Wśród metod pracy w pedagogice społecznej należy wymienić:
metodę indywidualnych przypadków;
metodę grupową;
metodę organizowania środowiska.
Poniżej postaram się opisać każdą z wyżej wymienionych metod.
Metoda indywidualnych przypadków.
Źródeł metody indywidualnego przypadku należy upatrywać w pracy socjalnej. W związku z narastającymi w XX wieku problemami społecznymi, bardzo ważna i niezbędna stała się bowiem pomoc społeczna. Liczba problemów ludzkich, nieszczęście, pogłębiająca się bieda oraz tragedie osobiste przestały być problemem jednostki, z którym winna sobie poradzić sama. Zaczął być to problem szerszy, społeczny. Z powstaniem metody indywidualnego przypadku należy kojarzyć nazwisko Mary Richmond - amerykańskiej działaczki społecznej, która w swej publikacji pt. "Czym jest praca społeczna z przypadkiem indywidualnym?"( "What is social case work?" ) dała podstawy do opracowania metody indywidualnego przypadku w pracy socjalnej.
W metodzie indywidualnego przypadku możemy wyróżnić dwa podejścia:
szkołę funkcjonalną;
szkołę psychospołeczną.
Mówiąc o podejściu szkoły funkcjonalnej w pracy z jednostką w pomocy społecznej należy wymienić takie nazwiska jak Jessie Taft, oraz Virginia P. Robinson. J. Taft pracując jako pielęgniarka w szpitalu psychiatrycznym, zwróciła uwagę na brak wykwalifikowanej kadry wśród ludzi świadczących pomoc społeczną. Podejście funkcjonale podkreśla, iż pracownik socjalny winien zdobyć podstawową wiedzę specjalistyczną i udzielać pomocy specjalnej kategorii osób, na których problemach się zna. Cechą typową dla funkcjonalnego podejścia do metody indywidualnych przypadków jest zanegowanie uniezależniającej roli opiekuna na rezultaty pracy socjalnej. Mowa jest tu o systemie instytucji i różnego rodzaju organizacjach, które współpracują ze sobą na rzecz jednostek.
Ostateczną formę podejście funkcjonalne uzyskało w latach trzydziestych. Określono, iż by rozwiązać problemy, należy powołać wyspecjalizowane agencje, które będą świadczyły pomoc w sytuacjach zjawisk z dziedziny ich specjalizacji.
Podejście psychospołeczne do problemu pracy socjalnej, do jednostki pozostaje w opozycji do koncepcji funkcjonalnej. W tym przypadku na kształt psychospołecznej szkoły wpływa miała M Richmond. O pracy z indywidualnym przypadkiem mówiła ona jak o zorganizowanym, zaplanowanym procesie współpracy z klientem, na drodze której dochodzi do rozwiązania problemu jednostki. Pomoc ta ma mieć charakter wielospecjalistyczny, o szerokim spektrum działania.
Szkoła funkcjonalna może być także kojarzona z Gordonem Hamiltonem, który podejmował krytykę podejścia funkcjonalnego. Apelował on, iż błędem jest segregowanie pracowników społecznych, a także funkcji pracy socjalnej ze względu na specyficzny rodzaj klienta. Sami możemy pomyśleć, iż może wystąpić problem alkoholizmu, bezrobocia i przykładowo niezamężnych matek w przypadku jednej osoby. Co wtedy? Czy pomocy, wedle podejścia funkcjonalnego, mają udzielać 3 różne osoby? Według G. Hamiltona takie podejście prowadzi do "dehumanizacji pracy socjalnej".
Podejście psychospołeczne nawiązuje do richmondowskiej wizji opiekuna wrażliwego, wyrozumiałego, a także cechującego się wszechstronnością w podejściu do problemów swego klienta. Nurt ten zaznacza, iż obok możliwości tkwiących w osobie pracownika socjalnego, winien on korzystać w pracy z jednostką z zasobów jej środowiska. Do podejścia psychospołecznego w pracy socjalnej, a w tym działań indywidualnych z jednostką, przychyla się także polska działaczka na polu pedagogiki społecznej - Helena Radlińska.
W praktyce metody indywidualnych przypadków możemy wyróżnić pracę M. Richmond, S. Bowersa.
Mary Richmond wśród przykładów pracy z jednostkami, przedstawia nam wiele trudnych, skomplikowanych i poważnych problemów. W tych przypadkach mamy do czynienia z nieprzystosowaniem społecznym powstałym na tle zaburzeń psychicznych, nędzą, czy po prostu nie radzeniem sobie z problemami dnia codziennego. M. Richmond podkreśla, że sukcesy osiągnięte w pracy z jednostkami mogą mieć miejsce wyłącznie w przypadku zaangażowania opiekuna społecznego w problem jednostki. Podaje ona również zasady, według których pomocnik socjalny winien pracować ze swym klientem. Mary Richmond apeluje by:
Uwzględniać zasadę indywidualizacji w pracy z jednostką, nie traktować jej jak książkowego modelu, ale analizować jej problem w sposób indywidualny. Przez co dostosować metody rozwiązania kłopotów jednostki w sposób indywidualny i najlepszy dla jednostki. Nie można dokonywać uogólnienia problemów klientów i traktować wszystkich jednako.
Pomagać z rozmysłem, nie pochopnie, nie przemyślawszy wpierw indywidualnych cech jednostki i jej środowiska.
Oprócz zadatków indywidualnych pracownik socjalny kształcił się i rozwijał swoje kompetencje wiedzą specjalistyczną.
Koncepcje metody indywidualnego przypadku S Bowersa przeniósł na grunt polski A. Kamiński. W swej publikacji pt. "Funkcje pedagogiki społecznej" przywołuje on definicje metody indywidualnego przypadku według S. Bowersa, którą pozwolę sobie poniżej zacytować. "Metoda indywidualnego przypadku jest sztuką, w której wiedza życiowa i nauka o człowieku oraz środowisku, a także umiejętność obcowania z ludźmi są użyte w celu zmobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy w społeczeństwie dla ulepszenia wzajemnego przystosowania się jednostki i jej środowiska". ( w: Kamiński A. 1982, s. 260) Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na to jak Bowers traktuje opiekuna, pracownika socjalnego. Można stwierdzić, iż nadaje on mu znaczenie artysty. Zwraca też uwagę na zdolności interpersonalne, jakie musi pracownik posiadać, by pracować z jednostką i społeczeństwem. A. Kamiński podchodząc do oceny definicji metody indywidualnego przypadku według S. Bowersa zaznacza, iż brak jest w niej pierwiastka środowiska lokalnego, rodzinnego jednostki potrzebującej pomocy. Pracownik socjalny bowiem winien czerpać w swej pracy z możliwości środowiska w jakim jednostka się wychowuje, w jakim żyje.
W wymienionej publikacji A Kamińskiego możemy także znaleźć trzy etapy, według których pracownik socjalny winien podjąć pracę z jednostką. Etapy te mają następującą kolejność:
społeczna diagnoza przypadku (Pracownik musi dokonać dogłębnego wglądu w źródło problemu jednostki, w tym także zbadać sytuację środowiskową jednostki);
opracowanie planu działania (Po dogłębnym poznaniu jednostki i jej środowiska pracownik socjalny przystępuję do planowania oddziaływań naprawczych);
prowadzenie przypadku (Praca z osobą potrzebującą pomocy i wsparcia.).
Należy zwrócić uwagę, iż w dzisiejszym świecie, gdzie jest bardzo szybkie, stresujące tempo życia pomoc społeczna staje się potrzebna coraz większej grupie ludzi. Nie są to jednostki chore, często tylko potrzebujące porady i wsparcia w zetknięciu się z problemami codziennego życia. W związku z istniejącą potrzebą następuje rozwój pomocy społecznej. Instytucje socjalne w niektórych krajach np. w Niemczech oprócz specjalnych infolinii posiadają także otwarte drzwi przez całą dobę, a w przypadkach wyjątkowych pracownik socjalny odwiedza klienta w jego domu.
Indywidualna praca z człowiekiem jest wymagana szczególnie w sytuacjach, gdy:
jednostka wyczerpała już swoje indywidualne siły i nie widzi metod przezwyciężenia trudności;
osoba ze względu na swe ograniczenia umysłowe czy fizyczne nie jest w stanie sama skorzystać z pomocy, poprosić o nią;
człowiek znajduje się w sytuacji długotrwałego stresu, co wpływa destrukcyjnie na jego możliwości przezwyciężania życiowych problemów.
Podczas pracy metodą indywidualnych przypadków należy stosować się do następujących zasad:
Zasada akceptacji. Polega ona na tym, iż pracownik socjalny powinien darzyć szacunkiem swojego klienta, winien starać się go zrozumieć i dawać mu poczucie, iż jest akceptowany pomimo swych wad.
Zasada komunikacji. Jest ona niezmiernie ważna w kontakcie pracownika socjalnego ze swym klientem. Nie można oczekiwać, że klient będzie miał te same poglądy co caseworker, należy jednak dążyć do wspólnej komunikacji, dyskusji i otwartości na propozycje partnera w komunikacji.
Zasada indywidualizacji. Polega na konieczności podejścia do problemu człowieka w sposób indywidualny. Nie można bowiem uogólniać problemu i np. wszystkie depresje rozwiązywać w ten sam sposób, bo często przyczyny są odmienne. Należy więc dostosować oddziaływania do cech i możliwości jednostki.
Zasada uczestnictwa. Należy dążyć do tego by klient zaangażował się w działania naprawcze tyczące jego problemu. Sam musi chcieć zmierzyć i przezwyciężyć swój problem. W przypadku, gdy takiej chęci nie będzie, wszelki oddziaływania pracownika socjalnego są nieskuteczne.
Zasada zaufania i poszanowania prywatności. Klient powinien mieć świadomość, iż jego problem nie zostanie ujawniony osobom trzecim, nie zaangażowanym w niesienie mu pomocy. Pracownika obowiązuje więc obowiązek tajemnicy, problemy klienta nie mogą być przedmiotem rozmowy poza miejscem pracy.
Zasada samoświadomości. Pracownik socjalny musi umieć oddzielić problemy swych podopiecznych od swego życia prywatnego. Nie może on się nimi ciągle zadręczać i wnosić ich w swe życie prywatne. Pomimo zaangażowania w pomoc pracownik winien cechować się pewnym dystansem wobec swojego klienta i jego problemów.
Pomimo upływu wielu lat koncepcja funkcjonalnej pomocy socjalnej przetrwała. Aktualnie mamy do czynienia z terminem case managment, którego w wielu językach nie tłumaczy się. Case menagment jest to teoretyczna jak i praktyczna koncepcja organizacji pomocy społecznej. Została ona stworzona w Stanach Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych. Chcąc przetłumaczyć ten termin należy podać tłumaczenie słowa menagment - zarządzanie, case - sprawa. Według Moxly,a case managment jest to dostosowana do poziomu klienta strategia koordynacji usług, istniejących możliwości i doświadczeń. Według Robertsa-De-Ganaro natomiast case managment to krótkoterminowa, zadaniowo ukierunkowana działalność skoncentrowana na pomocy klientowi w rozwiązaniu problemów dnia codziennego.
W definicjach istnieje problem dyskusyjny na temat tego czy uważać za tożsame studium przypadku i prace z przypadkiem. Mają one wspólne pochodzenie, jak i pewne cechy wspólne. Po stronie studium przypadku należy umieścić takie zagadnienia jak charakterystykę indywidualnych losów ludzkich oraz diagnozę społeczną. Ten drugi komponent jest elementem wspólnym dla studium przypadku i pracy z przypadkiem. W sytuacji pracy z jednostką warto również wymienić element opracowania planu, oraz prowadzenie przypadku danej jednostki.
Kolejnym spornym elementem jest to czy identyfikować badania monograficzne ze studium indywidualnego przypadku. Mówiąc o metodzie indywidualnego przypadku w znaczeniu szerszym widać ujęcie socjologiczne, badanie układów społecznych, a także zbiorowości oraz badanie instytucji. W szerszym ujęciu możemy mówić, że w zakres monografii wchodzi studium przypadku. Jednak z punktu widzenia ujęcia pedagogicznego studium indywidualnego przypadku ma charakter jakościowy, badania rozszerzają się jedynie na najbliższą rodzinę i środowisko. Stosowane są tu takie metody / techniki badawcze jak obserwacja, wywiad, analiza dokumentów, wytworów ludzkiej pracy nie zaś monografia.
Należy także podkreślić, że nie wolno identyfikować pracy socjalnej z metoda indywidualnego przypadku. W pracy tej może być ona wykorzystana, ale pomimo tego samego rodowodu nie są to pojęcia tożsame.
Kolejną ważną metodą stosowaną na gruncie pedagogiki społecznej i w pracy socjalnej jest metoda grupowa. Nie jest to metoda stosowana jedynie w pracy socjalnej, może być ona wykorzystywana także przez nauczyciela, wychowawcę. Definicję, opis tej metody na polskim gruncie stworzył A. Kamiński cytując za nim "wychowawca ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie zbiór osób; wiąże go nie tylko dialog z pojedynczymi członkami tej zbiorowości - jego talent wychowawczy wyraża się w umiejętnościach przewodzenia lub przodowania grupie i takiego oddziaływania na grupę, aby na straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez wychowawcę - stał nie tylko on, lecz także członkowie grupy"(Kamiński A. 1972, s. 221)
Kamiński w swej publikacji podaje także typologie grup w pracy metoda grupową. Wyróżnia on grupy:
rozwojowo - wychowawcze (Grupy te są tworzone w celu wspierania wszechstronnego rozwoju jednostek. Poszczególni członkowie grupy mogą mniej lub bardziej odczuwać identyfikacje z grupą. Zespoły te tworzone są na potrzeby ludziom funkcjonującym bez poważniejszych problemów. Organizowane są liczne grupy np. w domach kultury.);
rewalidacyjne (Ten rodzaj grup jest organizowany na potrzeby jednostek społecznie lub fizycznie niedostosowanych. Mają na celu nauczenie członków grupy funkcjonowania wśród ludzi. Grupy takie organizowane są w instytucjach opiekuńczo - wychowawczych i kulturalno - edukacyjnych.);
psychoterapeutyczne (Organizowane są 982, w celu wspomożenia psychicznego i społecznego funkcjonowanie członków grupy. Wykorzystują doświadczenia z dziedziny psychologii ogólnej jak i klinicznej. W naszym kraju są one stosunkowo nowym rodzajem grup. Coraz częściej jednak spotyka się grupy zmierzające do rozwoju kreatywności, empatii, umiejętności komunikacyjnych itp.).
Mówiąc o typologiach grup Kamińskiego należy wspomnieć, iż nie tylko on dokonał rozróżnienia rodzajów grup na potrzeby metody grupowej. Typologia grup została także zaproponowana przez Charlesa Zastrowa, A. Browna, Kena Heapa, L. Browna. Poniżej podam niektóre z tych typologii.
Ch. Zastrow na gruncie amerykańskiej pracy socjalnej podjął się podziału grup ze względu na ich cel. Wymienia on następujące rodzaje grup:
rekreacyjne - Organizowane są w celach rekreacyjnych, rozrywkowych. Często powstają samoistnie nie posiadają też lidera. Placówki nie podejmują się organizacji tego rodzaju grup, jedynie co robią to udostępniają jednostkom sprzęt rekreacyjny, przyrządy, miejsce.
umiejętności - Maja za zadanie usprawniać umiejętności nabyte podczas uczestnictwa np. w grupach rekreacyjnych. W odróżnieniu od powyższych grup mamy tu do czynienia z liderem w postaci np. trenera.
socjalizacyjne - Ich celem jest dążenie do zwiększenia umiejętności interpersonalnych, zdolności współżycia w grupie. Dążą także do podniesienia poczucia własnej wartości u członków oraz do rozwinięcia u nich umiejętności radzenia sobie z problemami życia codziennego.
terapeutyczne -)Składają się z osób, które borykają się z problemami emocjonalnymi bądź społecznymi. Od prowadzącego takie grupy wymagana jest wiedza i umiejętność specjalistyczna z zakresu psychoterapii.
spotkaniowe, trening wrażliwości - Grupy te mają służyć głębszemu poznaniu własnej osoby, a także dzięki kontaktowi z drugim człowiekiem, zdaniu sobie sprawy z tego, jak odbierają nas inni, oraz pogłębieniu relacji interpersonalnych.
edukacyjne - Służą do zdobywania nowej i poszerzania już zdobytej wiedzy. Od prowadzącego takie grupy wymaga się przygotowania teoretycznego jak i umiejętności dydaktycznych włączających w oddziaływania edukacyjne metody aktywizujące.
samopomocy - Są to grupy składające się z ludzi o podobnym, bądź tym samym problemie. Członkowie grup starają się sobie wzajemnie pomagać, dawać wsparcie. Początkowo grupy te powstały na skutek nieudolnej pomocy specjalistów. Aktualnie coraz częściej grupy tego rodzaju są pod opieką specjalisty, lub w stałym z nim kontakcie.
problemowe i decyzyjne - Dzięki tym grupom można stworzyć sprawniej funkcjonujący system działania grup socjalnych, dzięki wymianie doświadczeń, a także z poradą i wsparciem rozwiązać problem jednostki.
Z kolei A. Brown proponuje zupełnie odmienną typologię, w porównaniu do wyżej wymienionych. Jego typologia oparta jest na continuum pracy grupowej, które rozpoczyna się od interwencji indywidualnej, na orientacji społecznej kończąc. A Brown wyróżnia w związku z tym grupy oparte na celach:
diagnozy indywidualnej - Członkowie grupy dowiadują się jak widzą ich inni, zarówno terapeuta jak i pozostali uczestnicy spotkań grupowych.
indywidualnego wsparcia - Dzięki sile grupy jednostka otrzymuje wsparcie w chwilach dlań trudnych. Są to grupy wsparcia np. dla rodziców dzieci upośledzonych.
indywidualnej zmiany - Są to grupy mające na celu dokonanie w członkach grupy określonego rodzaju zmian w osobowości, socjalizacji postaw, wartości, samooceny.
edukacji, informowania, uczenia umiejętności - Składają się z członków chcących uzyskać określony typ, rodzaj wiedzy, umiejętności.
kompensacji przez zajęcia w czasie wolnym - Grupy są organizowane na potrzeby wzbogacenia życia członków, dostarczenia im przyjemnych doznań, poprzez atrakcyjny sposób spędzania czasu.
mediacji pomiędzy jednostkami a instytucjami - Grupy tego rodzaju pomagają poprawić kontakt z instytucjami np. ucznia ze szkołą.
wsparcia lub zmiany grupowej - Na tym etapie realizowane są już cele grupowe mające w tym wypadku dążyć do wytworzenia zmiany w jakiejś sferze u członków grup.
zmiany w środowisku - Członkowie grupy dążą do przemian w swoim środowisku w celu zaspokojenia własnych potrzeb.
zmiany społecznej - Grupy te mają na celu poprzez oddziaływanie na opinię społeczną, władze dokonanie zmian społecznych i politycznych.
L. Brown z kolei proponuje tylko cztery rodzaje grup. Są to:
grupy terapeutyczne - Maja na celu dokonanie zmian w emocjonalnym, społecznym funkcjonowaniu jednostki. Terapeuta zajmujący się grupą powinien oprócz analizy indywidualnego przypadku każdego z członków grupy starać się dbać o kontakty interpersonalne w grupie.
grupy socjoedukacyjne - Organizowane są dla celów wychowawczych, bądź dla udzielenia wsparcia. Są to więc zarówno grupy kobiet, które zostały zgwałcone, jak i zespoły resocjalizacyjne młodzieży przestępczej
grupy akcji społecznej - Grupy te skupiają w sobie ludzi dążących do zmian społecznych, dyskryminacyjnych, politycznych itp.
grupy robocze - Maja na celu rozwiązanie problemu, zadania, dla którego zostały zorganizowane.
Po zapoznaniu się z rodzajami grup, jakie mogą być formowane na potrzeby metody pracy grupowej, należy także zdać sobie sprawy z procesu grupowego jaki zachodzi podczas tworzenia i funkcjonowania grupy. Pracownik socjalny, terapeuta bądź nauczyciel powinien umieć wykorzystać każdy z etapów tworzenia grupy. W tym miejscu pragnę podać liniowy model procesu grupowego składający się z:
tworzenia grupy;
stabilizacji struktur i norm;
realizacji jej celu;
ocena efektów działania oraz decyzja o funkcjonowaniu lub rozwiązaniu grupy.
Należy sobie uświadomić, że na każdym z tych etapów istnieją odrębne czynniki, ważne dla wykorzystania terapeutycznego grupy.
Istotnym zagadnieniem do poznania przed podjęciem pracy grupowej są zasady pracy z zespołem. Można w tym miejscu wymienić cztery podstawowe zasady pracy grupowej.
Uświadomienie członkom grupy istoty wzajemnej współpracy i współdziałania.
Rozumienie i korzystanie podczas pracy procesu i sił grupowych.
Zmierzanie do wzmocnienia w jednostkach umiejętności samodzielnego radzenia sobie w życiu, ale jednocześnie dążenie do rozwijania zdolności funkcjonowania w grupie.
Nauczenie członków grupy wykorzystywania zdobytych doświadczeń grupowych w życiu codziennym.
Trzecią metodą stosowaną w pedagogice społecznej jest metoda organizowania środowiska. Pedagogika społeczna nie mogła we wszelkich oddziaływaniach naprawczych pozostać na etapie analizy indywidualnego przypadku jednostki. By rozwiązać większość problemów należy odnieść się do środowiska w jakim rozwija się jednostka. Już pierwotne środowisko socjalizacji ma ogromny wpływ na rozwój i funkcjonowanie człowieka. Często problemy w rodzinie rzutują na problemy w funkcjonowaniu jednostki w środowisku okolicznym, a także globalnym. Stąd została zauważona rola środowiska dla rozwoju jednostki. Pedagogika więc nie mogła pominąć w pracy terapeutycznej znaczenia środowiska i rozwinięcia metody środowiskowej w pracy socjalnej jak i dydaktyczno - wychowawczej.
O metodzie organizowania środowiska możemy mówić zarówno w wąskim jak i szerokim znaczeniu. W wąskim ujęciu o metodzie pracy środowiskowej mówimy w przypadku organizowania pomocy socjalnej w postaci akcji cyklicznej lub stałej. W wąskim znaczeniu rozumiemy tę metodę, gdy mowa o objęciu oddziaływaniami tylko określonej grupy społecznej, lub wybranego zjawiska. Zawężone znaczenie ma ta metoda także w przypadku, gdy w akcje zaangażowane są tylko określone placówki. Wszystkie powyższe działania, choć niewątpliwie mają znaczenie, nie likwidują jednak problemu społecznego
Szerokie znaczenie metody środowiskowej opisuje definicja mówiąca o całościowym pojmowaniu środowiska lokalnego, analizowania jego problemów, zaplanowanie kompleksowego, całościowego, a także długoterminowego lub stałego systemu działania. Ponadto istotnym punktem metody środowiskowej w szerokim znaczeniu jest dążenie do pozytywnych zmian w środowisku, nie zaś aspekt negatywny postulujący usuwanie zagrożeń i ratownictwo. Można w tym miejscu zwrócić uwagę, iż negatywne ujęcie metody środowiskowej wywodzi się z tradycji charytatywnej, w której świadczono pomoc doraźną w obliczu zła i zagrożenia. Natomiast ujęcie pozytywne ma swoje źródło w praktyce pedagogicznej. Należy się jednak zastanowić czy ujęcie metody środowiskowej jedynie w znaczeniu pozytywnym nie jest jedynie utopią. Czy da się bowiem zlikwidować wszelki zło i zagrożenie na stałe? Czy można pozostać obojętnym na krzywdę i tragedie dnia codziennego?
Analizując metodę organizowania środowiska należy wymienić jej podstawowe cele. Warto tu wspomnieć o następujących zadaniach:
wspomaganie rozwoju;
opiekuńcze;
wyrównywanie braków, kompensacja;
tworzenie wspólnoty (Zapobieganie izolacji, osamotnienia, rozwój więzi emocjonalnych. Zmniejszanie anonimowości życia społecznego.);
rozbudzanie sił społecznych.
Na koniec wymienię etapy, według których praca metodą środowiskową winna się odbywać. Można tu wyróżnić 6 etapów.
Rozpoznanie, diagnoza potrzeb.
Organizowanie zespołu i pracy.
Planowanie i koordynacja działań.
Wtórne pobudzanie - inspiracja i umacnianie zespołu.
Systematyczne poprawianie warunków życia.
Kontrola i doskonalenie działań.
Istotnym czynnikiem dla funkcjonowania tej metody jest siła społeczna tkwiąca w zbiorowości ludzkiej, chęć do działań i pracy dla siebie i społeczeństwa.
Bibliografia:
Kamiński Aleksander, " Funkcje pedagogiki społecznej", PWN, Warszawa 1982.
Lalak Danuta, "Teoretyczny i praktyczny sens metody indywidualnych przypadków" (w:) Pilch Tadeusz, Lepalczyk Irena (red) "Pedagogika Społeczna", wyd. Żak, Warszawa 1995.
Pilch Tadeusz, "Metoda organizowania środowiska", (w:) Pilch Tadeusz, Lepalczyk Irena (red) "Pedagogika Społeczna", wyd. Żak, Warszawa 1995.
Szmagalski Jerzy, "Metoda grupowa w pracy socjalnej", (w:) Pilch Tadeusz, Lepalczyk Irena (red) "Pedagogika Społeczna", wyd. Żak, Warszawa 1995.