EGZAMIN (zerówka – 23.01.2014r) DEMOGRAFIA SPOŁECZNA

1. DEMOGRAFIA– (demos– "lud" i graphea – "opis") to nauka interdyscyplinarna (korzysta z dorobku innych dziedzin nauki i jest powiązana z ekonomią, socjologią, polityką społeczną, statystyką, psychologią, medycyną), która wykrywa prawidłowość w rozmieszczeniu ludności na konkretnym terenie w konkretnych warunkach społecznych. Opiera się na statystyce ludności (urodzenia i zgony). Porównuje zjawiska w czasie, co pozwala na ustalenie pewnych prawidłowości, tendencji w rozwoju ludności.
Demografia powstała w II połowie XVIIw (Graunt, Halley)
Demografia społeczna zajmuje się wykrywaniem pewnych tendencji pomiędzy zbiorowościami; opisem danej zbiorowości; analizuje strukturę ludności oraz prognozuje.
Kierunki demografii:

• demografia matematyczna

• opisowa

• analityczna

• społeczno-ekonomiczna

• historyczna

• jakościowa

• porównawcza

• teoretyczna

• społeczna
  
  

ZAJMUJE SIĘ:

1.stanem ludności
2.rozmieszczeniem ludności
3.ruchami naturalnymi (narodziny, zgony, małżeństwa)
4.strukturą ludności (wiek, płeć, wykształcenie)
5.ruchami wędrówkowymi (migracje)
6.prognozowaniem

2. Procesy demograficzne w interpretacji różnych teorii ludnościowych:

TEORIA WITALIZMU DEMOGRAFICZNEGO

• mówi o konieczności/potrzebie stałego wzrostu ludności

• powstała w czasach starożytnych

• wiek XVI-XVII była obowiązującą doktryną polityczną (wzrost ludności miał wzbogacać państwo)

• Przedstawiciele:
  Spencer – dowodził, że człowiek, który ma najlepszą wolę przetrwania tym ma mniejszą płodność

  
  
  

DOKTRYNA DYNAMICZNEGO PRZYROSTU LUDNOŚCI

• w latach 20 XX wieku na podstawie tej teorii powstało prawo ludnościowe socjalizmu

• teoria zakładała, że powszwechny dobrobyt będzie skutkował dużym stopniem płodności; wysoki poziom dobrobytu materialnego, małą ilość zachorowań, niską śmiertelność przy pełnym i racjonalnym wykorzystaniu zdolnych do pracy ludzi

• jednak skutek był odwrotny, ponieważ liczba ludności malała

• po 1995 roku wycofano się z tego prawa

• Przedstawiciel:
  G. Botero uważał że liczba ludności zależy od biologicznego potencjału reprodukcyjnego ludności oraz istniejących środków na wyżywienie (zaspokojenie potrzeb) - zakładał że przyrost może trwać do momentu granicy podaży środków ludności (środki na potrzeby ludności są ograniczone i wyznaczają granicę liczebności rozwoju ludności).
  

TEORIA NATURALNEGO PRAWA ROZWOJU (Maltus)

• liczba ludności zalezy nie tylko od biologicznego potencjału rozrodczego, ale także od istniejących środków utrzymania

• teoria zakłada, że przyrost ludności może rosnąć tylko do granicy podaży zywności

• Przedstawiciel:
  MALTUS- nawiązywał w swojej koncepcji do Botero
  - zauważył, że liczba ludności rośnie szybciej niż środki utrzymania, skutkiem tego będzie kiedyś niedobór żywności
  - naturalne środki utrzymujące ludnośc na odpowiednim poziomie: epidemie, kataklizmy,wojny

• racjonalnym momentem tej teorii było stwierdzenie, że trzeba ograniczać poziom rozrodczości

  
  Maltuzjanizm- ograniczanie rozrodczości poprzez regulację zawierania związków małżeńskich

Neomaltuzjanizm (Ricardo i Milla)- poprawa lub utrzymanie dobrobytu przy ograniczonych zasobach naturalnych nie jest do pogodzenia z ciągłym wzrostem ludności dlatego konieczne są jej ograniczenia.Opowiadasię za ograniczeniem przyrostu ludności za pomocą regulacji urodzeń.

TEORIA ZEROWEGO PRZYROSTU NATURALNEGO (Mill)

• całkowite zachamowanie przysrostu naturalnego; liczna urodzeń równa liczbie zgonów

EKOLOGICZNE UJĘCIE PROBLEMATYKI LUDNOŚCIOWEJ

• Przedstawiciele: Ernich - postęp cywilizacji człowieka niszczy równowagę ekologiczną. Jedynym rozwiązaniem jest zmniejszenie liczby ludności
  Comoner – między rozwojem cywilizacji, stanem środowiska naturalnego, liczbą ludności istnieje pewien kompromis
  
  

TEORIA PRZEJŚCIA DEMOGRAFICZNEGO

• lata 20 XX wieku

• Twórcy: Tomson, Landry, Notenstein

• teoria ta opisuje i wyjaśnia przeobrażenia reprodukcji ludności w okreslonym kierunku tzn. Od reprodukcji typu tradycyjnego do reprodukcji nowoczesnej

• reprodukcję TRADYCYJNĄ cechuje:
  - wysoka i niestabilna umieralność
  - krótkie, przeciętne trwanie życia
  - wysoka i małostabilna rozrodczość
  - wysoka dzietność

• reprodukcję NOWOCZESNĄ cechuje:
  - niska i stabilna umieralność
  - długie trwanie życia
  - niska i stabilna rozrodczość
  - niska dzietność

• czynnikiem sprawczym tych przeobrażeń jest moedernizacja społeczeństwa

• MODEL PIĘCIOFAZOWEJ TRANSFORMACJI DEMOGRAFICZNEJ ( po 1955 r./ po wojnie)
  Twórca – BLEKER
  
  

FAZA I	FAZA II	FAZA III	FAZA IV	FAZA V
Urodzenia i zgony na wysokim poziomie	Postęp medycyny	Większe Obniżenie poziomu rodności niż umieralności	Natężenie urodzeń zbliża się do zgonów	Kraje wysokorozwinięte .Zgony zaczynają przewyższać urodzenia
Ludność żyjąca na niskim poziomie rozwoju gosp.	Zmniejszenie umieralności	Dzietność 3-4,5	Dzietnośc: poniżej 3 dzieci
Wsp. Dzietności wynosi więcej niż ok 6	Współczynnik dzietności wynosi 4,5 – 6,0 dzieci	Trwanie życia: 55-65	Trwanie życia: powyżej 65 lat
Przeciętna dł. Trwania życia nie przekracza 45 lat	Dł trwania zycia to 45 – 60 lat

DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE (od lat 60 do dziś)

1) Obszar małżeńskości :

• opóźnienie wieku zawierania małżeństwa

• zmniejszenie liczby osób pozostających w formalnych związkach małżeskich

• wzrost zajwiska trwałego celibatu (single z wyboru)

• wzrost nasilenia rozwodów i powszechnośc rodzin niepełnych

2) Obszar rozrodczości :

• zmniejszenie średniej liczby potomstwa w rodzinie

• zanik wielodzietności

• wzrost dobrowolnej niedzietności

• upowszechnienie środków antykoncepcyjnych

• opóznienie wieku prokreacji (25-29)

• brak przymusu kobiet do rodzenia dzieci

• wzrost niepłodności w cywilizowanych krajach

3) Obszar umieralności

• obniżenie poziomu umieralności

• nadumieralnośc mężczyzn (45-49 +)
  
  

Podsumowując: Nastąpiła zmiana modelu rodziny z większej na małą - spadek dzietności kobiet, spadek ciąż pozamałżeńskich. A potem utrzymanie spadku płodności kobiet, a wzrost ciąż pozamałżeńskich.Zwiększył się proces świadomej bezdzietności.

3. Tendencje rozwoju ludności.

• Na początku naszej ery – 210-250 mln.

• 1348 - 1352r.– epidemia dżumy: ilość ludzi zmniejszyła się o około 17 lub 28 mln

• Od XVIII wieku nastąpił duży przyrost naturalny. Kraje rozwinięte wprowadziły szczepienia przeciwko ospie co spowodowało przeludnienie Europy i zasiedlenie krajów Afrykańskich.

• 1650 r. – 545 mln podwojenie liczby ludności w przeciągu dwóch stuleci

• 1850 r. – 1,262 mld - bardzo duże tempo przyrostu.

• 1950 r. – 2,512 mld bardzo duże tempo przyrostu.

• 1989 r. – 5,200 mld

• 1995 – 5,716 mld

• 2000 – 6mld

• 2005 – 6,454 mld

• 2013 – 7,186 mld

KONTYNENT	1950	1970	2013
Europa	547 mln	656 mln	726 mln
Azja	1 mld 399	2 mld 143	4,200 mld
Afryka	221 mln	357 mln	Przeszło miliard

Europa – małe tempo przyrostu
Azja – trzykrotny wzrost liczby ludności

Afryka – czterokrotny wzrost ludności

Obecnie Chiny ( 1,300 mld ) oraz Indie (1,100 mld) mają największą liczbę ludności !

TYPY ROZWOJU/PRZYROSTU LUDNOŚCI

WZROST		Liczba lat potrzebnych do powtórzenia
POWOLNY	Do 5 %	Ponad 139
UMIARKOWANY	5 – 10 %	139 – 74
SZYBKI	10 – 15 %	74 – 47
BARDZO SZYBKI	15 – 20 %	47 - 35
EKSPLOZYJNY	Powyżej 20 %	35 – 25

4. Geneza eksplozji demograficznej.

Eksplozja oznacza bardzo znaczny przyrost liczby ludności, powyżej 20 ‰. Nie jest zjawiskiem korzystnym. Pojawiła się w drugiej połowie XX wieku.

Geneza eksplozji demograficznej sięga II wojny światowej. Amerykanie bojąc się skutków malarii użyli wówczas w Cejlonie środka owadobójczego DDT, który miał chronić ich żołnierzy przed chorobami tropikalnymi. Skutkiem tej akcji był spadek umieralności nie tylko wojska ale i ludności cywilnej. Za Amerykanami poszły inne kraje w wyniku czego nastąpił znaczny spadek umieralności. Niemalże w tym samym czasie rozpoczęto w krajach słabo rozwiniętych wykorzystywać doświadczenia medyczne krajów rozwiniętych. Rozwój służby zdrowia polepszył stan sanitarny, sytuację ekonomiczną. Dodatkowo polepszyła się sytuacja oświatowa, co w efekcie doprowadziło do eksplozji demograficznej. Ewenementem doświadczenia cejlońskiego był fakt, iż nie tylko spadł poziom umieralności, ale i nie zmniejszył się poziom rodności kobiet.

PRÓBY WALKI Z SKUTKAMI EKSPLOZJI:

Sposoby ograniczeń liczby urodzeń:

- kraje rozwinięte - propagowanie modelu małej rodziny

- kraje nierozwinięte - propagowanie środków antykoncepcyjnych

1. INDIE

• lata 50 :
  - polityka ograniczenia rozrodczości (rozpowszechnianie środków antykoncepcyjnych, poddawanie się dowolnej sterylizacji )

• rok 1966: obozy antykoncepcyjne (grupowe sterylizacje); było dużo osób chetnych ponieważ uczestnicy obozu dostawali 3 posiłki dziennie; osoby zgłaszające sie miały zazwyczaj już kilkoro dzieci
  EFEKT : niewielki spadek przyrostu naturalnego – zlikwidowano obozy
  Indie lokują się na drugim miejscu pod względem wysokiego zaludnienia.
  
  
  

2) CHINY

• 1973 – zoorganizowano specjalne komórki do organizacji działań anty – rozrodczych:
  - podniesiono wiek małżeński
  wieś: kobiety - 23 lat
  mężczyźni – 25 lat
  miasto: kobiety -25 lat
  mężczyźni – 28 lat
  - ustalono odstępo pomiedzy urodzeniami na okres od 4 – 5 lat
  - ograniczenie: rodzina chińska może mieć tylko JEDNO DZIECKO
  - z czasem wprowadzono możliwośc posiadania dwóch dzieci (ale tylko wtedy gdy pierwsza urodziła się dziewczynka)
  EFEKT: dziewczynkobójstwo !
  
  
  
  

5. Proces demograficznego starzenia się społeczeństw.

Starzenie się ludności – wzrost udziału osób starych w ogólnej liczbie ludności

Demograficzne starzenie społeczeństwa - jest to nieodwracalny proces, który cechuje się wzrostem udziału ludzi starych w ogólnej strukturze ludności spowodowany obniżeniem poziomu urodzeń, wzrostem wskaźnika zgonów niemowląt, obniżenie poziomu zgonów osób starych. Problem ten dotyka krajów wysoko rozwiniętych. Proces ten przebiega odmiennie w zależności od kraju. *Najstarszym kontynentem jest Europa, najmłodszym Afryka.

KLASYFIKACJA SPOLECZEŃSTW

	Udział osób starych (%)
SPOŁECZEŃSTWO MŁODE	Do 4% ludności
WCZESNA FAZA PRZEJŚCIOWA	4 – 6,9 %
PÓŹNA WAZA PRZEJŚCIOWA	7 – 9,9 %
STAROŚC WŁAŚCIWA	10 – 12,9 %
STAROŚC ZAAWANSOWANA	13 % +

Obecnie udział osób starych w Polsce wynosi 13,7 % - starośc zaawansowana !

Lata wcześniejsze:

• okres międzywojenny: 4,3%

• 1968: 7%

• 1980: przychamowana starość

• 1990: starość

• 2013: starośc zaawansowana

Starzenie się ludności występuje w krajach wysoko rozwinietych ! Kraje najbardziej starzejące się (od 1850r):

BELGIA, DANIA, FRANCJA, HOLANDIA, W.BRYTANIA, SZWECJA

Dzietność w krajach w. rozwiniętych wynosi: 1,4

PRZECIWDZIAŁANIE SKUTKOM STARZENIA SIĘ LUDNOŚCI:

• podniesienie wieku emerytalnego

• reformy systemów emerytalnych, wzrost podatków, tworzenie funduszy rezerwowych

• imigracje – najbardziej realna metoda przeciwdziałania skutkom starzenia się społeczeństwa

• lepsze wykorzystanie własnej siły roboczej

• polityka prorodzinna mająca na celu zachęcanie młodych osób do posiadania dzieci

REPRODUKCJA LUDNOŚCI

MIARY:

a ) wskaźnik brutto
- przedstawia ile dziewczynek przypada na jedną kobietę
- jest zawsze wyższy od w. Netto

b) wskaźnik netto
- przedstawia ile dziewczynek przypadających na jedną kobietę dożyje do wieku rozrodczego matek

RODZAJE:
a) prosta – dzieci tyle samo co rodziców
b) rozszerzona – więcej dzieci niż rodziców
c) zwężona – mniej rodziców niż dzieci (w Polsce)

6. Ruch wędrówkowy.

TEORIA MIGRACJI (Ramensztajn – wiek XIX )

• Im krótsza odległośc tym częściej migrujemy

• Migracje odbywają się do krajówo wyższym stopniu rozwoju

• Emigracja wywołuje imigrację

• Mieszkańcy wsi migrują rzadziej niż mieszkańcy miast (w przypadku migracji zewnętrznych)

• Kobiety przeważają w grupie osób migrujących na małe dystanse

• Technologia umożliwia migracje

• Migracja następuje aby poprawić sytuację materialną
  
  
  

TEORIA LI - ''PUSH'' i ''PULL'' (czynniki wypychania i przyciagania)

• Czynniki ''Push''
  - uwarunkowania gospodarcze
  - presja demograficzna (wysokie bezrobocie)
  - brak możliwości utrzymania rodziny

• Czynniki ''Pull''
  - możliwość zatrudnienia (wyższa płaca)
  - łączenie rodzin
  - mozliwośc podnoszenia kwalifikacji

• Czynniki frykcyjne (przeszkody)
  - różnice kulturowe
  - koszty przemieszczania
  - sprawy indywidualne

• Czynniki natury ogólnej:
  - ciekawośc świata
  - szukanie lepszych warunków klimatycznych
  - świadomośc sytuacji demograficznej krajów migracyjnych
  
  

MOTYWY MIGRACJI	CZYNNIKI ''PUSH''	CZYNNIKI "PULL"
Ekonomiczne Demograficzne	Ubóstwo, bezrobocie, niskie płace, wysoki przyrost naturalny, brak opieki medycznej	Perspektywa pracy, poprawy standardu życia, rozwój osobisty oraz zawodowy
Polityczne	Konflikty, niebezpieczeństwo, przemoc, korupcja, łamanie praw człowieka	Bezpieczeństwo, wolność polityczna
Społeczne Kulturowe	dyskryminacja	Łączenie rodzin, migracje do krajów przodków, tolerancja

MIGRACJA WEWNĘTRZNA : zmiany miejsca pobytu stałego lub czasowego, związane z przekroczeniem granicy administracyjnej miasta lub gminy, w celu osiedlenia się na pobyt stały lub czasowy.

MIGRACJE ZAGRANICZNE : przemieszczenia stałe lub czasowe, w których następuje przekroczenie granicy państwa. Określamy je jako emigracje, jeśli patrzymy z punktu widzenia państwa wysyłającego (wyjazd z kraju stałego zamieszkania) lub
imigracje, jeśli patrzymy z punktu widzenia państwa przyjmującego (przyjazd do kraju docelowego).

RODZAJE:

• długookresowe

• krótkookresowe

• na pobyt stały

• czasowe, czyli sezonowe ,,na truskawki”
  
  

FORMY MIGRACJI

• emigracja - wyjazd,

• imigracja - przyjazd,

• reemigracja - powrót z emigracji czasowej,

• uchodźstwo - ucieczka,

• ewakuacja - zorganizowana przez państwo w celu uniknięcia spodziewanego zagrożenia,

• repatriacja - powrót obywateli z obcego terytorium zorganizowany przez ich państwo,

• przesiedlenie (transfer) - przesiedlenie obywateli danego państwa w ramach jego granicy,

• deportacja - przymusowe przesiedlenie danej osoby lub grupy osób na peryferie danego państwa lub poza jego granice

Geografia wyjazdów:

Niemcy, USA, W. Brytania, RFN, Wochy, Austria, Grecja

7. PROGNOZY DEMOGRAFICZNE

• do opracowywania prognoz potrzebujemy informacji o przeszłych zjawiskach demogr.

• na prognozy duży wpływ ma struktura ludności

• ważne jest racjonalne prognozowanie w oparciu o jakieś zasady, teorie

PROGNOZA - sąd o zjawiskach w przyszłości, najwazniejsze jest racjonalne prognozowanie (stawiamy hipotezę którą opieramy o pewne dane)

Horyzont prognozy:

• krótkookresowe
  - najbardziej prawdopodobne
  - określane do ok 5 lat

• średniookresowe (do 15/20 lat)

  - mogą wystąpić zmiany w pewnych prawidłowościach

• długookresowe (powyżej 15/20 lat)
  - zachodzą zasadnicze zmiany ilościowe i jakościowe
  - są mało prawdopodobne
  -opracowywane są różne warianty prognoz
  - zakładając ''co by było gdyby''

Postawy obserwatora:

• AKTYWNA
  - dotyczy prognoz średnio i długookresowych
  - prognozer przewiduje zjawiska jakie mogą nastąpić
  - korzysta z opini ekspertów

• BIERNA
  - występuje w prognozach krótkookresowych
  
  

Funkcje prognoz demograficznych:

• Funkcja preparacyjna– polega na dostarczeniu podstaw do podejmowania decyzji w innych dziedzinach niż prognozowanie (np. Polityka społeczne)

• Funkcja awizująca– polega na pobudzeniu działań mających na celu zapewnienie realizacji prognozy, gdy zapowiada ona działania korzystne i niedopuszczalne do jej realizacji w przeciwnym wypadku.

• Funkcja ostrzegawcza– pełni rolę sygnału alarmowego, ostrzegająca o zbliżających się niekorzystnych procesach

Cel prognozy:
- dowiedzieć się jak będzie wyglądać struktura demograficzna w przyszłości

- ostrzega i mobilizuje

Budowa prognoz:

a)metody statystyczne
b)modele ekonometryczne
c)metoda analogowa (podobieństwa)
metoda szacunkowa (najbardziej popularna)


ETAPY OPRACOWYWANIA PROGNOZ DEMOGRAFICZNYCH:
1)Ustalenie wyjściowych struktur ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego,

2)Określanie i uwzględnienie przyszłych ruchów migracyjnych (tylko w prognozach pomigracyjnych)
3)Postarzanie ludności,

4)Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń,

5)Ustalanie wynikowych współczynników demograficznych.

TYPY PROGNOZ

a) Biologiczne – biorące pod uwagę jedynie zmiany w strukturach i stanach ludności związane tylko z czynnikami naturalnymi takimi jak umieralność i rozrodczość,

b)Uwzględniające migrację (po migracyjne) – biorące pod uwagę obok czynników naturalnych także ruchy migracyjne ludności

PROGNOZA NA PRZYSZŁOŚĆ

a) dla POLSKI (2030)

• najwięcej będzie ludzi poprodukcyjnych

• liczba ludności spadnie poniżej 35 mln

• będą mniejsze urodzenia, a umieralność na tym samym lub większym poziomie

• migracje nieznacznie się zmniejszą

• duży udział osób starych

• 2010-2020: zmiana proporcji między ludnością w wieku produkcyjny i poprodukcyjnym – gwałtowny wzrost liczby osób starszych – z 7,5 mln w 2010 do 9,8 mln w 2020r. W 2010r. Blisko co piata osoba była w wieku 60 lat i więcej. 10 lat później – 26%.

• Dramatyczny wzrost obciążenia osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym: spadek zasobów pracy o około 2 mln i jednocześnie wzrost osób w wieku nieprodukcyjnym także o ponad 2 mln.

• Jednocześnie struktura wieku zasobó może być uznana za korzystną dla koniecznego wzrostu efektywności zasobów: 63% zasobów stanowią osoby w wieku mobilnym.

• W dekadzie 2020-2030 należy oczekiwać kontynuacji zmian z poprzedniego okresu:

  • Spada liczba osób w wieku produkcyjnym, ale nieco słabiej.

  • Wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjny jest coraz wolniejszy.

• Jednak zasoby pracy zmniejszą się o 1,8 mln osób, zaś populacj osób w wieku poprodukcyjnym wzrośnie o nieco ponad 1 mln. Dodatkowo zasoby pracy ulegną wyraźnemu postarzeniu – udział osób w wieku mobilnym spadnie do 53%.

b) EUROPA (do 2050 r)

• spadek liczby ludności

• wzrost wsp. maskulinizacji

• wzrost liczby ludności w wieku 80+

• wydłuża się średnia liczba trwania życia
  
  

c) ŚWIAT

• liczba ludności wsłabo rozwiniętych krajach wzrośnie o 58 %

• Indie będą najbardziej zaludnionym krajem

• proces starzenia się ludności

• wzrost długości trwania życia do ok 75 lat
  
  
  

AFRYKA – w ciągu następnych 30 lat liczba ludności wzrośnie dwukrotnie. Drugim kontynentem będzie Azja. Na wszystkich kontynentach liczba ludności będzie rosła za wyjątkiem Europy.

POJĘCIA

przyrost naturalny – jest to różnica pomiędzy urodzeniami, a zgonami

Przeciętne (średnie) dalsze trwanie życia jest to wskaźnik, który wyraża średnią liczbę lat, jaką w danych warunkach umieralności ma jeszcze do przeżycia osoba pochodząca z określonej zbiorowości

SYNTETYCZNE MIARY REPRODUKCJI ludności pozwalają ocenić tempo wzrostu ludności ogółem, liczby ludności określonych grup oraz wielkość potencjału demograficznego.

WSPÓŁCZYNNIK PRZYROSTU NATURALNEGO – jest to różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na określonym terytorium.

WSPÓŁCZYNNIK DYNAMIKI DEMOGRAFICZNEJ – jest to stosunek liczby urodzeń w badanym roku do liczby zgonów w badanym roku.

PROJEKCJE DEMOGRAFICZNE - które będąc swoistymi symulacjami, określają możliwy przebieg procesówwedług z góry założonych scenariuszy

LICZBA LUDNOŚCI

ŚWIAT	POLSKA	ŚLĄSK
Ok 7,2 mld	Nie całe 40 mln	4,6 - 5 mln ( ok 5 mln )