Czynnikiem wywołującym chorobę AIDS jest wirus HIV, czyli ludzki wirus upośledzenia odporności. Istnieją dwa typy wirusów odpowiedzialne za AIDS: HIV-1 i HIV-2. Ten drugi wolniej niż ten pierwszy doprowadza do AIDS. Pochodzenie wirusa HIV nie zostało ostatecznie wyjaśnione. Przypuszcza się, że jest on wynikiem mutacji retrowirusów występujących w Afryce u małp, którymi następnie zaraził się człowiek.

Po wniknięciu do organizmu człowieka, HIV łączy się z komórkami, które posiadają na swej powierzchni specjalne białka wychwytujące wirusa, tzw. receptory. Dzięki nim wirus może wniknąć do wnętrza komórki. Są one jak gdyby "drzwiami" do komórki. Zakażeniu HIV ulęgają tylko te komórki, które mają odpowiedni receptor (tzw. receptor CD4). Najwięcej takich receptorów posiadają na swojej powierzchni limfocyty T, należące do "centrum zarządzania" systemem immunologicznym człowieka. Do wniknięcia wirusa do komórek potrzebne są jeszcze tzw. koreceptory, których produkcja może być niedostateczna u niektórych osób w związku z zaburzeniami genetycznymi. Tłumaczy to fakt, że są osoby, które nie zarażają się wirusem HIV lub wirus namnaża się w ich organizmach bardzo słabo.
Jednak u większości ludzi wirus namnaża się bardzo intensywnie. Jego znaczna ilość jest niszczona przez układ odpornościowy. Z drugiej strony komórki tego układu są niszczone przez HIV. W konsekwencji przewagi wirusa nad zdolnością komórek układu odpornościowo ustrój przegrywa walkę z zakażeniem. W następstwie zmniejszania się liczby limfocytów w organizmie postępują zaburzenia odporności, w rezultacie u chorych rozwija się AIDS. HIV charakteryzuje się dużą zmiennością. Umożliwia mu to ucieczkę przed immunologicznymi mechanizmami obronnymi ustroju. Jest to również przyczyną trudności w opracowaniu skutecznych metod leczenia zakażeń i w pracach nad szczepionką przeciwdziałającą zakażeniu.

Pomysł na nowy lek polega na stałym zablokowaniu CCR5 (koreceptora) - "zajęciu go" przez cząsteczkę odpowiedniego preparatu. Nie wiadomo jeszcze, jakie to będzie miało skutki uboczne. Na razie pacjenci w badaniach klinicznych skarżyli się tylko na dolegliwości żołądkowe. Około 1.5 %. Skandynawów żyje z genetycznie uszkodzonym koreceptorem CCR5 i nie ma żadnych problemów a w dodatku jest bardzo odporna na zakażenie HIV.

Od momentu zakażenia wirusem HIV do powstania pełnoobjawowego AIDS mija przeciętnie 10-12 lat. HIV w organizmie człowieka powiela się 10-20 miliardach kopii dziennie. Wiele z nich różni się od oryginału (mutacja wirusa). Niektóre te mutanty są nieszkodliwe i szybko giną, inne z kolei są oporne na działanie leków i szybko się mnożą. Wystarczy przerwać na jakiś czas kurację, aby wirus uodpornił się na leki. Można też zakazić się już odpornym wariantem wirusa. 70% pacjentów ma wirusa odpornego na jeden z typów leków. Lekarze zmieniają skład "koktajlu" leków antywirusowych w nadziei, że natrafią na słabą stronę uodpornionego wirusa. Wypróbowują też różne kombinacje. Gdy popularne koktajle przestają działać, stosuje się wszystkie preparaty razem. Amerykańscy lekarze nazywają to kitchen sink therapy, co swobodnie można przetłumaczyć jako "terapię zlewową". Ostatnio w Nowym Jorku odkryto nową bardzo niebezpieczną mutację HIV u 40 letniego mężczyzny z objawami rozwiniętego AIDS. Przypadek wzbudził niepokój lekarzy, ponieważ pacjent zachorował na AIDS zaledwie dwa miesiące po zakażeniu HIV. Wirus ten jest bardzo agresywny i nie reaguje na żaden znany zestaw leków. Istnieje również pewne prawdopodobieństwo, że szybki postęp choroby może wynikać z indywidualnych cech chorego mężczyzny.

Objawy zakażenia

Historia naturalnego rozwoju AIDS obejmuje następujące etapy:

1. Przedostanie się wirusa do krwioobiegu

2. Okres inkubacji (4-6 tygodni)

3. Okres ostrych objawów zakażenia - dotyczy od 40-80% wszystkich zakażonych osób. W 2-4 tygodnie po zakażeniu występują objawy podobne do grypy, czasem wysypka na twarzy i zmiany w śluzówce jamy ustnej. Zaburzenia te mijają samoistnie

4. Okres utajenia (bezobjawowego lub skąpoobjawowego nosicielstwa HIV) trwający od kilku miesięcy do kilku lat. U dzieci może być on nieco krótszy

5. Okres objawów klinicznych - najczęściej polegają one na powiększeniu węzłów chłonnych, postępującym osłabieniu, nocnych potach. W okresie tym występują choroby, które mogą również występować u osób niezakażonych, jednak ich przebieg jest cięższy i długotrwały( np. półpasiec, grzybica jamy ustnej)

6. Pełnoobjawowy AIDS, do którego typowych objawów należą ciężkie zakażenia, tzw. oportunistyczne - drobnoustroje, które dla zdrowego człowieka nie są patogenne, w sytuacji, gdy układ immunologiczny jest uszkodzony jak w przepadku AIDS, występują ciężkie zmiany chorobowe:

• zakażenia pierwotniakowe, np. toksoplazmoza (zajęcie ośrodkowego układu nerwowego lub jako zapalenie płuc) wodnista biegunka. Zapalenie płuc o ciężkim i nawracającym przebiegu, wymagające leczenia szpitalnego w 50 % przypadków jest pierwszym objawem AIDS

• zakażenia grzybicze (choroby układy pokarmowego, zapalenie płuc i ciężkie zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu)

• wirusowe (zapalenie płuc, siatkówki, zakażenie wirusem opryszczki, półpasiec o ciężkim przebiegu

• bakteryjne np. wywołane przez prątki gruźlicy

• charakterystyczne są również rzadkie nowotwory jak np. mięsak Kaposiego (objawia się w postaci plamek lub guzków w kolorze fioletowym na skórze i błonach śluzowych, może też zajmować narządy wewnętrzne)

• choroby układu nerwowego np. demencja (otępienie związane z AIDS)

W okresie od roku do dwóch lat po wystąpieniu tych objawów dochodzi do śmierci, której najczęstsza przyczyna są zakażenie oportunistyczne.
Przełomowym momentem w badaniach nad HIV miało opracowanie w 1985 roku testu na wykrywanie przeciwciał przeciwko antygenom wirusa HIV. Należy jednak pamiętać, że istnieje okres serologicznie niemy (tzw. okienko serologiczne ) trwający na ogół 6 do 12 tygodni od momenty zakażenia.

Terapia:

Leczenie osób zakażonych HIV ma kilka podstawowych celów:

1. Zapobieganie zakażeniom oportunistycznym (tj. takim, które atakują ustrój korzystając z okazji upośledzenia układu immunologicznego)

2. Leczenie infekcji oportunistycznych i chorób nowotworowych. Większość chorób znamionujących AIDS można dość skutecznie leczyć. Wymaga to kosztownego leczenia szpitalnego. W miarę postępu niszczenie układu odpornościowego, mimo intensywnych wysiłków, leczenie tych chorób staje się nieskuteczne.

Sposoby zakażenia wirusem HIV

• kontakty seksualne,

• stosowanie niesterylnych igieł i strzykawek (nie tylko narkomani ale dotyczy to również np. osób przyjmujących domięśniowo sterydy anaboliczne używanym przez kogoś sprzętem.

• Przetaczanie zakażonej krwi lub stosowanie preparatów krwiopochodnych (od 1987 roku wszyscy dawcy krwi i narządów w Polsce sa badani w kierunku nosicielstwa, są to przypadki bardzo rzadkie, z szansą rzędu 1:1000000 przeoczeń - możliwość ta wynika ze zjawiska okienka serologicznego.

• Zakażeniu wirusem HIV może również ulec dziecko od matki - nosicielki wirus: przed urodzeniem (przez łożyska), w czasie porodu lub po porodzie (poprzez karmienie piersią).