nikta i Każdego - dialog nt. sytuacji w Polsce i obowiązków obywatelskich, dyskutują między sobą wykorzystując cytaty z Biblii. |
| Jan Dantyszek |
Do: młodzieży (nie pić, uczyć się!), Zygmunta, królowej Barbary i innych znajomych. O sobie: od nauki odciągnął go dwór, był dyplomatą na dworze Zygmunta Starego, żali się, że musiał dużo podróżować (był posłem) i że jest biedny; był synem kupca, ale Cesarz Maksymilian nadał mu szlachectwo. |
| Andrzej Frycz-Modrzewski, Wybór pism, oprac. W. Voise, Wrocław 1977 lub wyd. nast. (BN I, 229) – O poprawie Rzeczpospolitej. |
PROZA Pięć ksiąg [podzielonych na rozdziały]- o obyczajach, o prawach, o wojnie, o kościele, o szkole. Refleksje autora nad aktualnym stanem Rzeczypospolitej, liczne wskazówki, rady, krytyczne opinie. Wskazówki, jak należy edukować młodzież, aby wyrsoła na praworządnych obywateli (praca, rozsądne zabawy, brak nudy i próżniactwa) wychowanie moralno-obywatelskie, pisane prawa powinny być sprawiedliwie i traktować WSZYSTKICH obywateli jak równych sobie, Walka z wysykiem i rozpanoszeniem się szlachty, częste odwołania do Cycerona jako wzoru godnego do naśladowania. Krytyka poszczególnych kardynałów, którzy dostąpili godności papieskiej i sprawują ją niegodnie i wbrew nauce Kościoła. Papież nie powinien być wybierany przez grono kardynałów i nie powinien pochodzić tylko i wyłącznie z Italii, bo rządzi całym kościelnym światem - wybory rozszerzone na reprezentacje z ludności wszystkich krajów. Postulat o oddanie nauczycielom należnego im z tytułu zawodowego trudu prestiżu. 3 podstawy solidnego państwa : uczciwe zwyczaje, sprawiedliwe, surowe sądy i armia na najwyższym poziomie. |
| Biernat z Lublina, Ezop, wstęp S. Grzeszczuk, oprac. J. S. Gruchała, Kraków 1997 – Żywot Ezopa Fryga oraz pierwsze 20 bajek. |
Literatura błazeńska. Ezop z Frygi, niewolnik o koszmarnej powierzchowności, bez wykształcenia, dzięki sprytowi, dobremu sercu i nadzwyczajnej mądrości stał się wyzwoleńcem; udzielał inteligentnych, skutecznych rad bazując na przykładach zwierząt (jako 1. wprowadził bajkę zwięrzęcą- z pozoru śmieszną, wytykającą ludzkie błędy i przywary, moralizatorską). Najbardziej znamiennymi cechami Ezopa są: brak szacunku dla uznanych autorytetów, kpiący, przewrotny żart, udawana głupota, która każe mu dosłownie wykonywać polecenia i która w ten sposób demaskuje konwenans. Jako niewolnik należał do filozofa Ksantosa, po wyzwoleniu służył radami królowi babilońskiemu Ligurowi, dzieki czemu stał sie majętnym człowiekiem. Po śmierci przysposobionego syna - zdradził Ezopa, popełnił samobójstwo -wyrusza oglądać świat. Ginie w Grecji z rąk podstępnych kapłanów delfickich, którzy widząc w jego mądrości zagrożenie, podrzucili złote dzbany, by oskarżyć o kradzież, uwięzić i zabić. Ezop został strącony ze skały w Delfach. |
| Jan Kochanowski, Dzieła polskie, oprac. J. Krzyżanowski, Warszawa 1967 lub wyd. nast. – Zuzanna, Muza, Szachy, Satyr, Proporzec, Jezda do Moskwy, Fragmenta. |
Epika Piękna Zuzanna odmawia dwóm starym sędziom uciech cielesnych, zostaje przez nich oskarżona o zdradę męża i skazana na śmierć; natchniony Duchem św. Danijejl konfrontuje sprzeczne zeznania sędziów, dzięki czemu dowodzi jej niewinności. Sędziowie giną, Zuzanna odzyskuje szacunek. |
| Muza |
Epika Manifest twórczości poetyckiej Kochanowskiego, który najprawdopodobniej czuje się niedowartościowany jako twórca, choć doskonale wie, że został wyróżniony „z tłumu”. Oczekuje, że ludzie docenią jego pracę oraz otrzyma zapłatę na stare lata – zdaje sobie sprawę z wagi swojego pisarstwa i spoczywającym z tego tytułu obowiązku: utrwalanie chwalebnych czynów dla potomnych, co bohaterowie zawdzięczają poetom. Prosi muzy, aby dzięki ich natchnieniu jego praca nie poszła w zapomnienie i służyła szlachetnym celom. |
| Szachy |
Epika Dedykacja: Janowi Krzysztofowi Hrabi z Tarnowa, kasztelanowi wojnickiemu. W przedmowie mówi, że chce opowiedziec o wojnie - ale takiej, która się rozgrywa na stole, nie wymaga miecza i zbroi. Fiedor i Borzuj rozgrywają partię szachów o rękę królewny Anny (córkę króla Tarsesa); ta widząc przewagę Borzuja uświadamia sobie, że woli za męża Fiedora, przekręca zatem jeden pionek (wieżę- sugerując poświęcenie wieży, by w następnym ruchu matować króla). Fiedor odkrywa fortel, wygrywa partię, poślubia Annę. Autor przedstawia zasady gry |
| Satyr |
Epika Dedykowane królowi Zygmuntowi Augustowi. Narratorem utworu jest satyr- dziki mąż (rogaty, owłosiony, obcy przybysz, antyczny towarzysz Dionizosa), którego z lasu, gdzie mieszkał, wypłoszyli ludzie ścinając drzewa. Poddaje krytyce Polaków, którzy nie idąc przykładem przodków powołanie rycerskie, dobro Rzeczypospolitej zmienili na handel, prywatę i bogacenie się. Na nic złoto i pieniądze, kiedy ojczyzna grabiona przez najeźdźców. Ostrzega przed zamiana miecza na pług, wrogowie(Niemcy, Turcy, Tatarzy) coraz bliżej podchodzą pod granice; przodkowie nie mieli złota, za to mężnie walczyli o Polskę, ginęli z honorem. Krytykuje obyczaje(wysyłanie dzieci na zagraniczne uniwersytety, dbanie o własne interesy na szkodę kraju, odstąpienie od przykazań i wiary- złe wychowywanie dzieci). |
| Proporzec |
Zasadniczą część utworu wypełnia opowiadanie o zdarzeniach utrwalonych na proporcu, który został księciu podczas uroczystości w Lublinie "do ręku podany". Kochanowski przypomniał tu historię stosunków polsko-krzyżackich i dzieje Polski u wybrzeży Bałtyku. |
| Jan Kochanowski, Fraszki, oprac. J. Pelc, Wrocław 1991 lub wyd. nast. (BN I, 163). |
3 księgi. Fraszki Jana Kochanowskiego ukazują portret człowieka renesansu, wszechstronnie wykształconego i potrafiącego w trafny sposób dostosować rodzaj humoru do sytuacji. Można je podzielić na trzy grupy: do pierwszej zaliczyć należy tematykę żartobliwą, przedstawiającą ówczesne sposoby spędzania wolnego czasu – zabawy i biesiady. Drugą grupę tworzą utwory o tematyce miłosnej, zarówno erotyki jak i dzieła skierowane do przyjaciół poety. Ostatnia, trzecia grupa, to dzieła refleksyjno – filozoficzne. Ponadto Fraszki prezentują sposób życia w szesnastowiecznej Polsce. Pokazany on został poprzez przedstawienie ludzkich zachowań, jak również wad czy słabości, które to Kochanowski w sposób niejednokrotnie żartobliwy opisuje. Fraszki pisane po polsku, Floriceny po łacinie. O Hannie, Na starą, Sen, Na nabozną, O dobrym panie, O Kachnie, Na posła papieskiego, O doktorze Hiszpanie, Do gór i lasów, Na lipę, Na dom w Czarnolesie, O rozwodzie, Na matematyka, Do Magdaleny, Do dziewki itd. |
| Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich, oprac. T. Ulewicz, Wrocław 1962 lub wyd. nast. (BN I, 3). |
Dramat Temat utworu zaczerpnięty z legend o wojnie trojańskiej, ale autor nadał wydarzeniom koloryt polski, dlatego też już współcześni treść dramatu odczytali jako bezkompromisowe potępienie samowoli i braku patriotyzmu, a jej zakończenie jako pobudkę wojenną mającą zachęcić szlachtę do wyprawy na Moskwę. Tekst właściwy tragedii poprzedza list dedykacyjny Kochanowskiego do Zamoyskiego (prezent na jego ślub), który wyjaśnia część okoliczności związanych z prapremierą Odprawy. Kochanowski informuje Zamoyskiego o zawartości dramatu i wyraża nadzieję, że będzie mógł być obecny podczas przedstawienia. Odprawa posłów greckich odwołuje się do mitu o wojnie trojańskiej. Opowiada o przybyciu do Troi dwóch posłów greckich: Menelaosa i Ulissesa (Odysa). Domagają się oni zwrócenia Heleny prawowitemu mężowi. Król Priam zrzeka się odpowiedzialności podjęcia decyzji na rzecz rady miejskiej. Ta, pod wpływem przemowy Iketaona, postanawia nie wysłuchać posłania i dalej przetrzymywać Helenę w Troi. Utwór kończą pierwsze wieści o wojnie i przemowa Antenora nawołująca Trojan do walki. |
| Jan Kochanowski, Pieśni, oprac. L. Szczerbicka-Ślęk, Wrocław 1997 lub wyd. nast. (BN I, 100). |
Mówi o powodzi, Noem i tęczy; do Hanny (tylko od niej chce pochwał, czeka na nią), żeby nie pokładać nadziei w majętności, bo Fortuna może wszystko zabrać, cnota to skarb wieczny; trzeba poprzestawać na małym, mieć umiar, bo dzięki temu dostajemy łaskę od Boga - trzeba wszystko przyjmować z wdzięcznością; Nawiązuje do walki z Turkami, "skujmy talerze na talery", "Polak mądr po szkodzie"; o żonie - ozdobie męża; zachować stateczny umysł w szczęściu i nieszczęściu; "A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie"; mówi do rządzących, że "zasiedli boże miejsce na ziemi", ale sami maja nad sobą Pana i że występki przełożonych miasta zgubiły. |
| Jan Kochanowski, Psałterz Dawidów, oprac. K. Meller, Kraków 1997 – dedykacja, psalmy 1, 71, 110, 123, 136 |
Dedykowane Piotrowi Myszkowskiemu, biskupowi krakowskiemu, który odkrył w Kochanowskim poetę, docenił kunszt pisarski i talent. Kochanowski jako pierwszy przełożył Psałterz na język polski, przy wsparciu i życzliwości biskupa. Psalm 1. szczęście spotyka ludzi wierzących i prawych, żyjących zgodnie z wiarą, niewierzących i złych, co Boga się nie boją spotyka kara. 71. Wyznanie wiary, dobrowolne oddanie siebie Bogu, prośba o wstawiennictwo i wytrwałość w stanie łaski. 110. Bóg powołuje króla Dawida, by zasiadł po jego prawicy, nie musi się obawiać nieprzyjaciół, którzy z łaski bożej i waleczności wiernego ludu zginą. 123. Prośba o łaskę dla ludzi, przebaczenie grzechów, zmiłowanie się i ulżenie cierpieniom. 136. Chwalcie Pana, Boga, miłosierdzie, dobroć itd. |
| Jan Kochanowski, Treny, oprac. J. Pelc, Wrocław 1986 lub wyd. nast. (BN I, 1). |
Kochanowski podszedł w sposób twóczy do starogreckiego gatunku. XIX trenów adresowanych do zmarłej w wieku 2,5 lat Orszulki - córki poety.Układ kompozycyjny jednego trenu zastosował w kompozycji całego cyklu. Pojawia się pochwałą cnót Orszulki, wielkość poniesionej straty, demonstracja żalu, pocieszenie, napomnienie. Orszulka podobno przejawiała zdolności poetyckie, porównana została też do małej oliwki ściętej przypadkiem przez nieuważnego Ogrodnika Boga. Pojawia się zachwianie wiary w Boga u Kochanowskiego, prosi też Orszulkę, żeby mu się ukazała jako sen, mara - jeśli gdzieś jest. Pojawia się w XIX trenie w trakcie snu z Matką poety.Milczy, do Kochanowskiego mówi tylko Matka. Na koniec króciótkie epitafium Hannie Kochanowskiej - siostrze Orszuli. |
| Jan Kochanowski, Z łacińska śpiewa Słowian Muza, przeł. L. Staff, Warszawa 1982 – Elegie, ks. I; Foricenia 1-50; Liryki. |
1. opowiada o tym, jak Kochanowski stał się poetą dzięki miłości do Lidii poznanej w Padwie; pozostaje cały w mocy kobiety, na każde jej skinienie gotowy. 2. Historia miłości Fedry do pasierba Hipolita- kiedy nią wzgardził oczerniła go przed mężem Tezeuszem, który skazał syna na śmierć. 3.Nie ma ważniejszej rzeczy od miłości; przywołanie antycznych bohaterów, którym miłość dodawała męstwa i waleczności, ginęli na oczach swych ukochanych, żon- Kochanowski:daj Boże taką śmierć. 4.W życiu najważniejsza jest miłość-nie bogactwa, nie sława, nie podróże, tylko życie u boku kochanej kobiety.5. Tłumaczy się Tarnowskiemu dlaczego nie pisze o historycznych zdarzeniach, ważnych sprawach, podróżach i ciekawym świecie- oddaje się poezji miłosnej ku czci ukochanej. 6. Wychwala urodę i talenty Lidii, nie pragnie dóbr materialnych, a jedynie wzajemność ukochanej. Dla niej powstają te utwory, ona jest adresatką i sprawczynią Muzy Słowian. 7. Czas pokoju należy wykorzystać na miłość. 8. Skarży się, że kochana go porzuciła, upomina dziewczęta, żeby kochały póki |
|
są młode i piękne, bo na starość będą żałowały :kto mądry po szkodzie. 9. Opowieść o Likocie, który po odejściuFilidy stracił sens życia. 10. Kochanowski czeka na Lidię, która obiecała spędzić z nim noc, nie przyszła. 11. Pragnie umrzeć na rękach Lidii, chce spocząć we Włoszech i być opłakiwany przez nią przez długie lata. 12. Kochanowski odtrącony przez Lidię nie może znaleźć ukojenia, nie słucha rad przyjaciół, marzy tylko o ukochanej dla której jest gotów wszystko poświęcić. 13. Marzy aby zamieszkać z Lidią na wsi, żyć nie bacząc na troski w miłości i szczęściu, troszczyć się o nią; wie jednak, że ona woli życie światowe pełne przepychu i rozrywki, że odjedzie z innym. 14. Żali się na niestałość i pazerność kobiecą- Lidia porzuciła go dla bogatszego; ostrzega przed niewiernymi kochankami, które bardziej od darczyńcy cenią dary. 15. Historia Wandy: ślubowała Bogu czystość, pokonała najeźdźcę niemieckiego Rytygiera i skoczyła do Wisły dziękując za zwycięstwo i ocalone dziewictwo. |
| Foricenia |
Fraszki-igraszki muzy. Pochwała przyjaźni, miłości, biesiadowania (Do towarzyszy, Życzenie, Na biesiadę, Na dziewczęta weneckie, Do Korynny, Do Fausta, Do Ibika, Do Foloe), doborowe towarzystwo i przednie trunki). Wspomina przyjaciół, ich zalety, osiągnięcia, wady i ułomności,(Na obraz Andrzeja Dudycza, Do Piotra Rojzjusza, Nagrobek Andrzejowi Żelisławskiemu, Do Mikołąja Firleja, Do Jakuba Górskiego sugeruje czym należy się kierować w życiu: wiara(Spowiedź), stawianie dobra ponad urodę, cnotę ponad pustosłowie, skromność nad bogactwo (Na pysznego bogacza, Na obraz Patrycego, Do Filipa Padniewskiego), składa hołd wielkim poetom (Na grób Franciszka Petrarki, Na pisma tegoż); fraszki poświęcone postaciom historycznym,ale też mitycznym opiewające męstwo i szlachetne czyny (Do Mikołaja Radziwiłła, Na dzień urodzin królewskich, Nagrobek Stanisławowi, Na zwycięstwo Nikofonta, Nagrobek Mikołąjowi Firlejowi, Nagrobek Cerazynowi). Liczne wstawki antyczne!! |
| Elegie |
Elegia - utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość); wyróżniamy też elegie miłosne i patriotyczne. Kochanowski pisze dużo o miłości, o Lidii, historia Fedry i jej pasierba Hipolita (zakochała się w nim, on ją odrzucił, ona nakłamała jego ojcu, ojciec go wygonił i rzucił na niego klątwę, chłopak zginął); Elegia o Wandzie, która nie chciała Niemca |
| Foricenia |
foricenium (łc. foris coena ‘ucztowanie na zewnątrz domu’) lit. określenie stosowane przez J. Kochanowskiego w stosunku do tworzonych przez siebie krótkich, lekkich utworów opisujących anegdoty i zabawne wydarzenia z towarzyskiego życia dworskiego. Krótkie utwory, każdy ma tytuł: "Do..." lub "Na..." np Do czytelnika, Na biesiadę... |
| Liryki |
Ody są utworami stroficznymi, rzadko występują w postaci stychicznej. Utrzymane są w nastroju dziękczynnym lub pochwalnym czy nawet panegirycznym. Ody są wierszami patetycznymi, które przeznaczone są do opiewania wielkich ludzi czy przełomowych wydarzeń. Mają tytuły: "Do...", "O..." lub "Na..." np. "Na konia", "Francuzowi..." |
| Klemens Janicki (Janicjusz), Carmina. Dzieła wszystkie, wyd. i wstęp J. Krókowski, przeł. E. Jędrkiewicz, Wrocław 1966 lub: Klemens Janicki (Janicjusz), Poezje wybrane, przeł. Z. Kubiak, Warszawa 1975 – Tristium liber (Księga żalów). |
Księga Żalów - opowiada o podróży, jednak pobyt we Włoszech (podróż życia) i poznawanie przez niego kultury antycznej skróciła mu puchlina wodna. Po powrocie do kraju żył w obliczu nadciągającej śmierci. Pisze o swoich narodzinach (pochodził z rodziny chłopskiej), o nauce, której z powodu biedy nie mógł kontynuować, ale zyskał opiekę od osób takich jak Jan Dantyszek, został sekretarzem Andrzeja Krzyckiego, trafił na dwór Kmity. Ma 25 lat i żali się z powodu choroby i nadchodzacej śmierci. |
| Łukasz Górnicki, Dworzanin polski, oprac. R. Pollak, Wrocław 1954 lub wyd. nast. (BN I, 109) lub: Pisma, oprac. R. Pollak, Warszawa 1961 – t. 1, ks. I i III. |
PROZA W części tłumaczenie, w części parafraza włoskiego dzieła Il cortegiano Baltazara Castiglione. Za ten utwór Górnicki otrzymał w 1561 roku tytuł szlachecki i herb Ogończyk.Górnicki starał się dopasować Dworzanina do polskich realiów.Podkreślił także ważną rolę dialogu znamienitych postaci:Wojciecha Kryskiego, Stanisława Maciejowskiego, Andrzeja Kostki, Aleksandra Myszkowskiego, Jana Dreśniaka, Stanisława Wapowskiego, Stanisława Bojanowskiego i Stanisława Lupy Podlodowskiego (ojca żony Jana Kochanowskiego.Te osobistości na kartach Dworzanina polskiego spotkały się w 1549 roku w rezydencji biskupa Samuela Maciejowskiego w podkrakowskim Prądniku. Z ich rozmów wyłania się wizerunek idealnego dworzanina, łączącego pochodzenie i maniery z wykształceniem, powściągliwością i honorem.Księga I - Człowiek ma się nie wydwarzać, ale robić wszystko niedbale, bo gdy widzą, że mu coś łatwo przychodzi, będą go podziwiać (gdy komuś coś ciężko przychodzi, męczy się, to przykro na to patrzeć).Przykład - taniec lub jazda konno - trzeba zachowywać sie naturalnie, "zbytnia pilność szkodzi";to robi wrażenie - jeśli ktoś widzi, że cos nam łatwo |
|
przychodzi, myśli, że umiemy to jeszcze lepiej, niż pokazujemy. Dworzanin musi też zachować grację w mowie - krytykuje ślepe używanie obcych słów. Białogłowy gwałtem chcą być piękne - autor nazywa to wydwarzaniem, powinna zrobić to tak, że nie można rozpoznać czy się stroiła, czy nie. Krytykuje mocny makijaż, pochwala postępki szczere, chód i mowę niewydwarzaną. Piękne zęby ją zdobią, byleby się nie śmiała bez przerwy chwaląc się nimi. |
| Mikołaj Rej, Wybór pism, oprac. A. Kochan, Wrocław 2006 (BN I 308) – Krótka rozprawa, Kupiec, Wizerunk, Źwierzyniec – rozdział I, II i III, Figliki, Źwierciadło. |
|
| Krótka rozprawa między panem, wójtem i plebanem |
Satyra społeczno-polityczna, napisana pod pseudonimem Ambrożego Korczboka Rożka, przedstawia konflikt między trzema stanami: szlachtą, duchowieństwem i chłopstwem. Pan wytyka duchowieństwu nieuctwo, pasożytniczy tryb życia, zaniedbywanie obowiązków (niestaranne odprawianie mszy, zamiast moralizatorskich kazań- łajanie), chciwość w ściąganiu ofiar i opłat (szczególnie wyśmiewa odpusty). Pleban krytykuje prywatę i ograniczenie umysłowe posłów, przekupstwo urzędników (szczególnie sędziów), wysokie świadczenia na cele woskowe. Wójt skarży się na wspomniane wyżej, ale także na skrupulatnie wyliczaną dziesięcinę, zakłamanie duchowieństwa(wyzysk w imię Boga), tłoki (dodatkowe dni pracy pańszczyźnianej), zbytek, wystawne życie, polowania, które niszczą zbiory, oraz zadłużanie się co prowadzi do utraty włości. Dialog, mowa potoczna. |
| Wizerunek... |
Obszerny traktat etyczny o godziwym życiu. Wzorowany na Znakach zodiaku włoskiego humanisty Palingeniusa. Alegoryczna opowieść o młodzieńcu, który wędruje po świecie w poszukiwaniu cnoty i "poczciwej" wiedzy o życiu. Wielbi on rozum i ład moralny, a gardzi próżnością tego świata, bogactwem, "zbytkiem". W rozmowach z mędrcami greckimi - spotyka Epikura, Sokratesa, Platona, Arystotelesa - kształtuje się znamienny dla Reja ideał człowieka poczciwego. Człowiek ten jest wolny i niezależny ("zwolna myśl - rozkosz "), pędzi skromny, zacny, cichy żywot w rodzinnym gronie i na własnym gospodarstwie. Sztuka pisarska Reja sięga tu wysoko. W wielu opisach - plastycznych, sugestywnych (Zioła, czyli ogród Epikura, Srogość śmierci) - ujawnia Rej prawdziwe mistrzostwo. Wizerunek... porównywano do Boskiej komedii Dantego.
|
| Zwierzyniec |
Epigramat- krótki utwór poetycki odpowiadający polskiej fraszce. Poematy Reja nacechowane moralizmem zawierają opisy sławnych postaci historycznych, mitycznych, każdy taki model cechuje osobne zachowanie, postawa życiowa - zacnego władcy, dobrego sługi, zbożnego prostaczka. Znajdują się tu również portrety wybitnych pisarzy: Jana Kochanowskiego i... samego Reja. Są też wiersze o rozmaitych urzędach: sędziego, hetmana, biskupa czy (zjadliwie opisanego) papieża, są bajki zwierzęce. Źwierzyniec sięga do dawnej tradycji, umiejętnie ją przetwarzając. Istotą jego jest myślenie emblematyczne. Do tekstu dołączone zostały ryciny; Źwierzyniec stanowi zatem syntezę słowa i obrazu. W zwięzłych i celnych epigramatach Rej objawia się w pełni jako moralista. Ostatnią część tomu stanowią Figliki. Np. Sigismondus Augustus- postawa szlachetnego władcy, mądrego i prawego, ideał króla jakiemu ciężko dorównać; Bona, królowa polska- włoska, mądra kobieta, która wiele dobrego uczyniła,ale za duzo rozumów zjadła- przemądrzała i wzbudzająca niechęć; Jan Kochanowski- wyborny poeta, wzór szlachcica; Papież- zadufany w sobie pyszałek, któremu zdaje się, ze jest mądrzejszy od Boga(ku przestrodze).
|
| Figliki albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie |
Są to zabawne anegdoty, facecje, fraszki, pełne pogodnego humoru i nieodpartego komizmu, choć bywa on rubaszny, nieprzyzwoity. Rej sięgał często do wzoru Biernata z Lublina, a jako twórca polskiej fraszki stał się prekursorem Kochanowskiego. Pod maską niepozornego żarciku kryje się ostra krytyka społeczeństwa (dworskiego, duchownego, chłopskiego); Rej obnaża ówczesne przywary tj. rozwiązłość, cwaniactwo, brak autorytetów, upadek moralny, łatwiznę i podrzędne przyjemności zamiast cnoty i sprawiedliwości, egoizm i zaniedbanie dobra wspólnego, głupotę i bezmyślność. Np. Pleban pieska na cmentarzu pochował- biskup go pogonił, kiedy mu zapłacił pozwolił na pochówek i ochrzcił psa; Baba, co pasyją płakała-baba płacze w czasie nabożeństwa, bo głos księdza przypomina jej drogiego osła, który tak samo kwili i jęczy; Pokuta żony z mężem- ksiądz kazał babie na spowiedzi przyznac mężowi, że urodziła nie jego dziecko, kiedy dzieciak płakał baba kazała mężowi założyć maskę brodatego dziada i uspokoić małego, kiedy stał w masce krzyknęła do niego w żartach (realizując zadaną pokutę) żeby dał spokój nieswojemu dziecku; |
|
Panna co nie kazała z kucharkami grać- panna narzeka na panicza, ze wykorzystuje kucharki, ten odpowiada, że woli łatwą miłość z kucharkami niż długotrwałe starania o panny dworskie; Mieszczanie co się spowiedali- spowiadali się z cudzołożenia z obcymi żonami, ksiądz ich wygonił mówiąc, że te kobiety na spowiedzi wyznały,że są zadowolone z kontaktów z obcymi mężczyznami- żeby nie zawracać księdzu głowy błahostkami a na drugi raz i jego zaprosić do zabawy; Dziewka co kożuszka szanowała- matka przykazała córce uważać na nowy kożuch, ta w kościele klękając zwijała kożuch za kolana a ksiądz mszę wydłużał, pod ławki zaglądał żeby popatrzeć na wdzięki panienki. |
| Zwierciadło |
Ostatnim dziełem Reja jest niejednorodny gatunkowo traktat Źwierciadło (1568). Podsumowuje on tu swoje poglądy na człowieka i świat, rozwijając popularną
w czasach odrodzenia formułę gatunkową Źwierciadła [łac. speculum], czyli wizerunku jako wzoru moralnej doskonałości człowieka. Składa się z kilku autonomicznych części. Pierwszą i najważniejszą stanowi Żywot człowieka poczciwego, pisany prozą (3 księgi). Jest to - w zamierzeniu autora - pełny i wzorcowy obraz życia ludzkiego. Opisany tu "człowiek poczciwy" to szlachcic, ziemianin, postać swojska i bliska ówczesnemu czytelnikowi. Rej przedstawia wiek młodzieńczy, dojrzały i starość swego bohatera. Opisuje jego wychowanie. Powinno być ono zgodne z przyrodzonymi cechami dziecka (jego osobowością), musi też mu zapewnić wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny, jak i umysłowy. Trzeba zdobywać mądrość, ale nie tylko z ksiąg ( choć wiele "rozkoszy dają"), także z potocznego doświadczenia, bacznej obserwacji, znajomości obyczajów. Najważniejsza jest "cnota - wielka królowa", a znaleźć ją można tylko w ziemiańskim stanie. |
| Kupiec |
Utwór dramatyczny, łaczy tradycję moralitetu z estetyką odrodzenia. Utwór nosi podtytuł Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego. Bohater, prosty i zwykły człowiek - staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia. Sama wiara i łaska wystarczą do zbawienia(luteranizm).Kupiec Rejowy, wzorowany na dramacie luteranina z Bawarii, Thomasa Naogeorga, Mercator, seu Iudicium z 1540 roku, jest od oryginału o wiele obszerniejszy. Jego Mercator to „każdy”, kto - dokonując rozrachunku w obliczu śmierci - odrzuca swoje dobre uczynki, jako obciążające, i staje przed Panem zbrojny tylko w wiarę. Rej wykorzystał całą fabułę pierwowzoru, przejął postaci i kolejność scen. Jednak inaczej podzielił swój, dwukrotnie dłuższy, utwór: podział na pięć aktów zastąpił dwoma jedynie częściami, a całość ubarwił mnóstwem scen rodzajowych i bogactwem mowy potocznej. Chory Kupiec Reja w pierwszej części dzieła wzywa na ratunek Plebana, który mu daje napój („trank”) z dobrych uczynków. To nie pomaga, a zatem skłania do namysłu nad środkami, zapewniającymi zbawienie. Przybywający w części drugiej Paweł i Kozmus, wysłani przez Chrystusa, wzruszonego pokorą chorego, ofiarowują właściwy „trank” i nasz bohater wymiotuje dobrymi uczynkami, by przed nadchodzącym Sądem Boskim (przedstawionym tu na wzór staropolskiej praktyki sądowniczej, tak dobrze znanej Rejowi) stanąć wolnym od ciężaru własnych zasług. Inaczej, jak to miało miejsce w przypadku również wezwanych na Sąd Boży Księcia, Biskupa i Gardyjana, potępionych, bo ich dobre uczynki nie zdołały przeważyć szali grzechów |
| Mikołaj Sęp Szarzyński, Rytmy abo wiersze polskie oraz cykl erotyków, oprac. J. Krzyżanowski, Wrocław 1973 (BN I, 118) lub: Mikołaj Sęp Szarzyński, Poezje zebrane, wyd. Radosław Grześkowiak i Adam Karpiński przy współudziale Krzysztofa Mrowcewicza, Warszawa 2003 (BPS, t. 23). |
W Sonetach zwraca się do Boga, w formie modlitwy, pisze też "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" - wszystko zniszczeje - złoto, sława, piekność nie wystarczą, tylko Bóg. ; "Do Mikołaja Tomickiego" - sławi jego cnoty; "O Bożej opatrzności na świecie; "Epitafium Rzymowi" - patrzy na ruiny Rzymu i mówi: "to miasto świat zwalczywszy i siebie zwalczyło", Fortuna sprawia że wszystko niszczeje, a człowiek trwa. |
| Piotr Skarga, Kazania sejmowe, oprac. J. Tazbir i M. Korolko, Wrocław 1995 lub wyd. nast. (BN I 70) – kazanie II i VII. |
|
| KAZANIE II |
PROZA O pierwszej chorobie Rzeczypospolitej - nieżyczliwości ku ojczyźnie i o miłości ku ojczyźnie - autor wylicza tu sześć chorób Polski. Są to: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa i bezkarność grzechów jawnych. Dalszy ciąg kazania poświęca autor pierwszej chorobie, tzn. "nieżyczliwości ludzkiej ku Rzeczypospolitej", która płynie z "chciwości domowego łakomstwa". Mówi o swej własnej miłości do ojczyzny, która jest świętym obowiązkiem każdego człowieka. Domaga się bezinteresowności, miłości dla niej samej. Atak skierowany jest w stronę magnatów dbających jedynie o swoje bogactwa. Widmo tonącego okrętu. Wymienia m. in. Judytę i Esterę które ocaliły swój naród narażając własne życie. "Ręka na obronę ciała rada ginie". |
| KAZNIE VII |
PROZA O prawach niesprawiedliwych, czyli o piątej chorobie RP. Wymienia różne rodzaje praw: Przyrodzone (sumienie), boskie pisane (10 przykazań) i kościelne (ustanowione przez przez duchownych) oraz królewskie i RP - o których mówi, ze muszą być dobre i sprawiedliwe. Czym sternik lub woźnica, tym prawo w RP. Do prawa potrzebny jest jeszcze urząd i sędzia, który będzie je egzekwował. Wylicza prawa niesprawiedliwe, m.in. o mężobójstwie, krzywdzące chłopa, dla którego żąda wolności osobistej. Prawa powinny się zmieniać wraz ze zmianą obyczajów - "Sam Pan Bóg swoje prawa odmienił". |
| Proza polska wczesnego renesansu 1510-1550, oprac. J. Krzyżanowski, Warszawa 1954 –Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem, Sowiźrzał krotofilny i śmieszny. |
|
| ROZMOWY KTÓRE MIAŁ KRÓL SALOMON MĄDRY Z MARCHOŁTEM |
PROZA Dedykowany pani Annie z Jarosławia, kasztelance wojnickiej; polskiego przekładu tego dzieła dokonał Jan z Koszyczek. Utwór rozpoczyna się od momentu, kiedy Salomon przejmuje tron po Ojcu. Spotkawszy szkaradnego Marchołta, uważa go za mądrego, proponuje mu dialog, polegający na tym, że król będzie zadawał pytania, a Marchołt, jeśli będzie odpowiadał trafnie i mądrze, zostanie obdarowany. Pierwsza część rozmów ma formę zawodów w posługiwaniu się przysłowiami, co nawiązuje do księgi zwanej Przypowieściami, którą przypisuje się Salomonowi - Marchołt i król wymieniają się przysłowiami, przewrotnie je przekręcając i wprowadzając ironię. Kolejna części utworu jest podzielona na krótkie opowiastki. W historyjkach tych Marchołt zawsze wypełnia wolę Salomona, choć nierzadko rozumie polecenia króla na swój sposób i w satyryczny sposób je realizuje. Wielokrotnie też podstępem udowadnia Salomonowi, że ów się myli, aranżuje sytuację tak, żeby ośmieszyć Salomona i zmusić go do działania wbrew temu, co król Salomon wcześniej powiedział. W pewnym momencie (gdy Marchołt pokazał mu tyłek) Salomon nie wytrzymuje ciągłych kpin podwładnego i skazuje go na śmierć przez powieszenie. |
|
Jednak Marchołt prosi o to aby mógł sobie wybrać odpowiednie drzewo, a że żadne mu nie pasuje – uchodzi z życiem. |
| SOWIŹRZAŁ KROTOFILNY I ŚMIESZNY |
PROZA Kilka opowieści, zawierających nardziny i żywot bohatera. Akcja ma miejsce w saskiej (czyli niemieckiej ziemi).Narodzone dziecko było trzykroćchrzczone - w kościele, w jeziorze i w domu obmyte - miał być to znak jego nieszczęścia.Sowiżrzał nie miał żadnego rzemiosła, zajmował sie kuglarstwem i błazeństwem, skarzyli na niego sąsiedzi do rodziców - ten jednak sprytnie oszukał ojca - przejechał z nim na koniu i rzekomo siedział spokojnie, a jednak ludzie krzyczeli za nim, że jest łotrem. Rzeczywiście - Sowiżrzał pokazywał ludziom język, czego Ojciec nie widział, a jadąc z tyłu, wypiął na ludzi goły zadek.Sowiżrzał podrózuje, trafia do Marborka i do Rzymu do Papieża - wszystkich sprytnie to poniża, to potem unika odpowiedzialności, oszustwem zdobywa pieniądze - ogólnie para się kuglarstwem i błazeństwem. Zaskakującą czytelnika pomysłowościa swoich oszustw i błazeństw. Sowiźrzal rozmawia z uczonymi, którzy zadają mu pytania typu: ile kropli jest w morzu (odpowiada tak samo, jak Ezop - żeby wstrzymać rzeki to policzy), ile dni minęło od czasów Adama, gdzie jest środek świata, jak daleko jest niebo i jak duże - na wszystko |
|
sprytnie odpowiada. Uczy tez osła mówić i staje przed papieżem (który wzywa go do siebie, bo ten obraca się tyłem do ołtarza w czasie mszy). |
| Szymon Szymonowic, Sielanki i pozostałe wiersze polskie, oprac. J. Pelc, Wrocław 2000 (BN I 182) – z sielanek: Dafnis, Żeńcy, Kołacze, Pomarlica. |
sielanki |
| DAFNIS |
Dafnis - imię symbolizujące nieszczęśliwego kochanka, twórcę pieśni pasterskich; Dafnis zwraca się do"okrutnej Filli", opowiada o wspaniałym życiu pasterskim i o swojej milości, ale Fillis tym wszystkim wzgardziła, śmieje się z niego. |
| ŻEŃCY |
Rozmawiają: Oluchna, Pietrucha, Starosta; Ludowa pieśń o słoneczku, powtarzana przez Pietruchę jak refren. Pracujące na polu kobiety skarżą się na trud, bezlitosnego Starostę (jedną z metod jego dyscypliny jest popędzanie pracujących batem). Pracownice są już tak wyczerpane ciężką pracą, iż skarżą się i żalą na jej warunki. O wszystko oskarżają pracodawcę. Jednym ze sposobów w jaki sposób mogą się wyżalić jest śpiewanie piosenek o Staroście. Ale najczęściej żali się Pietrucha, która ma odwagę to robić wyłącznie wtedy gdy pan jest już w bezpiecznej odległości. Kiedy się zbliża, od razu zaczyna śpiewać zupełnie inna piosenkę, która wychwala Starostę - jego dobroć, życzliwość, wróży mu szczęście i wiele uciechy w życiu.Kobitki opowiadają o życiu, trochę plotkują. Gwara chłopska. |
| KOŁACZE |
Panny rozmawiają z sześcioma parami. „Kołacze” zawierają scenkę przyjazdu pana młodego do szlacheckiego dworku oraz opis wesela i obrzędów weselnych. Nastrój utworu jest pogodny i wesoły. Poeta oddaje przeżycia nowożeńców, obrazki obyczajowe, stylizowane nieco na sposób antyczny. Tytuł sielanki pochodzi od świetnie opisanej sceny rozdania kołaczy (placków weselnych). |
| POMARLICA |
Rozmawiają Pańko z Wontonem (pasterzem); Wonton się żali, że nie ma bydła, pomarło, nie może mieszkać w domu, bo służy na dworze. Wspomina i żegna jednocześnie życie pasterskie, zdechłe bydło, narzeka; Pańko wypomina mu brak wiary w Boga i nadziei, mówi że Bóg może zwrócić to co zabrał, a każdy Jego wyrok trzeba przyjmować i dziękować. |