Literatura rybałtowska przełomu XVI i XVII wieku.
Na podstawie „Literatura rybałtowska XVII w.” dr Juliusz Kijas, Kraków 1950, wyd. M.KOT.
Literatura rybałtowska- układana i odgrywana przez rybałtów, tj. dawne sługi kościelne i nauczycieli wiejskich, później parających się tego typu sztuką.
Wiek XVII, obok pięknej i wysokiej literatury szlacheckiej, obfituje w niską, nieoficjalną, traktującą o życiu niskich warstw i raczej dla nich przeznaczoną.
Zwana również literaturą mieszczańską, gdyż z tej warstwy społecznej najczęściej rekrutowali się rybałci.
Największy wkład w badania nad nią miał prof. Karol Badecki.
W XVI w, tak jak w średniowieczu, najczynniejszymi ośrodkami kultury były, zakładane przy parafiach, szkoły parafialne. Nauczali w nich proboszczowie, potem zaczęto się wyręczać tzw. klechami (sługami kościelnymi, umiejącymi odpowiadać po łacinie na modlitwy księdza, pomocnicy duchowego, organizatorzy śpiewu kościelnego, umieli czytać i pisać, zwano ich również magistrami, bakałarzami, kantorami lub żakami).
Po nastaniu reformacji , szlachta przyjmująca protestantyzm zamykała kościoły, wypędzała z plebanii proboszcza, a wprowadzała duchownego protestanckiego. Wraz z proboszczem, stanowisko swoje (tak w kościele jak i szkole), tracił klecha.
Poszukując innego chleba, klechowie tworzyli grupy śpiewaków i aktorów wędrownych, czyli rybałtów. Wędrowali po Polsce śpiewając, deklamując i wystawiając czasem poważne, częściej jednak wesołe utwory dramatyczne.
Pisali je częściowo sami, wspomagając się innymi bakałarzami lub niedokończonymi studentami. Sztuki pisali też mieszczanie.
Tematyka obejmowała życie mieszczan i chłopów, wydarzenia szkolne, dolę i niedolę nauczycieli, i klechów.
Najsilniej rozwinięta w końcu XVI i początku XVII wieku.
Ogólnie bywa też nazywana literaturą sowizdrzalską, od niem. Eugenspiegle → sowizdrzał (nazwę tę stosował Brückner ).
Charakterystyczną cechą jest brak ambicji literackich, niesilenie się na powagę i wysoki poziom artystyczny, niedbała budowa wiersza, kiepskie, niedopracowane rymy.
Pod koniec XVII w. luźno związana z wzorami renesansowymi czy barokowymi, gdy bezceremonialnie korzysta z Kochanowskiego czy Reja.
Rubaszny humor, niewybredny dowcip, czasem styl ordynarny (jak przystało na literaturę straganową, jarmarczną).
W druku ukazuje się pod postacią małych ulotek, broszur, przedrukowanych niedbale, ale bardzo rozchwytywanych, zwłaszcza, gdy w 1617 biskup krakowski Szyszkowski zakazał ich rozpowszechniania, uznając je za niemoralne i gorszące ( trafiły wręcz do indeksu ksiąg zakazanych).
GATUNKI RYBAŁTOWSKIE
-komedia- obraz ówczesnego życia i typów ludzkich (np. dobroduszny lecz skąpy pleban, wędrowni pielgrzymi opowiadający łgarstwa o swych domniemanych podróżach liczący na zarobek, dziadowie i żebracy udający kaleki celem wyłudzenia jałmużny)
-dosadny język, przekomarzanie się postaci, w utworze nagminnie brakowało akcji, lub sytuacje bohaterów były naiwne.
-satyra- krytyka ówczesnej rzeczywistości (np. „Sejm piekielny”), żarty z nowych mód, narzekanie na pijaństwo, złe pożycie małżeńskie, nierówność społeczną, babskie intrygi, nieuczciwość handlową, rabunki.
-fraszki- anegdotki ilustrujące ówczesne życie, bardziej lub mniej wybredne, o życiu chłopów, rzemieślników
-fraszki sowizdrzalskie- np. opowiadania o cudownych polowaniach ( znany nam Jan z Kijan „Niedźwiedzie”, „Liszki”),
-minucyje sowizdrzalskie- kalendarze z przepowiedniami i radami gospodarczymi (niekiedy przywodzą na myśl „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja, zwłaszcza fraszka „Rok na cztery części rozdzielon”).
-liryka- miłosna
a/ powtarzanie komplementów dla ukochanej, pochwała jej urody, np.”List do panny”, „Galancki taniec”,
b/ liryka oryginalna, zaczerpnięta z poezji ludowej, bezpretensjonalna, naturalna i szczera, np. „kiermasz wieśniacki”- pieśń 6., „Pieśni, tańce i padwany”-11.taniec, „Lament chłopski na złe lata”.
(Liryka ta stoi pod przemożnym wpływem Kochanowskiego, zaczerpnie z niej zaś Szymon Zimorowic w „Roksolankach”).
Druki ukazywały się anonimowo lub pod pseudonimami: np. Jan z Kijan, Jan Dzwonowski, Jan z Wychylówki, Januarius Sowizralius.
Ci przedstawiciele skupili się głównie w Krakowie i na Pogórzu Karpackim, akcja utworów również jest umieszczona w tych rejonach, np. „Wyprawa plebańska” - Mały Rynek i Kleparz w Krakowie, w „Peregrynacji dziadowskiej” - okolice Pilzna.
Jeszcze przed II wojną światową wystawiano niektóre z tych komedii, np. w Teatrze na Żoliborzu czy Teatrach Śląskich w Sosnowcu.
Dołączam tytuły przykładów literatury rybałtowskiej z którą się już zapoznawaliśmy, lub warto do niej zajrzeć:
„Wyprawa plebańska” (1590)
(Albertus- to typowe imię sługi kościelnego i nauczyciela w szkole parafialnej, przedstawianego jako tchórz, samochwał i kłamca).
„Albertus z wojny” (1596)
(powrót Albertusa z wyprawy, jego opowieść o przygodach).
„Peregrynacja dziadowska”
(Podsłuchana rozmowa dwóch starych dziadów na odpuście, rady dotyczące zdobycia pieniędzy przez wykorzystywanie ludzkiej wrażliwości i uczuć (– udawanie chorego, uszkodzenie sobie ciała i żebranie), lub sprzedawanie fałszywych maści, wódek, ziół, udawanie znachora, przy badaniu chorego wykraść mu pieniądze z kieszeni, a także szerzenie zabobonności ludzkiej i wykorzystywanie jej dla zarobku).
„Komedyja rybałtowska nowa (1615)
„Pieśni, tańce i padwany”
„Fraszki nowego sowizdrzała” Jana z Kijan
„Sejm piekielny”