16 X 2008 r.

Spory (dyskusje) i manifesty literackie XX-lecia:

• manifesty lit. były elementem sporów

• Peiper: Nowe usta (1925), Tędy (1930) – przedrukowane w „Zwrotnicy” (teksty polemiczne wobec futurystów)

• szereg grup literackich zyskuje na znaczeniu dzięki manifestom (a nie tekstom poetyckim, prozatorskim), m.in. też Gombrowicz

• bez sporów nie byłoby literatury powojennej

• wielkość, znaczenie tej literatury wynika z ruchu krytycznoliterackiego – tym żyli wszyscy, którzy mniemali, że są inteligencją

• żywotność: spory literackie były fundowane na podłożu politycznym

• ważne czasopisma:

1. „Wiadomości Literackie” – 1924, tygodnik o charakterze liberalnym, założony przez Grydzewskiego; czasopismo Skamandrytów

2. „Miesięcznik Literacki” – ukazywało się tylko 2 lata; Watt, Broniewski; pismo Komunistycznej Partii Polskiej (KPP)

3. „Prosto z Mostu” – faszyzujące, antysemickie

• 1918 – scenę literacką współtworzą 3 pokolenia:

1. ci od Młodej PL – Żeromski, Reymont, Przybyszewski, Miriam, Staff

2. ur. ok. 1870-80 – Irzykowski, Witkacy, Nowaczyński, Brzozowski (gdyby żył)

3. debiutujący: Skamandryci, Formiści, Zdrojowcy, Futuryści

• mówią jednym głosem, jeśli chodzi o literaturę:

• odrzucenie modelu literatury jako bastionu polskości

• powstanie czegoś nowego

• przed 1918 pojawiały się pierwsze głosy nt. nowej literatury

• ważny artykuł: odczyt Żeromskiego (1915) – Literatura a życie polskie: wyprzedza swoją epokę, atakują dydaktyzm, polocentryzm (zwłaszcza w Młodej PL), otwarcie się na literaturę poszukującą

• 1918 – Kleiner mówi o zadaniach nowej literatury: trzeba ująć nowy świat i nowego człowieka

• spory o to, jaka literatura ma towarzyszyć nowym czasom

• eksplozja nowej poezji i grup poetyckich

SKAMANDER

• 1916 – „Pro Arte et Studio” to podwaliny Skamandra, który powstał w 1919

• Słonimski – Czarna wiosna; Lechoń – Herostrates

• odrzucenie sztafażu romantycznego

• zerwanie z linią narodowo-wyzwoleńczą, mesjańską, poetą-wieszczem; Lechoń świadomie nawiązuje do tradycji romantycznej (ogólnie)

• 1918 – Tuwim, Wiosna: ważny, wywołuje burzę, skandal (poetyka skandalu jako autopromocja)

• te 3 teksty formułują program bezprogramowego Skamandra – są to manifesty:

• zbliżenie poezji do życia

• zerwanie z tradycją Młodej PL

• opiewanie dnia codziennego

• pochwała życia zwykłego, szarego obywatela

• generalnie chwalą to, co jest, łącznie z tłumem (witalistyczna siła)

• witalizm, prezentyzm

• pochwała techniki

• pojawienie się nowych tematów (miasto jako przestrzeń tłumu; seksualność oddzielona od miłości, siła napędowa tłumu)

• pewien program Skamandra istniał – pojawił się w pierwszym numerze „Skamandra” (1920)

• Programofobia – ważny tekst polemiczny Karola Irzykowskiego

• z Brzozowskim „unieważnili” Młodą PL (choć oddzielnie, bez wpływu na siebie)

• krytykuje Skamandrytów za bezprogramowość – nie dostrzega programu z pierwszego numeru „Skamandra” – ze strony Skamandrytów nastąpiła odpowiedź i tak zaczęła się dyskusja na ten temat

• Alina Kowalczykowa, Spory i dyskusje literackie 1918-1939

FUTURYZM

• pisownia antyortograficzna

• 2 grupy futurystów (które potem się połączą):”

1. Kraków: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec („Katarynka”) – po dołączeniu Tytusa Czyżewskiego przejście w „Gałkę Muszkatołową”

2. W-wa: Anatol Stern, Aleksander Watt – jednodniówka Tak (1918)

• ich propozycja: najbardziej skrajna, awangardowa, ludyczna, zabawowa, niepoważna – przeszła bez echa

• 1921 – sami ogłosili śmierć futuryzmu w PL

• 1919 – grupa warszawska łączy się z kabaretem Pod Picadorem

• szereg manifestów: Gga, Jednodniówka futurystów, Nóż w brzuchu

• bez większych zmian przenieśli futuryzm z Włoch (Marinetti) i Rosji (Majakowski):

• pełna negacja tradycji – spalić muzea, biblioteki

• zaprzeczenie składni

• kult nowoczesności

• sztuka aktywistyczna

• wizja człowieka prymitywnego (nawiązanie do PL ludowości)

• optymistyczna wizja cywilizacyjna – postęp prowadzi do szczęścia

• byli futurystyczni w manifestach, ale nie w poezji (ta była eklektyczna, awangardowa)

• każdy futurysta poszedł w swoją stronę (np. Watt)

• krytyka futuryzmu:

• polemiczny artykuł Żeromskiego Snobizm i postęp (1925) – sukces futuryzmu tylko dlatego, że jest nowoczesny

• lata 30. – esej Jerzego Stempowskiego: Chimera jako zwierzę pociągowe – futuryzm wynika z powiązania z finansjerą – w sztukę trzeba inwestować; bogaci, którzy nie znają się na sztuce inwestują w nią, artyści zaś promują tę finansjerę. Prawdziwe indywidualności giną w tym wszystkim

• Tadeusz Peiper, esej Tędy

AWANGARDA KRAKOWSKA

• „Zwrotnica” – 2 cykle:

• pierwsze 6 numerów: 1922-23 (tworzył prawie samodzielnie Peiper)

• drugie 6 numerów: 1926-27 – Awangarda Krakowska (zamknięty krąg poetów; Peiper, Przyboś, Brzękowski, Kurek)

• 1922-27 – Awangarda = „Zwrotnica”

• różnice:

Skamander – „grupa sytuacyjna”: relacje nieformalno-towarzyskie; powstali spontanicznie

Awangarda Krakowska – zaczyna od programu: papież Awangardy – Peiper, poeta Awangardy – Przyboś

• w „Zwrotnicy” eseje:

• Miasto, masa, maszyna (3 M) – pisać o mieście w sposób piękny, pociągający

• Nowe usta

• Poezja jako budowanie

• Tędy – hasło: „uścisk z teraźniejszością”

• Peiper stawia znak „=” między maszyną a tłumem, który działa automatycznie, emocjonalnie

• początkowo tłum nacechowany pozytywnie (to, co jest współcześnie jest dobre)

• miasto – bezduszne

• tłum – odhumanizowany

• poetyka Awangardy:

• wg Peipera poezja = tworzenie pięknych zdań (śmiała metafora, oryginalność; piękno ≠ doskonałość, ale oryginalność)

• nowa poezja ma tworzyć nowego człowieka (Dzieło a proletariat)

• odcinała się od metafizyki w poezji (pozafizykalnego bytu)

INNE GRUPY POETYCKIE:

1. Poezja:

• Zdrój – ekspresjoniści (Miriam, Przybyszewski, Zegadłowicz), dublują program MP (symbolizm, ekspresjonizm)

• Czwartak

• Kwadryga – opozycyjna wobec Skamandra i Zdroju (Witkacy, Wierzyński, Szenwald) – coś innego niż w Awanagardzie

2. Proza:

• Przedmieście – 1933-37 (grupa programowa: Deklaracja 7 punktów Morcinka; powieść + literatura faktu)

II AWANGARDA

• wystąpienia

• Kwiatkowski mówi o 3 poetykach:

1. I wyrazu: Skamandryci – immoralistyczna, tradycyjno-kabaretowa

2. II wyrazu: estetyzująca; jednoznaczność wypowiedzi; Peiper, Przyboś

3. II Awangarda: katastrofiści; opozycja do 2 pozostałych

• nie sytuacyjna i nie programowa

• Awangarda Lubelska, Żagaryści (byli programowi)

• „Reflektor” – 1923-25, Lublin

• wydarzenia konstytuujące świadomość zbiorową o nowej poetyce

• 1934 – najazd Awangardy na W-wę: Czechowicz organizuje szereg wystąpień poetyckich: Przyboś, Aleksander Rymkiewicz, Czechowicz

• Tezy do manifestu – początek lat 30.:

• sztuka winna wyrażać epokę: „dzieło sztuki – mikrokosmos odbijający epokę”

• dzieło sztuki to konstrukcja tworzona świadomym wysiłkiem twórczym (nie natchnieniem)

• odrzuca autotematyzm

• moralność jako wyznacznik lit.

• odcina się od 2 poprzednich poetyk

• co wyodrębnia grupę?

1. poetyka katastroficzna

2. zespolenie jednostki z tłumem, gromadą (jednostką wyższego rzędu)

3. poezja moralistyczna (pokazuje korzenie zła, funduje świat bezpieczny)

• Czechowicz stworzył model poezji „zjadliwej” dla czytelnika

• Baczyński czerpie z Czechowicza

• poezja jest funkcją poznania

• Miłosz: programotwórca, wyszedł z tradycji awangardowej – później odcina się od tego (jeszcze przed II wojną)

• Bulion z gwoździ – 1933, „Żagary”:

• sztuka jest narzędziem w walce społeczeństw o wygodniejszą formę bytu

• jej rola = organizowanie psychiki