METODYKA PRACY Z DZIEĆMI NIEDOSTOSOWANYMI SPOŁECZNIE
Problem nieprzystosowania społecznego znajduje się od dawna w centrum uwagi zarówno przedstawicieli nauk społecznych, jak i praktyków odpowiedzialnych za wychowanie i kształcenie młodzieży.
Spotykane w literaturze przedmiotu określenia nieprzystosowania społecznego można ująć w cztery zasadnicze grupy:
Definicje objawowe, w których nieprzystosowanie społeczne określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym.
Definicje teoretyczne, w których - oprócz charakterystyki symptomatologicznej - angażuje się pewne pojęcia teoretyczne, wynikające z ogólnej teorii przystosowania lub normalnego funkcjonowania społecznego jednostki.
Definicje operacyjne, w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawiska, ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru, odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego.
Definicje utylitarne, ujmujące nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz „niedostosowania” tego środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako „zaburzone”, wobec którego należy zastosować „specjalne metody i środki”.
Definicja stosowana przez MENiS jest właśnie oparta na ostatniej grupie definicji. Jednak rozróżniono w niej dwie odmiany zaburzeń, tzw. niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem.
Niedostosowani społecznie - to dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu.
Natomiast zagrożeni niedostosowaniem - to dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają takie środowiska wychowawcze jak: rodzina, grupa rówieśnicza i inne, a także, u której rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.
Wspólnym elementem różnodyscyplinarnych definicji nieprzystosowania społecznego jest przekonanie, iż zjawiskami wskazującymi na nieprzystosowanie społeczne dzieci są te zjawiska, które pozostają w sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami, wartościami i oczekiwaniami. Negatywnymi konsekwencjami tych zachowań w skali makrospołecznej są zaburzenia funkcjonowania systemu społecznego np. (dezorganizacja społeczna), natomiast w skali mikrospołecznej - zagrożenia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego poszczególnych jednostek. Zachowaniom tym przypisuje się negatywne oceny społeczne, obwarowuje zakazami i sankcjami.
Najczęstszymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży, które budzą niepokój ze względu na konsekwencje społeczne, są tzw. zachowania antagonistyczno - destruktywne, będące wyrazem konfliktu jednostki ze społeczeństwem. Pozostają one w wyraźnej opozycji do wartości społecznych oraz norm obyczajowych, moralnych i prawnych, a ich celem jest szeroko rozumiana destrukcja istniejącego ładu społecznego.
Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jej rolach społecznych-dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej czy zabawowej, ucznia w szkole.
W utylitarnych definicjach nieprzystosowania społecznego przede wszystkim eksponuje się symptomy i właśnie poprzez nie definiuje zaburzenia w zachowaniu dzieci i młodzieży. Do jego typowych przejawów zalicza się: nadużywanie alkoholu, uzależnienie lekowe, toksykomanię, samobójstwa i zamachy samobójcze, prostytucję i promiskuityzm, ucieczki z domu, wagary, pasożytnictwo społeczne, uczestnictwo w gangach podkulturowych. Autor Skali Nieprzystosowania Społecznego - znormalizowanego i „wystandaryzowanego” narzędzia do badania nieprzystosowania społecznego - jako cząstkowe wskaźniki uznał takie symptomy, jak: notoryczne kłamstwa, wagary, alkoholizowanie się, ucieczki z domów, kradzieże, niekonwencjonalne zachowania seksualne, rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.
Natomiast MENiS, w zależności od stopnia nasilenia objawów i dodatkowych czynników środowiskowych wyróżniło niedostosowanie społeczne i zagrożenie niedostosowaniem społecznym; przy czym za objawy, które należy brać pod uwagę, przyjęto: nagminne wagary, ucieczki z domu i włóczęgostwo, sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu, odurzanie się, niszczenie mienia, stosowanie przemocy, bójki, przywłaszczanie cudzego mienia, kradzieże, udział w grupach negatywnych, usiłowanie i dokonanie samobójstwa, a także demoralizację seksualną, tatuaże, włamania, rozboje, wymuszanie, chuligaństwo, gwałty.
Według Cz.Czapowa istnieją trzy zasadnicze etapy niedostosowania społecznego:
Stadium pierwsze - charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeb zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.
Stadium drugie - wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne, itp.
Stadium trzecie - wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim lub przestępczym. Przejawia się to w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z moralnością lub prawem.
Przyczyny niedostosowania społecznego, to czynniki, które warunkują tworzenie się opisanych wcześniej zaburzeń w zachowaniach antagonistyczno - destruktywnych jednostek wykolejonych. Przyczyn wykolejenia jest bardzo wiele. Ponadto, w każdym indywidualnym przypadku wychowanka występują inne czynniki, które tworzą różnorodne kombinacje, czyniąc osobistą sytuację życiową oraz wychowawczo - społeczną jednostki jedyną i niepowtarzalną.
Przyczyny te można sklasyfikować w dwóch grupach:
Przyczyny motywacyjne, należą do nich te czynniki, które skłaniają jednostkę do zachowań destrukcyjnych.
Przyczyny predyspozycyjne, czyli czynniki, które ułatwiają jednostce wybór zachowań negatywnych, spośród repertuaru wszystkich czynności, jakie ma ona do dyspozycji w danych sytuacjach. Są to czynniki organiczne i społeczne.
Najczęściej wymieniane przyczyny motywacyjne to:
niezadowolenie z obecnych warunków życia i pragnienie warunków lepszych, często podsycane lekturą i oglądaniem filmów budzących chęć osiągnięcia dobrobytu, przeżycia przygody i zdobycia rozgłosu;
pragnienie zdobycia bogactwa w sposób łatwy i nie wymagający wysiłku;
uczucie nudy, wynikające z braku poważniejszych, jasno i wyraźnie określonych obowiązków oraz braku okazji do konstruktywnej społecznie rekreacji;
tendencja do rozładowania napięcia przez picie alkoholu lub używanie narkotyków;
dążenie do uzyskania zadowolenia seksualnego, wzmacniane przez uczucie niepewności psychicznej i społecznej izolacji oraz lęku;
dążenie do wyładowania wrogości i zademonstrowania swej przewagi i dominacji, co polepsza samopoczucie zachwiane porażkami życiowymi i uświadomieniem sobie własnej izolacji od otoczenia społecznego;
chęć dokonania czegoś i zwrócenia na siebie uwagi innych osób, podsycanie ich obojętnością i okazywanym przez nie lekceważeniem.
Wymienione czynniki motywacyjne wiążą się z niezaspokojeniem głównie takich potrzeb jak: potrzeba uznania, bezpieczeństwa, nowych doświadczeń, zadowolenia seksualnego.
Wśród drugiej grupy przyczyn predyspozycyjnych znajdują się zarówno czynniki organiczne jak i społeczne. Do czynników organicznych zalicza się wszelkiego rodzaju zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego: charakteropatię, nerwicową agresywność i różne odmiany upośledzenia umysłowego. Czynniki te nie stanowią bezpośrednich przyczyn wykolejenia, to jednak ich współwystępowanie z czynnikami motywacyjnymi z reguły wywołuje zaburzenia zachowania. Społeczne czynniki predyspozycyjne tkwią natomiast w środowiskach, które preferują zachowania antagonistyczno - destruktywne. Takim środowiskiem może być np. rodzina lub sąsiedztwo jednostki, gdzie przestępstwo darzy się podziwem, a nielegalne sposoby uzyskiwania korzyści mają wysoką wartość. Innym środowiskiem tego rodzaju jest takie, które kształtuje nawyki agresywnego zachowania się, np. przez uniemożliwienie zaspokajania potrzeb jednostki. Zaliczyć tu można także środowisko formujące impulsywne cechy osobowości, w którym nie ma miejsca na przeżywanie bezinteresownej życzliwości i poczucia winy. Mogą to być środowiska rodzinne, lokalne, szkolne, rówieśnicze, itp.
W oparciu o istniejącą wiedzę pedagogiczną wysuwa się twierdzenie, że determinantami nieprzystosowania społecznego są nie tyle pojedyncze czynniki, co całe kompleksy niekorzystnych czynników rozwojowych: wewnętrznych tj. biopsychicznych i zewnętrznych czyli socjokulturowych. Działają one w sposób skumulowany i są często nazywane czynnikami kryminogennymi. Zatem wnioskować można, że źródłem nieprzystosowania społecznego może być sama jednostka lub też system społeczny. Można wymienić przykładowo szczegółowe czynniki sprzyjające powstawaniu nieprzystosowania społecznego, do nich należą między innymi:
niekorzystne warunki ekonomiczno - materialne rodziny;
zaburzenia w strukturze rodziny;
choroby rodziców lub ich nieobecność w wychowywaniu dzieci;
kontakty dzieci z podkulturą dewiacyjną;
brak sukcesów szkolnych dziecka;
stygmatyzujące oddziaływania instytucji wykrywania;
społeczna blokada aspiracji jednostki;
zaburzenia psychosomatyczne;
zaburzona struktura osobowości;
odtrącenie emocjonalne dziecka.
Metody pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie, są to sposoby realizacji określonych zadań, wykorzystujące prawidłowości zachowania się człowieka w sytuacjach społecznych. Metody te można podzielić ze względu na środki, jakimi dysponuje wychowawca w realizacji zadań. Ma on do dyspozycji cztery rodzaje środków: osobiste walory własne lub innych osób, sytuacje społeczne, grupy formalne i nieformalne, elementy kulturowe. Walory osobiste poszczególnych osób to np. ich umiejętności w różnych dziedzinach, zdolności, talenty, cechy osobowości. Sytuacje społeczne oznaczają układy między jednostką, a innymi ludźmi, instytucjami, grupami itp. Grupy formalne i nieformalne to zbiory osób posiadające swój cel, normy i określoną strukturę. Elementy kultury są to różne jej wytwory i wzory. Ze względu na przedstawione kryterium podziału, można mówić o metodach bezpośredniego oddziaływania wychowawcy na wychowanka, a więc oddziaływania za pomocą osobistych walorów oraz pośredniego oddziaływania za pomocą pozostałych trzech typów środków.
Nawiązując do klasyfikacji metod zaproponowanej przez Cz. Czapowa i
S. Jedlewskiego, można powiedzieć, że wyróżniające te metody bezpośrednie odpowiadają psychotechnice wychowania resocjalizującego, zaś metody pośrednie - socjotechnice i kulturotechnice tego wychowania. Wybór określonej metody zależy od realizowanego zadania resocjalizacji, sytuacji w jakiej odbywa się wychowanie oraz od wyjściowego stanu osobowości wychowanka.
Przedstawię niektóre metody resocjalizacji oparte na wpływie: osobistym, sytuacyjnym, grupy oraz wpływie elementów kultury na jednostkę:
Wpływ osobisty - metody te wymagają takiego zachowania się wychowawcy, które inspiruje wychowanka do wykonywania odpowiednich reakcji naśladowczych. Im silniej reaguje wychowanek na zachowanie wychowawcy, tym większa szansa, że wytworzy się między nimi więź wewnętrznej zależności. W dalszej fazie wychowanek powinien zaakceptować te walory wychowawcy, których na razie sam osiągnąć nie potrafi, ale pragnie je osiągnąć. Metody te wymagają od wychowawcy nie tylko rzeczywistych starań o dobro wychowanka, potrzebne jest również odpowiednie, choć dyskretne i nie sentymentalne manifestowanie aprobaty. Do metod wpływu osobistego należą:
Metoda przykładu własnego, polega ona na odwzorowywaniu przez wychowanka postępowania wychowawcy. Chodzi tutaj o naśladowanie nie tylko cech zewnętrznych, ale poglądów, przekonań i postaw. Naśladowanie oznacza zarówno odwzorowywanie jak i modelowanie oraz identyfikację z modelem;
Metoda doradzania wychowawczego, czyli stwarzanie przez wychowawcę odpowiednich sytuacji, w których podopieczny będzie oczekiwał od niego rad, wskazówek i propozycji postępowania. Wymaga to istnienia wewnętrznego związku między wychowawcą, a wychowankiem. Integralnym elementem doradzania jest krytyka zachowań wychowanka;
Metoda przekonywania, sposób kształtowania i przekształcania przekonań wychowanka o rzeczywistości. Rezultaty tej metody zależą od czterech czynników: cech wychowanka, cech wychowawcy, rodzaju argumentów oraz sytuacji w jakich odbywa się przekonywanie.
Metody oddziaływania sytuacyjnego, polegają one na manipulowaniu sytuacjami i ich poszczególnymi elementami, aby przyczyniły się one do wykonania określonych zadań resocjalizacji. Manipulowanie polega na wprowadzaniu i utrzymywaniu takich zmian sytuacji, które eliminują niepożądany wpływ na wychowanka i są zgodne z życzeniami wychowawcy. Polega to również na organizowaniu odpowiednich nowych sytuacji, w zależności od potrzeb wyznaczonych przez zadania resocjalizacji. Do metod opartych na wpływie sytuacji zalicza się:
Metodę organizowania doświadczeń uczących wychowanka, polega ona na stwarzaniu takich sytuacji, w których pożądane zachowania wychowanka wywołują naturalne następstwa dodatnie, a zachowania niepożądane powodują naturalne następstwa ujemne. Źródłem kar i nagród jest sytuacja, w której znajduje się wychowanek. Metoda ta kształtuje takie normy postępowania, praw i obyczajów społeczności wychowanka, aby jego czyny sprzeczne z tymi zasadami były piętnowane przez społeczność, zaś postępowanie zgodnie z nimi - aprobowane.
Metodę nagradzania i karania wychowawczego, możemy również nazwać metodą dyscyplinowania. Chcąc skutecznie operować karą i nagrodą trzeba znać aktualne potrzeby i dążenia wychowanków, a także brać pod uwagę sytuację w jakiej odbywa się karanie i nagradzanie. Metoda ta stanowi pomocniczy, a nie zasadniczy sposób oddziaływań wychowawczych.
Metodę uświadamiania skutków zachowań - jej podstawą jest prawidłowość zgodnie z którą, wyobrażanie sobie przez człowieka następstw swego postępowania, przez porównywanie go z dotychczasowymi doświadczeniami, wpływa na formy aktualnej i przyszłej aktywności jednostki. Uświadomienie wychowankom skutków różnych zachowań zawsze musi odwoływać się do takich konsekwencji, które mają dla nich wartość nagrody lub kary.
Metodę treningu - polegającą na celowym stwarzaniu odpowiednich warunków i sytuacji, w których powtarzałyby się te zachowania wychowanka, które zamierzamy utrwalić. Sytuacje te mogą być organizowane w sposób naturalny lub sztuczny. Sytuacje naturalne dotyczą włączania jednostki w zasięg odpowiednich wpływów codziennego życia. Warunkiem skuteczności takiego treningu jest systematyczne i częste powtarzanie doświadczeń uczących w danych sytuacjach oraz kontrola, która uniemożliwia uniknięcie kary lub pozbawienie nagrody. Sztuczne sytuacje natomiast są organizowane specjalnie tylko w celach treningowych. Możemy więc wyróżnić cztery odmiany treningu:
trening autogenny, dotyczy nabywania przez wychowanka umiejętności kontrolowania własnych uczuć, wywierających wpływ na jego zachowanie. Zadaniom tym służą specjalne programy tzw. sesji treningowych, w trakcie których jednostka poznaje samą siebie;
trening interpersonalny, służy nabywaniu umiejętności uczuciowego reagowania jednostki w kontaktach z innymi ludźmi. Dotyczy więc kształtowania stosunków międzyjednostkowych poprzez działania interpersonalne;
socjodrama - to metoda, w której kształtuje się społeczne zachowania w grupach już istniejących, wprowadza się improwizowane dramatyzacje oddziałujące na osobowość ludzi. Przedmiotem oddziaływań jest sama grupa. Gdy wychowawca chce wprowadzić jakieś zmiany w grupie, posługuje się socjodramą;
psychodrama - to ćwiczenia sposobów konstruktywnego wyrażania swoich stanów emocjonalnych w specjalnie utworzonych do tego celu grupach. Gdy wychowawca chce wywołać określone zmiany w osobowości jednostki, stosuje psychodramę.
Metody oparte na wpływie różnych grup społecznych, wykorzystują one fakt zależności człowieka od grupy społecznej, która staje się środkiem wychowania. Wyróżniamy tutaj trzy metody:
Metoda samorządu i zarządzania, jest to sposób postępowania zmierzający do realizacji wychowawczej zasady samorządności, a więc doprowadzenie wychowanka do samodzielnego i świadomego kierowania swoim postępowaniem i do samodyscypliny. Grupa jest samorządna, gdy samodzielnie planuje, organizuje i kieruje oraz przestrzega zasad działalności grupy.
Metoda kształtowania celów, norm i struktury grupy, polega ona na zwiększaniu wpływu grupy na wychowanków, prowadzącą do uwewnętrzniania przez nich wartościowych celów grupy. Dokonuje się to poprzez przyjęcie tych celów grupy, które nie są sprzeczne z celami wychowawcy i podsuwanie grupie nowych atrakcyjnych celów konstruktywnych w atrakcyjnej formie. Kształtuje się także normy i przekształca dawne, poprzez: uświadomienie członkom grupy norm, organizowanie sytuacji sprzyjających zmianie istniejących i wprowadzenie nowych norm oraz powoływanie organów egzekwujących przestrzeganie określonych norm. Dokonuje się również przekształceń w strukturze grupy, poprzez: przydzielenie wychowankom zadań o różnym znaczeniu dla grupy, modyfikowanie kryteriów ocen postępowania członków grupy, ukazywania następstw ich zachowań oraz nadawanie i pozbawienie określonych funkcji.
Metoda podnoszenia spoistości i prestiżu grupy, polega na zwiększaniu jej możliwości zaspokajania potrzeb wychowanków poprzez: tworzenie grup elitarnych, przyjmowanie do nich nowych członków, zmianę cech grupy aby w większym stopniu zaspokajała potrzeby członków oraz podnoszenie jej atrakcyjności.
Metody wpływu elementów kultury, chodzi tutaj o wzory i wytwory kultury, wywierające wpływ na zachowanie się wychowanków, są to: nauka szkolna, praca społeczna i zorganizowana rekreacja. Do tych metod zalicza się między innymi:
Metodę zespołową - uczniów dzieli się na małe 3-6 osobowe zespoły pracujące nad wspólnym problemem.
Metodę problemową, która polega na kierowanym rozwiązywaniu problemów przez uczniów.
Metody aktywizujące pracę uczniów, wykorzystują one zainteresowania i spontaniczną aktywność uczniów, są to np. metoda projektów, „burza mózgów”, „śniegowa kula”, metaplan, drama, symulacja,dyskusja, metoda wolnych skojarzeń.
Metodę indywidualnych przypadków, polegającej na analizie jednostkowych losów wychowanka, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze. Jest to metoda gruntownego poznania, jego potrzeb, opinii i postaw, potrzeba do indywidualizowania oddziaływań wychowawczych.
Metodę organizowania sportu i rekreacji, ponieważ ruch, jako środek wychowawczy jest czynnikiem pobudzającym dynamikę rozwojową, kształtującym osobowość. Również poprzez zabawy i ćwiczenia ruchowe wychowanek lepiej adaptuje się do życia, zdobywa wiarę we własne możliwości, pokonuje obawę i wewnętrzne opory, cieszy się osiągnięciami.
Metodę muzykoterapii, ponieważ muzyka i kontakty z nią są ważnym czynnikiem rozwoju uczuć osobistych, społecznych, rozwoju postaw moralnych. Muzykoterapia może być zatem resocjalizacyjnym i profilaktycznym sposobem oddziaływania na wychowanka, na jego psychikę, emocje, stan somatyczny.
W procesie pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie zawsze istnieje konieczność jednoczesnego posługiwania się wszystkimi wymienionymi metodami, choć w różnym zakresie, w zależności od wymienionych kryteriów.