7.Państwo a naród

1. Rola państwa w kształtowaniu narodu

Państwo powstało w okresie występowania wspólnot etnicznych i

językowych. Nie było wówczas jeszcze narodu. Powstanie państwa

było przede wszystkim rezultatem różnicowania się społeczności

plemiennej i łączenia tych społeczności. Łączenie plemion w

większe wspólnoty ludzkie wiodące do powstania państwa

odbywało się drogą pokojową lub też drogą zbrojną. Na gruncie

dawnyeh wspólnot plemiennych i etnicznych już w ramach wspólnot

państwowych dokonują się procesy przemian gospodarczych i

kulturalnych, które wpływają na kształtowanie wspólnot etnicznych i

prowadzą do przekształcenia ich w narody. Organizacja państwowa

odgrywa decydującą rolę w oddziaływaniu na procesy przemian i

wykształcenie właściwych dla narodu cech.

Wśród t ch cech ws ólnot narodowe w różnia si : 1 z k, 2) te toY P

Y j Y ją ę ) ję Y rY rium, 3) wspólnota pochodzenia, 4) wspólny

sposób życia, 5) religia, 6) tradycja, 7) obyczaje, 8) wspólnota losów

historycznych i politycznychl. O formowaniu poszczególnych

wspólnot narodowych decydowały różne uwarunkowania. Nie

istnieje określony zespół elementów bezwzględnie koniecznych dla

ukształtowania narodu. Nietrafny jest pogląd przypisujący jednemu

czynnikowi rolę dominującą w procesie tworzenia narodu.

Zakładając, że naród to grupa ludzi zespolona więzią naturalną,

można stwierdzić, iż o właściwej dla niego jedności życia

zbiorowego w większym stopniu decydują czynniki duchowe niż

materialne. Należy więc podkreślić, że kształtowane i utrwalane na

przestrzeni dziejów poczucie wspólnoty celów, ideałów, wartości i

zachowań rozstrzyga o tożsamości i żywotności narodu, nawet w

niesPt'zyjających warunkach zewnętrznych. Twierdzenie to

potwierdzają losy narodu polskiego, który w decydującej z punktu

widzenia współczesności fazie Jego rozwoju, był pozbawiony przez

123 lata swojej państwowości i podzielony między trzy mocarstwa zaborcze. Mimo to utrzymał się i umacniał

swoją jedność, rozwinął swą wspólnotę kultury i obyczajów. Dla istnienia

narodu nie jest jednak konieczne, aby posiadał on własne państwo. Nie

jest również niezbędne, aby należał do jednej wspólnoty państwowej.

Proces powstawania narodu jest historycznie rzecz ujmując wtórny w

stosunku do procesu powstawania państwa, gdyż państwo jako

instytucja istniało, zanim uformowały się narody. W procesie

formowania się narodu państwo odgrywało wielką rolę przejawiającą

się w tym, że: 1) tworzyło ramy zewnętrzne, w których dokonywały się

procesy integracji kulturalnej, językowej, ekonomicznej, 2) powodowało

powstawanie wspólnoty losów historycznych, w szczególności w

stosunkach z obcymi, 3) tworzyło wspólnotę dla całego tworzącego się

narodu ideologię państwową, odwołującą się stopniowo coraz bardziej

do treści narodowych, 4) popierało działalność kulturalną, fuńkcjonalną

wobec procesu tworzenia się narodu (np. w postaci narodowej

literatury, narodowego szkolnictwa), 5) w wielu wypadkach było

promotorem powstania religii narodowej (np. kościół anglikański)'.

Wszystkie te okoliczności czynią z państwa ważny instrument procesów

narodowotwórczych.

Narody w Europie i Ameryce kształtowały się w okresie cywilizacji

przemyslowej od XVIII do XX wieku. W tym też okresie powstawały

państwa narodowe, które staly się siłą decydującą rozwoju

cywilizacyjnego i narodowego. Państwa wielonarodowe pozostawały w

mniejszości. Droga do tego rodzaju państwa była niezwykle długotrwała

i wiodła poprzez starożytne państwa imperialne, średniowieczne

monarchie stanowe, państwa terytorialne do nowożytnych państw

narodowych. W rozważaniach o współczesnym państwie wyraża się

ogólne przekonanie o ogromnej przewadze państw narodowych w

świecie Pogląd ten podważa wspólczesny amerykański politolog

Benjamin R. Barbe. stwierdzając: "Zadziwiające jest, że niespełna 10

procent współczesnych państw (jest ich około 20) to państwa

prawdziwie jednonarodowe. Dania czy Holandia nie mogą się podzielić

na mniejsze jednostki, chyba że się rozpadną na plemiona lub klany.

Tylko w połowie państw dzisiejszego świata jedna grupa etniczna

stanowi 75 procent ludności. Podobnie więc jak w Stanach Zjedno-

czonych, wielokulturowość stanowi regułę, homogeniczność to wyjątek.

Państwa, które zewnętrznym obserwatorom wydają się narodowo

jednolite, jak Japonia czy Hiszpania, okazują się wielokulturowe. Gdyby

zaś za warunek samostanowienia przyjąć język, podstawowy czynnik

konstytuujący naród, wystarczy policzyć iloma językami mówi się na

świecie, a okaże się, że rodzina państw powinna wzrosnąć do ponad

6000 członków"~.

Proces kształtowania'się narodów odbywa się współcześnie, tj.

po drugiej Wojnie światowej, w Azji i Afryce. Takie sformułowania

spotyka się powszechnie w literaturze europejskiej i amerykańskiej.

Ale czy rzeczywiście dokonują się w krajach na tych kontynentach

tego rodzaju procesy integracji społecznej? Znawca problematyki

azjatyckiej Krzysztof Gawlikowski ma co do tego duże wątpliwości.

W związku z tym pisze: "Zapożyczenie od Zachodu idei narodowych

pociąg ięło za sobą walki o niepodległość w krajach podbitych, a

także burzliwe p ocesy wewnętrznej integracji (i dezintegracji)

społeczeństw, wiążące się z kształtowaniem nowych narodów i

wyodrębnianiem mniejszości posługujących się innymi językami,

związanych z inną tradycją kulturową. Każde z państw ma

współcześnie swój hymn, flagę, stolicę, krajowe reprezentacje

sportowe itp., symbole jednościowe i aspiruje do "bycia narodem".

Często w Azji i Afryce jest to zaledwie próba introdukcji europejskich

wzorów państwowo-narodowych, niezrozumiałych i obcych dla dużej

części ludności. Ich istnienie we wszystkich krajach podtrzymuje

wszakże nasze europejskie złudzenia o powszechności formy

narodu"4.

Na tle tej znamiennej konstatacji nasuwa się pytanie czy forma

państwa narodowego (i jego modyfikacja - federacja państw

narodowych) jest formą najdoskonalszą, wiodącą do ułożenia

współżycia różnych grup etnicznych i językowych na tych wielkich

kontynentach. Nie ma tu jednoznacznej odpowiedzi. Nie

przypadkowo poszukuje się rozwiązań integracji społecznej w idei

"jednostek regionalnych" i "wspólnot międzynarodowych".

2. Relacje: państwo i naród

Nie ulega wątpliwości, że zarówno państwo, jak i naród są

wspólnotami ludzi. Państwo maże obejmować ludzi na określonym

terytorium przynależnych do danego narodu. W państwie mogą

również żyć członkowie wielu narodów i może ono być wspólnotą

wielonarodową na określonym terytorium. Przykładem takich

wspólnot były do niedawna Związek Radziecki, Jugosławia,

Cz.;,chosłowacja, a w dalszej przeszłości imperia austriacko-

węgierskie i rosyjskie. Z drugiej strony państwo może obejmować

jedynie część danego narodu, a pozostali członkowie tej wspólnoty

należą do innej lub innych organizacji państwowej. Znamiennym

przykładem jest naród rosyjski występujący Współcześnie po

rozpadzie imperium radzieckiego nie tylko w Federacji Rosyjskiej,

ale i w olbrzymiej masie na Ukrainie i w Kazachstanie. Wspólnota

państwowa pokry~,ająca się w większości ze wspólnotą narodową,

to przeważający typ relacji między państwem i narodem. Do mniejszości należą

narody posiadające państwo, których plemieńców los rzucił poza jego

granice.

W przeszłości, w nazewnictwie rozróżniano kategorię naród w

znaczeniu politycznym i etniczno-językowym. Naród w sensie

politycznym oznaczał ogół obywateli państwa, złączonych wspólnotą

praw i obowiązków, świadomych swojej wspólnej historii politycznej.

Etnicznośe i język nie były istotnym elementem tej definicji. Warto

wskazać, że przedrewolucyjny naród francuski składał się nie tylko z

ludzi mówiących po francusku, lecz również z ludzi używających języka

niemieckiego, włoskiego, baskijskiego, prowansalskiego i

bretońskiego. Podobnie było w Polsce przedrozbiorowej, gdzie naród

obejmował różne grupy etniczne i językowe. W okresie zaborów Polacy

i przedstawiciele innych narodów definiowali naród polski raczej w

kategoriach polityczno-terytorialnych niż etniczno-językowych. Etniczno-

językowe pojmowanie narodu rozpowszechniło się dopiero w drugiej

połowie XIX wieku, w wyniku przebudzenia narodowego

środkowoeuropejskich narodów.

Należy zauważyć, że zmiany znaczenia terminu "naród" pociągnęły za

sobą konsekwencje polityczne, a więc nie były akceptowane bez oporu.

Etniczno-językowa koncepcja narodu trudna była do przyjęcia dla

patriotów polskich, oznaczała bowiem drastyczną redukcję polskiego

terytorium narodowego. Rezygnacja z granic przedrozbiorowych była

poczytywana za zdradę narodową.

W piśmiennictwie naukowym drugiej połowy XIX i XX wieku

dokonano rozróżnienia dwóch pojęć "naród" i "narodowość"6.

Narodowość służyła do określenia zbiorowości etniczno-językowej,

naród był zaś pojmowany jako produkt historii państwowości,

zbiorowość zorganizowana politycznie, o granicach zależnych od swej

wewnętrznej żywotności i zdolności cywilizacyjnej. Każdy naród

europejski składał się kiedyś z wielu narodowości, nawet dziś ` jeszcze

większość narodów posiada ludność zróżnicowaną pod względem et-

niczno-językowym. Seperatyzmy etnicznych narodowości oznaczają

dążność do oddzielenia lub autonomii narodowej. W wymiarze

państwowotwórczym prowadzą do dezintegracji wielkich narodów

historycznych, a więc przekreślenia rezultatów historycznego postępu.

Odrodzenie sił nacjonalizmu na całym świecie w końcu XX wieku

znalazło wyraz w dezintegracji wspomnianych państw w Europie, jak i

dążeń separatyzmu Czeczeńców, Kurdów oraz wielu innych

narodowości. Powstanie wielu państw narodowych dowodzi siły dążeń

nacjonalistycznych i nadziei na wyrażanie ich woli przez władzę

publiczną im bliską. Państwo jawi się więc jako wspólnota ludzi bliska i

służebna dla zaspokajania potrzeb ludzkich. W tym upatruje się wielką

wartość państwa, które obejmuje naród i spełnia wobecniego funkcje służebne wewnątrz wspólnoty narodowej, jak i na

zewnątrz. Naród stanowi trwalszą wspólnotę ludzką od państwa, ale w

dziejach ludzkości zmieniały się narody i ewoluowały także państwa (a

nawet upadały). Przetrwanie państwa i rozwój narodu dowodzi

żywotności sił ludzkich i wykorzystania szansy dziejowej w decydujących

momentach historycznych.

Zrozumienie wśród narodów, a nawet wśród narodowości, że

posiadanie własnego państwa ma decydujące znaczenie dla ich

istnienia i rozwoju, powoduje dążenie poszczególnych narodów do

stworzenia i obrony swojej państwowości. Państwo własne, służebne

różnym grupom społecznym - spełnia zarazem najistotniejsze zadania

ogólnonarodowe, jest potrzebne ogółowi ludrości. W źwiązku z tym

państwo tworzy strukturę administracyjno-terytorialną, stanowiącą ramy

organizacyjno-prawne dla życia jednostek i zbiorowego. Ramy te

wyznacza przede wszystkim konstytucja i inne podstawowe akty prawne

państwa. Na podstawie tych aktów przejawiają aktywność organy

państwowe podejmując decyzje w sprawach publicznych. Akty te

wskazują też normy zachowania obywateli.

Naród potrzebuje państwa, aby mógł się swobodnie rozwijać i

doskonalić. Brak własnej państwowości sprawia trudności w określaniu

własnej tożsamości narodowej i spełniania aspiracji narodowych.

Państwo jest zarówno usosobieniem, jak i nosicielem idei narodowych,

kreśli perspektywę rozwojową i mobilizuje społeczeństwo do

wypełniania zadań cywilizacyjnych. Stanowi jedyną organizację zdolną

stawić czoło potrzebom przyszlości. Naród nie może stać w miejscu.

Musi wychodzić naprzeciw wyzwaniom cywilizacyjnym, zwłaszeza

cywilizacji dominującej w danej epoce dziejowej. Niepodjęcie tych kwe-

stii w dziedzinie wytwórczości i kulturowej oraz duchowej skazuje

społeczeństwo na odstałość i marny byt społeczny.

Każdy naród ma prawo do jedności i odrębności kulturalnej,

społecznej, gospodarezej i politycznej. Prawo to może zapewnić tylko

państwo narodowe. Jedność tą zapewnia struktura terytorialna kraju i

jednolita struktura organizacyjna władzy publicznej oraz wyznaczane

zadania dla poszczególnych organów państwowych. Można nawet

spotkać tak skrajny pogląd jak opinię wybitnego współczesnego

politologa brytyjskiego A. Giddensa twierdzącego, iż naród stapia się z

państwem w jedno. W związku z tym pisze: "Słowem "naród" określam

zbiorowość istniejącą w wyraźnie określonym terytorium, podlegającym

ujednoliconej administracji oraz nadzorowi i kontroli zarówno przez

wewnętrzny aparat państwowy, jak i aparat innych państw (...). "Naród"

istnieje jedynie wtedy, gdy państwo posiada ujednolicony zasięg

terytorialny nad całym terytorium, na którym obowiązuje zasada

suwerenności"~.

Jedność narodu i jego odrębność społeczna, gospodarcza i

polityczna przejawia się w występowaniu zróżnicowanej struktury

społecznej tworzącej jednolite społeczeństwo składające się z różnych

grup, oraz wielości sektorów wytwórczych i jednolitego rynku, a także

wielu regionów administracyjnych i wspólnego państwa. W doktrynie

doszło nawet do twierdzenia, że każdy naród zasługuje na państwo, ale

i że każde państwo powinno reprezentować jeden naród. Jak pisze

wybitny znawca problematyki narodowości Ernest Gellner, nacjonalizm

utrzymuje, iż narody i państwa "(...) zostały (...) sobie nawzajem

przeznaczone, że jedno nie może obejść się bez drugiego i że w

przeciwnym razie dzieje się tragedia"g.

Wreszcie każdy naród ma prawo do wolności narodowej, czyli

samodzielności państwowej. Nurt ten znalazł szeroko wyraz w

nacjonalizmie XIX wieku i podtrzymywany jest współcześnie. W

konsekwencji doprowadził on do powstania państw narodowych we

Włoszech i w Niemczech w XIX wieku, państw niepodległych Europy

Środkowej i Wschodniej po pierwszej wojnie światowej oraz wielu

państw w ostatnich latach w Europie i Azji po rozpadzie Związku

Radzieckiego, Jugosławii i Czechosłowacji. W ten sposób założenie

nacjonalizmu politycznego zorganizowania każdej narodowości w suwe-

renne państwo narodowe jest spełniane na większości terytoriach

europejskich. Państwo staje się instrumentem sił nacjonalistycznych do

kształtowania niezawisłego bytu narodowego i wyższego statusu

cywilizacyjnego. Wykorzystanie organizacji narodowej do wzniesienia

się społeczeństwa danego kraju na wyższy poziom rozwoju

gospodarczego i kulturalnego oraz przezwyciężenie uprzedzeń wobec

innych narodów wynikających z przeszłości, stanowi naczelne zadanie

narodowe okresu transformacji ustrojowej, czyli przejścia od rządów

autorytarnych do państwa liberalno-demokratycznego.

W konkluzji wywodów można stwierdzić, że państwo odgrywa

wybitną rolę w tworzeniu wspólnoty narodowej, ale i niejako w zamian

za to znajduje w narodzie bardzo istotną podporę społeczną swego

istnienia. W dziejach ludzkości wiele państw powstało i schodziło ze

sceny historii. Ale znamienne jest to, że żadne z tych państw, które

wytworzyły wspólnotę narodową i znalazły w niej oparcie, nie zostały

wymazane z historii na trwałe, lecz często nawet po bardzo długim

okresie odradzały się. Zbiorowość narodowa, która osiągnęła ten

szczebel rozwoju, jaki znajduje wyraz w świadomości politycznej, staje

się niezwykle żywotna, osiąga wielką siłę przezwyciężania losu, nie jest

w swej masie podatna na asymilacyjne tendencje otoczenia.

.