Wykład: Proces karny 14.05.2009

Odszkodowanie za błędy popełnione w toku procesu karnego:

Przysługuje za szkody i krzywdy doznane w przypadku:

1. niesłusznego skazania
2. niesłusznego tymczasowego aresztowania
3. niesłusznego zatrzymania.

Powyższe przypadki nie są jednak jedynymi krzywdami, których można doznać podczas procesu karnego – przykłady:
1. krzywda z samego faktu przestawienia zarzutu – stygmatyzacja społeczna
2. szkody wyrządzone przy przeszukaniu (zniszczenia)
3. szkody wyrządzone na osobie.

Przepisy regulujące odpowiedzialność SP za niesłuszne skazanie, TA, zatrzymanie są lex specialis wobec przepisów KC regulujących odpowiedzialność państwa. Pozostałe szkody i krzywdy mogą być dochodzone na podstawie przepisów KC. Z powodu takiego uregulowania niekiedy istnieje konieczność dochodzenia odszkodowania w dwóch odrębnych postępowaniach, tj. karnym i cywilnym.

Uregulowanie części odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę w KPK nie jest do końca właściwe, tak samo jak nie jest właściwą regulacją przewidywanie orzekania w tych sprawach przez sędziów karnych – oni są przyzwyczajeni i bardziej przygotowani do orzekania w sprawach karnych, a nie cywilnych.

Szkody spowodowane niesłuszną izolacją – regulacje KPK:

Aby móc dochodzić odszkodowania należy najpierw wzruszyć wyrok skazujący zgodnie z procedurami przewidzianymi w KPK – samo wzruszenie oznacza niesłuszne skazanie; sąd nie dokonuje oceny. Ta zasada nie ma zastosowania w przypadku TA i zatrzymania – sąd musi dokonać oceny czy dane TA lub zatrzymanie było niesłuszne czy nie, bo samo uchylenie nie oznacza ich niesłuszności.

Skazanie:

Przesłanki:
1. odbycie kary pozbawienia wolności
2. wzruszenie wyroku – kasacja, wznowienie, uniewinnienie, skazanie na karę łagodniejsza niż pierwotnie.

Odszkodowanie przysługuje za karę, której skazany nie powinien był ponieść (odbyć). Obejmuje to sytuację, gdy:
1. ktoś odsiedział więcej niż w wyniku wzruszenia wyroku mu następczo wymierzono (np. 15 lat w sytuacji, gdy w wyniku wznowienia wymierzono mu 8 lat) – obejmuje to również sytuację, gdy TA przekracza karę, na którą skazano.

2. ktoś został uznany za niewinnego – wlicza się w okres za który przysługuje odszkodowanie również okres TA.

Przedawnienie odszkodowania – rok od uprawomocnienia się wyroku wzruszającego.

Reprezentacja dłużnika w takim postępowaniu – dłużnikiem jest SP, a w praktyce przyjęto, że reprezentantem SP jest prokurator. Nie istnieje jednak przepis kompetencyjny w tym zakresie. Taka praktyka jest błędna. Normalnie SP jest reprezentowany przez Prokuratorię Generalną, ale z przepisów KPK nie wynika, że PG reprezentuje SP w postępowaniu karnym w sprawie odszkodowania.

Konsekwencją takiej patowej sytuacji jest fakt, że SP nie może skutecznie podnieść zarzutu przedawnienia – w praktyce oznacza to, że przedawnienia po prostu nie ma.

Sąd właściwy – sąd okręgowy.

Forma orzeczenia – wyrok, od którego służy apelacja.

Regresowa odpowiedzialność osoby, która spowodowała szkodę – tylko jeśli dana osoba działała bezprawnie. Czy rażące naruszenie prawa (dające podstawę do kasacji) przy wydawaniu orzeczenia rodzi odpowiedzialność sędziego – generalnie istnieje taka możliwość, ale do tej pory nie przeprowadzono żadnego procesu w trybie art. 557, ponieważ naruszenie prawa przez sędziego musiałoby polegać na świadomym zignorowaniu przepisów.

Tymczasowe aresztowanie:

Odpowiedzialność na zasadzie winy – odszkodowanie za aresztowanie przysługuje tylko wtedy, gdy w świetle zgromadzonych materiałów było ono bezpodstawne w chwili zastosowania aresztu; organowi można zarzucić, że zachował się źle. Decyzja była niezasadna ex ante (ocena ex tunc) → ta zasada obowiązywała do niedawna.

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka – odszkodowanie zależy od wyniku całościowego postępowania, tj. przysługuje również, gdy w toku procesu okaże się, że aresztowanie w rezultacie było niesłuszne. Decyzja okazuje się niezasadna ex post (ocena ex nunc) → ta zasada obowiązuje obecnie. Decyduje punkt widzenia niesłusznie aresztowanego.

Zasady odpowiedzialności SP wynikają z orzecznictwa SN, któremu sądy się podporządkowały. Zmiana nie nastąpiła z powodu zmiany norm prawnych – niedostatek regulacji w tym zakresie.

Przedawnienie – rok od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie (całej sprawie). Istnieją jednak problemy z obliczaniem tego terminu w przypadku różnych wyroków (skazujących i uniewinniających) zapadających w sprawie różnych czynów (to samo dotyczy samej oceny słuszności aresztowania).

Zatrzymanie:

Dopiero niedawno zostało wprowadzone do przepisów o odszkodowaniu.

Problem odpowiedzialności za zatrzymanie nie powstaje, jeśli powstał problem odpowiedzialności za TA, ponieważ TA pochłania zatrzymanie (tak samo jak skazanie pochłania TA) – nie jest to do końca prawda, ponieważ odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie może objąć nie tylko samo pozbawienie wolności, ale też szkody spowodowane przy zatrzymaniu (np. złamania) → profesor ma wątpliwości czy takie roszczenia nie powinny być jednak dochodzone w postępowaniu cywilnym.

Przymusowe doprowadzenie – obecnie jest zawsze połączone z zatrzymaniem.

Termin przedawnienia – rok od daty zwolnienia. Można dochodzić odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie przed zakończeniem postępowania → problemy pojawiają się, jeśli postępowanie trwa dłużej niż rok. W praktyce wnioski przyjmuje się w ciągu roku, a następnie nie rozpoznaje się go do momentu zakończenia postępowania i rozstrzygnięcia sprawy.

Przepisy o odszkodowaniu a przepisy o kontroli orzeczeń dotyczących pozbawienia wolności:

Również sytuacja, w której orzeczenie o pozbawieniu wolności nie ma już znaczenia (bo np. ktoś został zwolniony) nie zwalnia sądu odwoławczego od rozpatrzenia środka zaskarżenia w zakresie słuszności zastosowania danego środka zapobiegawczego.

Miarkowanie odszkodowania:

W różnych województwach miarkowanie wygląda inaczej – nie ma jednolitych kryteriów.

Odszkodowanie za pozbawienie wolności obejmuje odszkodowanie sensu stricto (za poniesione szkody, np. utrata pracy i możliwości zarobkowej) i zadośćuczynienie (krzywda psychiczna, którą trudno ustalić).

Przy miarkowaniu zadośćuczynienia muszą być brane wszystkie okoliczności sprawy.

Art. 558 – w sprawach o odszkodowanie, nieuregulowanych w KPK stosuje się przepisy KPC. Nie ma natomiast odesłania do KC. Orzecznictwo jednak zgodnie przyjmuje stosowanie ogólnych reguł odpowiedzialności z KC, ponieważ bez nich nie można by orzekać o odszkodowaniu.