Sposób przedstawiania zmarłych na płytach nagrobnych, bądź płytach wierzchnich nagrobków.
Sposoby włączania nagrobków w ich bezpośrednie otoczenie. Rozwiązania znane praktycznie ze wszystkich krajów Europy, niezależnie od środowiska.
Santes Creus – przyścienne nagrobki tumbowe, w których tumby ustawione są w niszach ścian krużganku i same są dosyć złożonymi, składają się na nie dekoracje ornamentalne i figuralne. Znajduje się na tumbach nie płyta wierzchnia, ale rodzaj trumny, która również pokryta jest arkadami i medalionami. Tego rodzaju nagrobki przyścienne/niszowe dosyć często można spotkać poza katalonią na innych obszarach płw. Iberyjskiego, np. w Kastylii, ale też i we Włoszech, gdzie mamy do czynienia z wielką różnorodnością zdobienia takich zespołów.
bardziej zastanawiający zespół z tego samego opactwa – nagrobek zarówno duchownych jak i świeckich dobroczyńców tego opactwa cysterskiego. Tumby z ukoście ustawionymi płytami wierzchnimi z postaciami zmarłych. Zostały one wmontowane w konstrukcję architektoniczną pomiędzy filarami przęsła skrzyżowania naw. To jest niesłychanie rzadki sposób opracowania zespołu nagrobków. Swojego rodzaju ciekawostka, jako że nie było to rozwiązanie które przyjęłoby się w innych środowiskach.
Salamanca – częściej spotykane, zarówno w Hiszpanii jak i we Włoszech, typowy nagrobek niszowy, w którym tumba zdobiona jest tylko od strony czołowej, ponieważ zajmuje całą szerokość niszy. Na płycie wierzchniej pełnoplastyczne przedstawienie zmarłego. Na ścienia niszy pojawia się wyobrażenie archanioła Michała walczącego ze smokiem. Archanioł Michał wymieniany w ap. św Jana, gdzie ten u kresów czasu stoczy walkę z szatanem czyli smokiem, pokona go i strąci go do czeluści – z tego w średniowieczu był czczony jako opiekun zmarłych i umierających. Wg badaczy można go było uznać za swoistego ducha opiekującego się duchami zmarłych. Jeśli chodzi o czołową płytę owej tumby mogą na niej znajdować się bardzo różne przedstawienia, zależne od indywidualnych wizji fundatora. np. w Kastylii pojawiają się często w tym miejscu wyobrażenia dobrych uczynków spełnianych przez zmarłego, np. rozdawanie jałmużny ubogim (w Leon, a na ścianie nad tumbą grupa świętych – podobne rozwiązania również w sztuce włoskiej). We Włoszech do dzisiaj istnieją zachowane nagrobki, w których ta ściana niszy pokryta jest dekoracją malarską. Najczęściej są to wyobrażenia o treściach eschatologicznych, ale też przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem (traktowana jako pośredniczka, opiekunka etc)
Nagrobek Wilhelma Duranda, teologa; Santa Maria Sopra Minerwa. (kościół dominikanów)
niezachowany w całości, prezentuje rozwiązanie – wyobrażenie podwójne – zmarły spoczywa na tumbie, na poduszce i po obu stronach stoją dwaj aniołowie, protekcja aniołów w rzeźbie nagrobnej nie budzi większych wątpliwości, przynajmniej od XII wieku /do raju wprowadzą Cię aniołowie/ w całej Europie bardzo wiele nagrobków, gdzie aniołowie są opiekunami zmarłego (figura św Dominika jako opiekuna Duranda). W wyobrażeniu na ścianie niszy widzimy scenę adoracji tronującej Matki Boskiej przez Wilhelma Duranda, protegowanego przez swojego świętego opiekuna, jest to wyobrażenie, które zalicza się do treści nagrobnych, ale które mogło być tematem odrębnego, samodzielnego przedstawienia, czyli epitafium. Dość często zdarzało się że fundowano zmarłym dwa rodzaje pomnika nagrobnego, czy kommemoratywnego – nagrobek i epitafium (szczególnie w sztuce XIV i XV wieku) Często mogły być to przedstawienia namalowane na desce. np. nagrobek Kalimacha nie był przedstawieniem ściśle związanym z osobą Kalimacha, upamiętniało go również epitafium namalowane na desce i zawieszone w kościele. Epitafia generalnie, w odróżnieniu od nagrobków nie muszą być powiązane z miejscem pochówku.
Saint Denis – w tym kościele około połowy wieku XIII został ufundowany duży zespół pomników o charakterze kommemoratywnym – król Ludwik II postanowił tymi nagrobkami uczcić swoich poprzedników na tronie francuskim, od czasów merowińskich wręcz. Później ta tradycja utrzymała się tam później przez wiele stuleci – była to najważniejsza metropola we Francji.
Dagobert – niezbyt dobrze zachowane (opactwo zdemolowane podczas wielkiej rewolucji francuskiej), zm. w 639 i był najprawdopodobniej pierwszym władcą Francji w tym opactwie pochowanym, ufundowany około połowy XIII wieku i przez Ludwika IX i ma charakter monumentu niszowego, ustawiona pomiędzy arkadami chóru. W dolnej strefie widnieje sam Dagobert, który jest opłakiwany przez żonę i syna (Matyldę i Hlodwiga II), natomiast przedstawienia ułożone w trzy strefy zobrazowane są takie trzy epizody przedst. walkę o duszę zmarłego, zakończoną szczęśliwie przyjęciem duszy do raju (takie przedstawienia są wcześniejsze już około wieku XI, nagrobek Prezbitera z Hildesheim) – nie zawiera moralnej oceny uczynków z życia zmarłego. Zmarły zawsze jest przedstawiany jako ten kto zbawienia wiecznego dostąpił bądź dostąpi. (insygnia władzy – korona, berło, dłonie w geście modlitwy – typowe ujęcie podkreślające pobożność władcy, bez znaczenia jak jego pobożność ujawniała się w ciągu życia – stereotyp wyobrażeniowy)
nagrobek Filipa Dagoberta – 1232, przeniesiony do Saint Denis z opactwa Royaumont….; bardzo ważna ponieważ zapoczątkował nagrobki tubowe z płaczkami. Charakteryzują się one tym że ukazują na płycie wierzchniej zmarłego w typowym ujęciu reprezentacyjnym (plus czasem jakieś anioły etc) na tumbie są przedstawienia płaczków, tworzący orszak pogrzebowy, zwykle na czele duchowny, natomiast sens tych wyobrażeń jest zawsze spójny – do dnia dzisiejszego zachowało się około 300 nagrobków z płaczkami – to jest duża liczba, zważywszy że te nagrobki były realizacjami bardzo okazałymi, są to nagrobki władców, królów, cesarzy i ich rodzin, poniżej tej kategorii się nie schodzi, chyba że to dotyczy wysokich duchownych. Właśnie z nagrobków z Saint Denis wywodzi się ikonografię nagrobków z płaczkami. Zostały one poważnie uszkodzone, szczególnie tumby; płyty nagrobne rekonstruowano łącząc je z pozostałych elementów.
nagrobek Karola I [d'Anjou zm. 1285] – typowe ujęcie władcy, z lwem pod stopami – lew jest zwierzęciem o niejednoznacznej tematyce, jednak tu raczej o pozytywnych konotacjach.
Nagrobki tubowe z płaczkami:
Filip Śmiały, książę Burgundii, wykonywany w latach 50 wieku XIV, do 1395, przez Klausa Slutera /?/ ma wszystkie elementy, które pojawiły się 150 lat wcześniej na nagrobku Filipa Dagoberta, przedstawienia Płaczków, stoją po dwóch w niszach, ale jest to zmiana kompozycyjna, ale nie treściowa. Na płycie wierzchniej mamy zmarłego z atrybutami władzy i dwa anioły klęczące przy poduszce na której spoczywa głowa zmarłego. Praktycznie nic nie zmieniło się w tym typie nagrobków jeśli chodzi o przekaz treściowy. Ten typ nagrobka przeżył swój renesans jeszcze w XIX a nawet XX wieku.
Jan bez Trwogi i Małgorzata Bawarska z tej samej kaplicy grobowej – Champmol koło Dijon, jest to miejscowość książęca położona w pobliżu Dijon, jest miejscem w któym Filip Śmiały ufundował Kartuzję, pomyślaną jako miejsce pochówku własnego i innych członków jego rodziny i został tam pochowany wraz z żoną. W tej samej kaplicy spoczął jego syn – Jan bez Trwogi, zamordowany w 1419. Nagrobek jego i jego żony. Takie podwójne nagrobki par małżeńskich nie są rzadkością, mogą to być nagrobki zarówno królewskie jak i książęce, ale też rycerskie. W Polsce np. para rycerska z Lwówka. Zostały tutaj przydane Małgorzacie te same atrybuty co jej mężowi – lew pod stopami, anioły przy głowie. Dosyć często jednak występuje zróżnicowanie atrybutów, np. kobietom daje się w ręce modlitewnik, później również różaniec, pod stopy natomiast daje się psa. Lew jest wiązany jest głównie z mężczyzną. 30 lata wieku XV, mamy tutaj rozwiązanie, które wywodzi się z Saint Denis.
Henryk II Fontevrault i Eleonora Akwitańska – król z atrybutami królewskimi, żona modlitewnik w rękach
Henryk Lew i Matylda Brunszwik 80. XIII /?/ - Henryk jako suwerenny władca (ostrze mieczu ku górze), zaś Matylda jako pobożna kobieta – dłonie w geście modlitewnym.
Henryk II i Kunegunda, katedra Bamberg – nagrobek pary cesarskiej, powstał pod koniec wieku XV – fundacja kommemoratywna upamiętniająca fundatorów katedry w Bambergu, zmarł w 1424/?/, cesarzowej przypadły atrybuty jak mężowi. Wykonany przez
Opactwo cysterek Santa Maria del Salvador w Canas – nagrobek z pierwszej połowy XIII wieku, który w pewnym stopniu mieści się w tej tradycji wyobrażania orszaku pogrzebowego, ale należy do innej gałęzi tego właśnie typu. Tutaj zamiast płaczków umieszczonych pod arkadami, mamy przedstawienie pogrzebu z sarkofagiem. Płaczki opłakują zmarłą rzucając się na sarkofag (xD). Takie narracyjne wyobrażenia z wprowadzeniem trumny bądź sarkofagu z rozmaitością różnych detali ukazujących ceremonię pogrzebu – Franca pd-zach i Hiszpania z Katalonią.
Ines de Castro Aicobaca – na bokach tumby zespół przedstawień chrystologicznych – ciąg pasyjny, rzadko spotykany. Chrystus pojawia się jako osoba do którego zmarły zwraca się z modlitwą. Ważne jest że (piotr sprawiedl?)… rozkazał swojej ukochanej ufundować ten właśnie okazały bardzo nagrobek z ukazaniem jej samej na płycie nagrobnej, a na bokach tumby został umieszczony cykl przedstawień pasyjnych/chrystologicznych. Podtrzymują skrzynię stwory ludzkie, ale ukazane tak jak zwierzęta, które często pełniły funkcję cokołu na którym ustawiano tumbę
Nagrobek Piotra Sprawiedliwego – analogiczny program, tyle że tutaj jako podpora pod tumbę pojawiają się właśnie lwy.
Nagrobek typu TRANSIT – jest to bardzo szczególne wyobrażenie w którym zmarły jest ukazany dwukrotnie, raz ze wszystkimi atrybutami swojej władzy/ godności, oraz drugi jako rozkładające się zwłoki – dość późno pojawiają się takie ujęcia, dopiero w późnym średniowieczu pojawia się temat ramowy związany z podkreślaniem znikomości życia, z przemijaniem, rozkładem ciała. Danse macabre jest dość rzadki w średniowieczu, częstszy w czasach nowożytnych, pierwsze takie ujęcie pojawiło się w połowie XIV wieku na cmentarzu … /niewiniątek?/, i te nagrobki też
1443 biskup zmarł, w ok 1425 około powstał nagrobek. Pojawienie się motywów vanitatywnych wiążą z kryzysem społecznym ale również z kryzysem religijności i duchowości jaki był następstwem czarnej śmierci.
fragmenty zniszczonego nagrobka kardynała Jana la Grange w kościele Kartuzów, zm w 1410 i tutaj ukazany jest jako szkielet obciągnięty skórą, nad nim umieszczona została banderola z tekstem modlitwy. To był bardzo okazały dwu/wielo?kondygnacyjny nagrobek, niestety zniszczony. Nagrobek przyścienny – przedstawienie zwłok, wyżej natomiast przedstawienie klęczącego kanonika protegowanego przez świętych polecanego matce boskiej. W najwyższej strefie wyobrażenie Chrystusa i /sędzia sądu ostatecznego/
Formy mniej lub bardziej makabryczne, a ten bardziej →
La Sarraz w szwajcarii, nagrobek przyścienny, otoczony przez członków własnego rodu, ok 1480, pożerany przez żaby i węże.
Brou – kaplica grobowa, w której zostały pochowane dwie znaczące osoby – Filibert II książę Sabaudii i Piemontu i jego żona Małgorzata Austriacka pierwsza ćwierć XVI wieku i ona ufundowała nagrobki dla niej i jej męża – okazałe nagrobki baldachimowe z wykorzystaniem formuły podwójnego przestawienia – Filibert - osoba ze wszystkimi insygniami władzy i takiej pozbawionej tychże atrybutów – aniołowie zastąpieni przez coś na wzór putt. Na dole nagie ciało, ale ładnie wystylizowane – renesansowe, antykizujące przedstawienie. Nie ma tutaj żadnych odniesień do tych makabrycznych ujęć z wieku XV, ale niewątpliwie jakaś myśl wanitatywna w tym przedstawieniu się kryje – książę i nagi młodzieniec