1. ETYKA – to filozoficzna i normatywna teoria moralnej powinności działania.

• Filozoficzna – jest częścią filozofii; charakterystyczne dla nauk filozoficznych źródła poznania: rozum i doświadczenie

  • etyka bez filozofii? --> Kotarbiński: to, co dobre i złe, zależy od intuicji moralnej (etyka niezależna). Każdy porządny człowiek rozeznaje, co jest dobre i złe. ALE:

    • nie wszystko jest jednoznaczne, oczywiste; nie wszystkie oceny są proste

    • etyka uzasadnia, pyta o racje – jak nauki filozoficzne: pytanie filozoficzne dlaczego?

• normatywna – formułuje oceny i normy

• teoria – odnosi się do życia, lecz nie podaje gotowych praktycznych rozwiązań

• moralna powinność działania

  Powinność może mieć charakter:

  • moralny (zainteresowania ETYKI)

  • pozamoralny – wskazuje na reguły gry, odpowiedni, obowiązujący stan rzeczy. Nie całe pole ludzkiego czynu jest wypełnione wartościowaniem moralnym. Czyny ocenia się również w sposób pozamoralny.

    • Normy – posiada je każda dziedzina praktyczna; wszędzie tam, gdzie jest ludzkie działanie, ludzka twórczość: normy prakseologiczne, prawne

  • POWINNOŚĆ TETYCZNA – odpowiadają jej normy tetyczne – wynika ze stanowienia przez jakiś autorytet; szereg przepisów, z którymi spotykamy się w życiu.

• Teoria moralności – teoria życia moralnego; jesteśmy rozumni i wolni.

2. NAUKI POKREWNE ETYKI:

• PRAKSEOLOGIA – nauka o sprawności i skuteczności działania; jak przy najmniejszych kosztach osiągnąć najlepszy efekt (T. Kotarbiński) --> „dylemat więźnia”;

• ETOLOGIA – bada, jak ludzie się zachowują (ETYKA: jak powinni się zachowywać);

• TEOLOGIA MORALNA – inne źródła poznania - korzysta z Objawienia;

• SOCJOLOGIA.

3. PRZEDMIOT ETYKI:

1. Materialny: czyn, działanie

2. Formalny: czyn w aspekcie dobra i zła, moralnej powinności działania.

4. ANALIZA DZIAŁANIA:

1. CZYNEM nazywa się takie działanie, które jest rozumne i wolne. Jeśli nie spełnia tych warunków, nie jest działaniem moralnym.

2. UCZYNNIENIA – odruchy i popędy fizjologiczne; człowiek za nie nie odpowiada; nie ja działam, lecz coś dzieje się we mnie – np. ziewanie, procesy fizjologiczne.

3. ZANIECHANIE DZIAŁANIA – za to też człowiek odpowiada; sytuacja, w której podejmuję decyzję, że czegoś nie zrobię

   Warunki poczucia winy za zaniechanie:

   1. Przewiduję, że z zaniechaniem działania wiążą się jakieś złe skutki

   2. Zrobienie tego leżało w moich możliwościach

   3. Powinniśmy to uczynić.

      - wtedy czuję się odpowiedzialny, że czegoś nie zrobiłem

5. DYSTYNKCJE:

1. akty skuteczne, spełnione – jesteśmy je w stanie wywołać

2. akty wyrażania – nie osiągamy realnego skutku

3. i 4)

AKTY DOBROWOLNE ≠

• spełnione działania, w których wiemy, że zamierzenie jest realne

• odpowiadam za te akty!

AKTY ZACHCENIA

• kiedy coś chcę – ale zdaję sobie sprawę, że samo chcenie nic nie daje

• Człowiek formułuje je w różnych sytuacjach.

• Zbiegi okoliczności – coś się zdarza

• Sam skutek nie leży w sferze naszej odpowiedzialności – ludzie często bezpodstawnie czują się winni za dane wydarzenie

5. i 6) czyny wewnętrzne i zewnętrzne

CZYNY ZEWNĘTRZNE

CZYNY WEWNĘTRZNE

Mają zewnętrzne skutki odpowiadamy za nie moralnie i prawnie jesteśmy autorami tych działań, ale moralnie nie będziemy za nie odpowiadać gdy: osoba nie miała intencji w konkretnej sytuacji – przypadkowość zdarzeń. Człowiek ten czuje się winny sytuacji; trudno oddzielić autorów zdarzeń od ich skutków.

Akty pozostają w sferze rozumnej woli – sam akt decyzyjny jest aktem wewnętrznym najpierw podejmujemy decyzję, a potem działamy nie wszystkie czyny są przez nas realizowane stają się zewnętrzne <-- gdy: zbiegi okoliczności są przez nas realizowane człowiek nie odpowiada za coś, czego nie robi, ale jeśli coś zamierza, to już podchodzi pod odpowiedzialność karną moralnie nas obciążają sam zamiar podlega karze moralnej.

6. PRZESZKODY W DZIAŁANIU:

A) AKTUALNE – pojawiają się tu i teraz i dotyczą konkretnych działań

B) HABITUALNE – dotyczą postaw; charakter trwały

1. Ze względu na rozum:

• Niewiedza:

a) zawiniona

b) niezawiniona – nie odpowiadam moralnie, gdy nie wiedziałem i nie miałem szansy się dowiedzieć

• Uprzedzenia (ROZUM): bywa, że są totalnie nieracjonalne, nie panujemy nad sytuacją; racjonalne – nasze doświadczenia z takimi osobami hamują relację, kontakt z ludźmi tego typu, rodzą nieufność.

• Błędne opinie: bywają krzywdzące, bo są trwałe i „ciągną się” za człowiekiem, niszczą dobre imię – trudno to naprawić

• Przymus: fizyczny, psychiczny (mobbing, szantaż) – winny jest ten, kto grozi; przymus materialny (WOLA)

• Uczucia: np. zakochanie, strach (ROZUM I WOLA).

2. Ze względu na wolę:

• NAWYKI – przyzwyczajenia ambiwalentne (nie muszą być złe); stanowią przeszkodę w działaniu, gdy nie chcemy zrezygnować z jakichś nawyków; im więcej nawyków, tym trudniejsze życie

• NAŁOGI – stała skłonność do destrukcyjnych (autodestrukcyjnych) działań: palenie, alkoholizm, narkomania, pracoholizm

• NAWYKI i NAŁOGI osłabiają wolę

7. CHOROBY PSYCHICZNE:

• jeśli całkowicie zdominowały funkcjonowanie – człowiek kieruje się własnymi zasadami (patrz: wyjątki)

• jeśli umożliwiają częściowe funkcjonowanie - ktoś, kto jest niepoczytalny posiada odpowiedzialność moralną za takie rozeznanie dobra i zła, jakie ma.

NIEWIEDZA NIEZAWINIONA

CHOROBA PSYCHICZNA CAŁKOWITA

UCZUCIE STRACHU

} ZWALNIAJĄ Z MORALNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI

(WYJĄTKI!!!)

8. PRZEBACZENIE – akt rozumny, to ja decyduję się przebaczyć – ale ślad urazu zostaje; im bardziej zostaliśmy zranieni, tym dłużej to pamiętamy. Wymaga czasu, ale urazy pozostają.

METAFIZYCZNE PRZEBACZENIE - zdolny do niego tylko Bóg.

PRZYMUS vs. KONIECZNOŚĆ

jest z zewnątrz wynika z wewnątrz, z nas, paradoksalnie wyraz wolności – sami siebie mobilizujemy do działania

9. Człowiek działa w sposób wolny, gdy umie realizować cele i panować nad impulsami, powiedzieć NIE; sama dobrowolność nie świadczy o wolności. BYCIE WOLNYM – stawianie celów i realizowanie ich; trudne zadanie, ale wtedy spełniamy siebie.

10. DZIAŁANIA DOBROWOLNE – kierowanie się impulsami

11.WOLNOŚĆ – realizuje się na wyższym poziomie; kierowanie celem, asertywność, selekcja.

DECYZJE

Istotą naszego wolnego działania jest decyzja.

1. DECYZJA – swoistego rodzaju dialog między rozumem a wolą (proces decyzyjny).

AKT WEWNĘTRZNY	ETAP I – ETAP ZAMIARU (podejmowanie decyzji)
	ROZUM	WOLA
	POMYSŁ – proste uchwycenie dobra ZAMYSŁ – pogłębiony pomysł („już wiem, czego chcę”)	UPODOBANIE – podoba mi się ZAMIAR – ja tego chcę
	ETAP II – DOBÓR ŚRODKÓW do realizacji celu
	NAMYSŁ – poszukiwanie środków ROZMYSŁ – wybór jednego środka	PRZYZWOLENIE na te środki WYBÓR
	DECYZJA powstaje na pograniczu rozumu i woli

ETAP III – ZEWNĘTRZNE WYKONANIE CZYNU (jeśli nie pojawią się przeszkody)

Akty wewnętrzne poprzedzają akty zewnętrzne.

2. RANGA DECYZJI (znaczenie)

• decyzje opcji fundamentalnej (wybór podstawowy) – podejmowane rzadko, np. wybór studiów, stylu życia, decyzja o małżeństwie; nie musimy ich podejmować – nikt nam nie karze; taka decyzja pociąga

• wybory kategorialne – cząstkowe, obowiązki i konsekwencje decyzji fundamentalnej

ROZTROPNOŚĆ – łączy się z mądrym podejmowaniem decyzji

3. BŁĘDY W PODEJMOWANIU DECYZJI

1. Na etapie zamiaru:

• złe wybranie

• pozwolenie, żeby ktoś wybrał za mnie (ulegnięcie sugestiom, manipulacji) --> ktoś wybiera za nas, bo pozwalamy na to

2. Na etapie wyboru środków:

• brak harmonijnej współpracy między rozumem a wolą

• przewaga woli nad rozumem (wola>rozum) – decyzje pochopne (najpierw decyzja, potem myślenie; bagatelizowanie różnych możliwości)

• nadaktywność rozumu nad wolą (wola<rozum) – nie można się na nic zdecydować; rozrost liczby środków do realizacji celu i problem z wyborem właściwego; człowiek niezdecydowany.

CO JEST DOBREM MORALNYM?

--> szczęście – eudajmonizm

• osiągnięcie jakiejś pełni, dynamiczna wizja podmiotu

• źródłem normy moralności – NAKAZ; znajduje się w WOLI

• odwołuje się do obiektywnej struktury aksjologicznej – do WARTOŚCI

• różne typy eudajmonizmu

  • hedonizm: szczęście = przyjemność

  • agatyzm: szczęście = dobro, intelektualna kontemplacja dobra

  • perfekcjonizm: szczęście polega na doskonaleniu ludzkich potencjalności

  • aretyzm (arete – cnota): szczęście = cnota moralna

1. HEDONIZM

• najsłabiej wypracowana argumentacja

• założenie, że szczęściem jest doznawanie przyjemności = szczęście jest czymś pasywnym, przydarza się człowiekowi

• kryterium dobra: przyjemność, kryterium zła: przykrość

• KRYTYKA – ARYSTOTELES (Etyka Nikomachejska):

  Szczęście polega na doznawaniu przyjemności --> to jest zdanie niewykształconego ogółu – nie jest to myślenie filozoficzne, krytyczne!

  OGÓŁ trudno jest zidentyfikować – nie stawiają pytań, tacy ludzie „żyją jak bydło, mają naturę niewolniczą i nie prowadzą własnego życia”.

  ARGUMENT ANTROPOLOGICZNY przeciwko hedonizmowi: szczęście = przyjemność tylko wtedy, gdyby człowiek miał naturę zmysłową – a jest przecież istotą cielesno-duchową. Przyjemność jest dobrem dla człowieka, ale nie wyczerpuje całej skali dóbr dla podmiotu.

  Szczęście nie może być stanem pasywnym (receptywnym), gdyż w naturę człowieka wpisana jest aktywność.

2. AGATYZM

• stanowisko PLATONA

• istota człowieka to dusza ludzka (ale nie ma tu pogardy dla ciała)

• Platon dokonał ontologizacji pojęć: pojęciom przypisał rzeczywiste byty – IDEE (np. każdy z nas posiada ideę krowy ;p)

• idee są w określonej hierarchii, na czele jedna Idea (monizm), utożsamiana z jednością – jest to Idea dobra

• podstawową nauką – nauka o dobru (teoria dobra)

• dobro jest nieosiągalne, jest przedmiotem poznania umysłowego, gdy oczyścimy swój umysł z pragnień itd.

• Platoński ABSOLUT = IDEA DOBRA

• jedyny kontakt z dobrem – poprzez poznanie

ETYKA zaczyna się od ARTYSTOTELESA, od jego sporu z Platonem i hedonistami:

--> poznanie praktyczne przyporządkowane działaniu

--> dobro nie jako pierwsza idea, lecz jako CEL!

--> dóbr jest wiele – każdy człowiek ma inny cel.

I tu mamy:

3. PERFEKCJONIZM --> stanowisko Arystotelesa

• szczęście jest wynikiem działania człowieka (AKTYWNOŚĆ!)

• teoria praktyczna

• złożenie z aktu i możności; możność określa granice naszego rozwoju, jest jego podłożem

• człowiek staje się szczęśliwym poprzez swoje życie (<-- dziecko nie może być szczęśliwe!)

• etyka jako filozofia ludzkiego działania; źródłem moralności jest rozum ludzki

• 2 drogi stawania się szczęśliwym

1. życie filozoficzne

2. życie we wspólnocie

• człowiek staje się szczęśliwy poprzez rozwój rozumu i woli

• dobry, szczęśliwy człowiek to: mędrzec, przykładny obywatel

CZŁOWIEK wytycza sobie cele, dąży do szczęścia. Cała przyroda dąży do jakiegoś celu – człowieka wyróżnia to, że te cele sam sobie stawia – a może to robić, bo jest rozumny.

Rozumny człowiek stawia sobie słuszne cele (moralność zasad). Jednocześnie ustanawia cele i podlega prawom (rodzenia się, życia i śmierci). Immanencja uwarunkowana celowościowo.

EUDAJMONIZM: działanie zasługuje na moralną aprobatę, jeśli nas uszczęśliwia --> wszystko mi wolno, bo to sprawia, że jestem szczęśliwy; koncentracja moralności na sobie (jestem szczęśliwy odcinając komuś głowę, niszcząc innych ludzi dla swoich celów); można działać też pozytywnie, ale – i tak inni mają służyć mojemu szczęściu (ZARZUT)

--> NIEBEZPIECZEŃSTWA:

1. Egoizm – mogę siebie uszczęśliwiać kosztem innych; nawet, gdy szczęście przynosi mi dawanie szczęścia innym – to robię to przecież tylko dla własnej przyjemności!

2. Moralność ma charakter warunkowy – JEŚLI coś mnie uszczęśliwia, TO to jest dobre, jeśli nie, to jest złe. Skutek: nie wiadomo, co jest prawdą a co kłamstwem itp.

Przeciwieństwa:

EGOIZM <--> BEZINTERESOWNOŚĆ

np. w miłości, w przyjaźni

WARUNKOWOŚĆ <--> BEZWARUNKOWOŚĆ, KATEGORYCZNOŚĆ

mogę się nigdy nie dzięki temu wiem, co to prawda, bo istnieją normy -

dowiedzieć, jak jest bez względu na to, czy nas uszczęśliwiają czy nie; po prostu są.

naprawdę, bo słucham

tylko tego, co daje mi

szczęście; inne normy

mogą mnie nie

obchodzić

NIE znaczy to że eudajmonizm jest zły – jest w nim słuszna intuicja.

UTYLITARYZM (J.S. Mill) – nowożytna wersja hedonizmu

– człowiek dąży do szczęścia ogółu społeczeństwa; działanie wtedy i tylko wtedy zasługuje na moralną aprobatę, kiedy maksymalizuje szczęście tych, których dotyczy (ja+inni)

• skrajny altruizm – byleby uszczęśliwiać społeczność (niekoniecznie mnie);

• mobilizuje do ciągłego działania na rzecz innych;

• kara śmierci – dopuszczalna; dla społeczeństwa lepiej zlikwidować jednostkę szkodliwą – mordercę – ale prawo nie uznaje kary śmierci

EUDAJMONIZM <------------------------------------------------------------> UTYLITARYZM

postawy skrajne; żadna nie jest słuszna

CZYNY/ DZIAŁANIA SUPERROGACYJNE – działania wolne, nadobowiązkowe, np. wolontariat

MAKIAWELIZM – odmiana utylitaryzmu – dla dobra społecznego trzeba czasem łamać normy, aby być skutecznym; czasem dla dobra ogółu poświęca się jednostkę

ALE! Nie można z innych czynić ofiar. Konieczne są w moralności jakieś normy, granice!

DEONTONOMIZM - działanie wtedy jest słuszne, kiedy jest zgodne z nakazem stosownego autorytetu; posłuszeństwo (słowo-klucz) autorytetowi moralnemu, a nie epistemicznemu (oparty na wiedzy autorytet – np. w kwestii naukowej, wykształcenia); nie zawsze jest tożsamy z moralnym

Kto jest autorytetem? --> różne rodzaje deontonomizmu:

• HETERONOMIZM

  zewnętrzne nakazy i zakazy; np. RODZICE – sankcja moralna to niezadowolenie rodzica (tego nie wolno! - nie mówią dlaczego);

  WSTYD – kiedy sam zauważam, że coś było złe – nie wtedy, gdy ktoś mnie przyłapie; świadczy o DOJRZAŁOŚCI MORALNEJ

  • TEONOMIZM

    - działanie wtedy zasługuje na moralną aprobatę, kiedy wyraża bezwzględne posłuszeństwo Bogu/ bogom

    SOKRATES: jakieś działanie nazywam dobrym nie dlatego, że Bóg/bóg nazwał je dobrym, ale dlatego, że jest dobre!

    Bóg nie wymaga od człowieka całkowitego posłuszeństwa – On widzi wolną wolę człowieka; to, że człowiek pyta o racje, szuka ich – to znaczy, że jest wolny, sam dokonuje wyboru; wadzi się z Bogiem – jest istotą rozumną

  • LEGALIZM/ POZYTYWIZM PRAWNY

    - działanie wtedy zasługuje na moralną aprobatę, gdy jest bezwzględnie posłuszne prawu stanowionemu;

    ALE: Przepisy są dla ludzi, a nie ludzie dla przepisów!

• AUTONOMIZM – działanie jest wtedy słuszne, kiedy oparte jest na nakazach i zakazach wewnętrznych; człowiek w wolny sposób się podporządkowuje;

  od Kanta: Prawo moralne we mnie; podkreślał wolność człowieka; podmiot rozeznaje nakazy i ostatecznie sam dla siebie jest autorytetem; obowiązek moralny wynika z wewnątrz; człowiek musi działać zgodnie z tym prawem

  Podmiot rozeznaje wewnętrzny porządek, słucha tych nakazów, do których w sumie sam doszedł i im się podporządkowuje;

  Sartre – z wolności zrobił absurd: Wszystko co wolne jest moralne

  Piekło to inni – psują moją wolność, każą się dostosować

PROBLEM: jeśli ja uznam, że rzecz tkwi w ślepym posłuszeństwie autorytetowi

• to ja tracę rozumność i wolność

• nie zastanawiam się nad treścią - „bo kazali” - usprawiedliwia najbardziej nikczemne sytuacje (np. naziści)

PODSTAWOWA ZASADA MORALNOŚCI (Kant): podstawową moralność tworzymy, uogólniając zasady.

Działanie jest wtedy słuszne, gdy odwołujemy się do takiej maksymy, co do której chcielibyśmy, aby stała się prawem powszechnym --> jeżeli przyjmujemy prawa to pod warunkiem, że chcemy aby te prawa były powszechne.

Racjonalny podmiot --> rozeznaje prawa, odkrywa prawo.

Jeśli nie dojdziemy do wypaczenia wolności – możemy postępować zgodnie z normami, ale nikt nas nie zmusi. To, kim się człowiek staje, zależy tylko od tego człowieka. Normy możemy odrzucić albo przyjąć.

Podsumowanie:

Eudajmonizm – teoria egoistyczna

Deontonomizm – nie respektuje rozumności i wolności człowieka.

Tymczasem ludzie są racjonalni i wolni. Człowiek podlega prawu, ale też – w przeciwieństwie do zwierząt – rozeznaje je.

PERSONALIZM – według tego stanowiska działanie jest wtedy słuszne, kiedy afirmuje, respektuje osobową wartość adresata czynu.

OSOBA – pojęcie abstrakcyjne, przywędrowało z teologii (do dziś używane w kontekście osób boskich), wykorzystywane też w filozofii, prawie, współczesnej psychologii; kiedy zwracamy się do konkretnych ludzi posługujemy się terminem człowiek:

• przedstawiciel gatunku homo sapiens (rozróżniamy na podstawie wspólnych cech)

• konkretny osobnik

• ale człowiek to OSOBA, ponieważ ma normatywny status rozumnej i wolnej istoty – tylko te istoty są osobami

  Normatywny status: nie można traktować jak rzeczy, ale jak podmioty --> są w stanie decydować sami o sobie

  • odnosząc się do tej racji istot mówimy o istnieniu osób boskich, aniołów --> każdy człowiek jest osobą, ale nie wszystkie osoby są ludźmi (ponieważ są inne istoty rozumne, wolne, decydujące o sobie).

Wartość osoby ludzkiej = GODNOŚĆ

• związana z byciem osobą

• cecha wrodzona rozumnych i wolnych istot – tę cechę mamy ze względu na to, kim jesteśmy.

  GODNOŚĆ:

1. w sensie osobowym: cecha, którą mamy z tytułu rozumności i wolności człowieka -->

   nie można jej człowiekowi odebrać

2. w sensie osobowościowym: można utożsamiać z moralnym charakterem człowieka – to jest to, co zrobiliśmy z samym sobą. Tę godność można zdobyć, ale można ją też stracić.

Kiedy mówimy o osobach, charakterystyczne jest to, że istnieją one jako indywidua --> NIE MA DWÓCH JEDNAKOWYCH OSÓB: bliźnięta będą na zewnątrz nierozróżnialne, ale wewnątrz będą inne dlatego, że każdy kształtuje swoje życie.

Człowiek jest wyjątkowy --> każdy jest inny. O ile możemy ludzi porównywać to nie możemy powiedzieć, że jeden człowiek jest bardziej wartościowy od drugiego, że jego życie jest ważniejsze od życia tego drugiego. Jako indywidua jesteśmy niezastępowalni.

---> II wykład na temat osoby + wyznaczniki moralności działania

WYZNACZNIKI MORALNOŚCI DZIAŁANIA

OKOLICZNOŚCI DZIAŁANIA – kontekst naszego działania:

• okoliczności czasu

• okoliczności miejsca

• osób, z którymi działamy

OKOLICZNOŚCI DZIAŁANIA

OKOLICZNOŚĆ nie jest w stanie zmienić kwalifikacji czynu – jedynie stopniuje dobro/zło czynu. Ale czyn mimo okoliczności pozostaje dobry/zły.

INTENCJA zaś może zmienić kwalifikację czynu!

• Akty proste – intencja pokrywa się z przedmiotem

• Akty złożone – intencja, środek wskazują na coś innego niż przedmiot.

Wybieramy środek do celu: celem jest intencja – specyfikuje działanie

• intencja – odpowiada na pytanie „co ja właściwie robię?”

• środek – związany z przedmiotem działania.

Właściwą ocenę działania wskazuje intencja. Św. Tomasz: jeśli ktoś kradnie, by cudzołożyć, to jest bardziej cudzołożnikiem niż złodziejem.

Środki mają znaczenie, nie tylko cel jest ważny; środek nie pozostaje neutralny.

Czy CEL UŚWIĘCA ŚRODKI -?

• wyrażenie nieprecyzyjne: nie wiadomo, jaki cel i jakie środki!

• Dobry cel uświęca fizyczne (pozamoralne) zło środka.

  • Ból, jego zadawanie by pacjent wyzdrowiał

  • kwarantanna, by zapobiec pandemii

• Jeśli zło fizyczne jest znaczące, to można mieć wątpliwości, czy cel uświęca środki.

• Problem, gdy cel ma usprawiedliwiać działanie moralnie złe – np. pozbawienie życia niewinnego człowieka.

• W momencie, gdy jest duża dysproporcja między dobrem celu a nieuniknionym złem środka:

  • TEORIA BRUDNYCH RĄK: bardzo duże dobro usprawiedliwia zło.

    Poświęcenie życia mieszkańców miasteczka Coventry przez Churchilla dla celu strategicznego – wygrana w wojnie. Jeśli poświęcenie życia 200 osób mogłoby przyczynić się do uratowania kilku tysięcy ludzi, to według tej teorii możemy to zrobić.

    Byłby to niebezpieczny precedens prawny.

KŁAMSTWO W DOBRYM CELU?

1. Dwa stanowiska

1. Nigdy nie wolno kłamać

• św. Augustyn

• św. Tomasz: Czymś naturalnym jest, że mowa jest znakiem myśli – kiedy ktoś mówi, wnioskujemy, że są to jego myśli; kiedy ktoś mówi co innego niż myśli, wypacza sens mowy, a więc --> kłamstwo jest wbrew rozumowi

  Nigdy nie wolno kłamać, ale można roztropnie ukryć prawdę.

• I. Kant: kłamstwo jest złe, nawet, gdy nie uda nam się zwieść drugiej osoby – pozostaje w nas wewnętrznie; człowiek kłamiąc używa siebie jako środka do celu – zaprzecza swej ludzkiej naturze, a człowieczeństwa można używać tylko jako celu --> kłamstwo jest czymś niegodnym człowieka.

2. W sytuacjach koniecznych można

   3 kategorie kłamstwa (św. Tomasz)

• żartobliwe – drwimy z kogoś

• użyteczne – chcę coś zyskać poprzez kłamstwo

• złośliwe – zawsze są czymś złym.

Różna jest wina w kłamstwie --> różnica w okolicznościach

• Pozostając w obszarze nic nieznaczących, grzecznościowych zwrotów nie oczekujemy prawdziwych odpowiedzi, to jest pewna umowa – nie ma intencji oszukiwania

• Twórcy fikcji nikogo nie oszukują – ludzie rozumieją, czym jest fikcja, nie ma intencji oszukiwania

• Kłamstwo: tylko wtedy, gdy mamy intencję oszukania kogoś

2. Dwie teorie tłumaczące kłamstwo użytecznościowe:

1. Hugo Grotius – rozróżnienie

   1. kłamstwo – gdy zaprzeczam mowie należnej

   2. fałszomówstwo – gdy zaprzeczam prawdzie, która się komuś nie należy

      • problem z odróżnieniem prawdy należnej i nienależnej, z decyzją, czy ona się komuś należy czy nie.

2. Neoscholastycy – teoria zastrzeżenia myśli (zastrzeżenie myślne) – jakaś część myśli jest zastrzeżona, nie jest wypowiadana głośno. Gdy nie mówimy wszystkiego, to już nie kłamstwo

   • np. Nie będzie mnie wieczorem (dla ciebie).

   • Są to PÓŁPRAWDY!

3. Ks. Tadeusz Sipko: KŁAMSTWO – kiedy zaprzeczam prawdzie przekazywalnej (bo są też prawdy nieprzekazywalne – np. sekrety)

4. Prof. Leszek Kołakowski: zdarza się skłamać, rzecz w tym, by nazywać rzeczy po imieniu – umieć nazwać to kłamstwem, nie szukać innych nazw i usprawiedliwień.

5. Kłamstwo z konieczności: ukrywanie Żydów – kłamstwo w dobrym celu

6. KŁAMSTWO BIERNE: można kłamać nic nie mówiąc – to też kłamstwo; milczenie działa jak informacja

7. Jakkolwiek kłamstwo jest złem, to nie zawsze trzeba mówić prawdę: nie każda informacja, o której wiem, musi być przekazywana (np. Pani jest stara i pomarszczona ;-) )

8. Nie mówić, co się wie, ale wiedzieć, co się mówi!

DZIAŁANIA

≠

• 1. działanie „moralne dobre”, ale nie „moralnie słuszne”:

  • rodzice rozpieszczają dziecko; mają dobrą intencję, ale nie służy to dobru dziecka

  • często problem niewiedzy niezawinionej

  • zaciągamy winę proporcjonalnie do dobroci własnej intencji – gdy działanie jest moralnie dobre, nie zaciągamy winy.

2. DOBRA INTENCJA – wtedy, gdy moją intencją jest przyczynienie się do czyjegoś dobra - „działanie w dobrej wierze”; nie chcieliśmy zła, więc nie jesteśmy winni.

3. „ZŁOTA REGUŁA”: Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe

• nie wymaga od nas wiele;

• gdyby ludzie ją stosowali, to nawet nie wnikając w różne aspekty teorii moralności i tak postępowaliby moralnie (fundamentalne doświadczenie moralności)

• opiera się na zasadzie fundamentalnej równości: wszyscy ludzie mają takie same moralne prawa.

Bernard Shaw: Nie czyń drugiemu, co tobie miłe – może mieć zupełnie inny gust niż ty :-)

4. „ZASADA KALEGO”: przeciwieństwo „złotej reguły”

• opiera się na zasadzie nierówności

• Kali kraść krowę – dobrze; Kalemu kraść krowę – źle

• odwołuje się do dwóch moralnych porządków: MÓJ i TWÓJ, które nie są równe.

  MÓJ ≠ TWÓJ; MÓJ > TWÓJ

PRAWO i PRAWO NATURALNE

1. PRAWO NATURY (≠ prawo naturalne!) - jemu podlegają wszystkie organizmy: człowiek i przyroda; natura jest sposobem życia, zachowanie wpisane w rzeczywistość

2. PRAWO NATURALNE – odnosi się tylko do człowieka

- Św. Tomasz z Akwinu: partycypacja Bożego prawa w ludzkiej naturze rozumnej, czyli istnieje porządek – albo deklaratywnie (nadany z zewnątrz) albo wpisany w ludzką naturę (prawo naturalne)

• jest właściwym sposobem działania rozumnych i wolnych istot, z uwagi na to, kim są -->

  wolny człowiek ma wybór, nie ogranicza się tylko do praw natury; ma cele – liczniejsze niż potrzeby biologiczne;

- istnieje prawo wiążące wszystkich ludzi, charakterystyczne dla nich.

3. TEORIA NATURALNYCH INKLINACJI/ SKŁONNOŚCI (św. Tomasz) – służy odczytywaniu norm prawa naturalnego

1. Skłonność do zachowania życia – charakterystyczna dla ludzi i zwierząt; obrona życia, bo ono sprawia radość; samobójcy są rozchwiani;

   ALE człowiek sobie z tej skłonności zdaje sprawę: że przemija, że to instynkt; i wie, że czasem nie ma sensu kłócenie się z życiem, z upływem czasu; ma jakąś władzę nad tą skłonnością i czasem to życie oddaje, np. w celu obrony wartości, jakie wyznaje.

   Z tego wynika norma Nie zabijaj – chroń życie, nie krzywdź ani życia biologicznego, ani psychicznego.

2. Skłonność do przekazywania życia – u zwierząt to tylko instynkt, u człowieka – coś więcej, bo:

   a) zdaje sobie z tego sprawę – wiedza daje mu władzę nad sobą

   b) ważne jest nie tylko, żeby było, ale z kim i gdzie – zwierzę tego nie ma

   c) uczucie miłości, jakie nam ludziom towarzyszy

   d) oprócz rodzenia dzieci dochodzi kwestia opieki i wychowania

   e) istota życia duchowego, przekazywanie życia jako wartości – to też specyficznie ludzkie.

3. Skłonność do poznania prawdy – typowo ludzka, związana z celami, wartościami, wolnością.

--> II wykład o prawie i I wykład o sumieniu

SUMIENIE

1. Błędy sumienia

• co do faktu

• co do prawa

2. Błędy mogą być:

• pokonalne

• niepokonalne

3. Nie należy działać w przypadku sumienia niepewnego. Konieczna jest chociaż praktyczna pewność: ryzykujemy nie tylko niesłuszne postępowanie, ale daleko idące jego konsekwencje.

4. Ideałem sumienia jest sumienie wrażliwe (NIE kojarzyć z uczuciowością!)

5. Człowiek moralnie wrażliwy – ma wyostrzony zmysł moralny, dostrzega potrzeby innych; widzi to, czego inni nie widzą.

6. SUMIENIE WRAŻLIWE reaguje proporcjonalnie do winy (złoty środek). Ale nie każdy tak potrafi.

   SUMIENIE SZEROKIE – nie widzi przewiny tam, gdzie ona jest; „ślepota moralna” - musi być bardzo duża wina, żeby taki człowiek ją dostrzegł

   SUMIENIE WĄSKIE – człowiek w najmniejszych przewinieniach widzi problem moralny, nieustannie przeprasza.

7. Inteligencja nie gwarantuje, że człowiek moralnie postępuje. Człowiek inteligentny potrafi sobie łatwo wytłumaczyć własne przewinienie.

8. Należy: być szczerym wobec siebie, posiadać cnotę roztropności.

9. Człowiek ma nieprzeciętny wpływ na sumienie. Sumienie ma wpływ na człowieka, gdy on słucha jego głosu, a nie ucisza go. Wtedy podsuwa nam dobre sądy.

10. Normy, które są przeze mnie uznane za słuszne, nie są tworzone przeze mnie. Sąd sumienia odnosi się do jakiejś rzeczywistości poza mną. Normy nie są nasze – internalizujemy je, nabywamy.

11. WNIOSEK formułuje człowiek – tu ujawnia się zaangażowanie podmiotu.

12. Sumienie jest bliższą, subiektywną normą moralności, ale też ostateczną – człowiek nie ma innej instancji, do której może się odwołać. W sytuacji konfliktu odczytujemy głos sumienia.

CNOTA

• pojęcie filozoficzne, zapożyczone przez teologię

• dawniej był to ideał; współcześnie pojmowana jako wstrzemięźliwość seksualna

  ↘

  • wynik herezji: korzystanie z idei filozofii w teologii

  • koncepcja Platona: prawdziwy świat to świat idealny

  • manicheizm: element cielesny związany z tym co złe, brudne;

    stąd seks jako łamanie 6 przykazania, wskazanie cnotliwego życia, różne obostrzenia dotyczące życia seksualnego.

  • Deprecjonowanie sfery cielesnej – cnota czystości staje się cnotą nadrzędną (co jest nieuzasadnione!)

  • Sfera seksualności człowieka oceniana pozytywnie dopiero w II połowie XX wieku!

1. Dlaczego ludzie nie chcą być cnotliwi?

• Pojmowanie cnoty jako wstrzemięźliwości seksualnej – nie chcę być cnotliwy, chcę być normalny ;-)

• MAX SCHELLER – teoria RESENTYMENTU: ludzie mając problemy ze zdobyciem czegoś, mają tendencje do pomniejszania – lepiej się wtedy czują (nie warto się starać, nie muszę tego robić)

2. CNOTA – to pewna skłonność i sprawność woli w czynieniu dobra.

   CZŁOWIEK CNOTLIWY – taki, który usprawnił się w czynieniu dobra, dobro łatwo mu przychodzi.

   CNOTA ≠ ZDOLNOŚCI, TALENTY

   -nabyta -wrodzone

   -usprawnia w czynieniu -ambiwalentne, np. zdolności organizacyjne – można być

   DOBRA szefem fundacji charytatywnej albo szefem mafii; zdolności manualne – można być chirurgiem albo kieszonkowcem

3. PLATON – wprowadził teorię 4 cnót (Państwo); zaadaptowano je w chrześcijaństwie (cnoty kardynalne)

   Państwo idealne – 3 warstwy:

   1. robotnicy, rzemieślnicy --> cnota UMIARKOWANIA

   2. wojownicy, żołnierze --> cnota MĘSTWA

   3. rządzący mędrcy, filozofowie --> cnota ROZTROPNOŚCI

      4 CNOTA – SPRAWIEDLIWOŚĆ – spina pozostałe; najważniejsza

   4. W Tradycji chrześcijańskiej najważniejsza ROZTROPNOŚĆ (woźnica cnót)

4. ARYSTOTELES – cnota jako ZŁOTY ŚRODEK

   Przeciwko cnocie można wykroczyć na 2 sposoby:

PRZEZ NADMIAR		CNOTA jako poszukiwanie czegoś pośrodku; ideałem osiągnięcie HARMONII		PRZEZ NIEDOMIAR
BRAWURA		MĘSTWO		TCHÓRZOSTWO
Nadmiar nas razi	PRUDERIA		WSTRZEMIĘŹLIWOŚĆ		ROZWIĄZŁOŚĆ
	BIGOTERIA		RELIGIJNOŚĆ		BRAK RELIGIJNOŚCI

4. WSPÓŁCZESNE UJĘCIE

• cnoty kardynalne = cnoty naturalne (przeciwieństwo nadnaturalnych) – cnoty, które człowiek może wypracować – inicjatywa należy do człowieka

• sposobem na nabycie cnót – powtarzanie uczynków. Człowiek dochodzi do cnót z dużym wysiłkiem.

1. ROZTROPNOŚĆ – cnota dobrze wychowanego sumienia

• „prawy rozum w działaniu” - kierowanie się słusznym osądem

• nie jest sprytem – spryt można wykorzystać do zła

• składa się na nią PAMIĘĆ – umiejętność korzystania z doświadczenia, człowiek roztropny uczy się na błędach własnych i cudzych (nie chodzi o powielanie, ale o domyślność)

• charakteryzuje się zdrowym sądem – umiejętność zastosowania logiki w praktycznym myśleniu

• zapobiegliwość – potrafi się przygotować na to, czego przewidywać nie można --> przewidywalność

• ostrożność – świadomość, że trzeba zostawić sobie furtkę na wypadek sytuacji, której nie da się przewidzieć; czasami powątpiewanie.

2. MĘSTWO – cnota, która usprawnia nas w osiąganiu trudnego dobra.

• Odwaga – radzenie sobie ze strachem, panowanie nad nim

• Cierpliwość – umiejętność znoszenia przeciwności.

2. UMIARKOWANIE – pomaga wprowadzać umiar w dążeniu, w życie materialne, cielesne; pomaga nam opanować 2 skłonności: do zachowania gatunku i do zachowania życia.

4. SPRAWIEDLIWOŚĆ – mówi aby oddać innym to, co się im słusznie należy.

   św. Tomasz: RELIGIA elementem sprawiedliwości – oddajemy Bogu wiarę, która się Jemu słusznie należy.

   SPRAWIEDLIWOŚĆ CNOTĄ SPOŁECZNĄ – objawia się w relacjach (pozostałe cnoty indywidualne)

   RODZAJE SPRAWIEDLIWOŚCI:

• wymienna – reguluje relacje pomiędzy jednostkami

  • pożyczyłeś – oddaj; zniszczyłeś – napraw;

  • dobra wymierne – względnie łatwo naprawić

  • dobra niewymierne (zdrowie, życie) – trudne bądź niemożliwe do naprawienia.

    Kara śmierci nie wyrównuje krzywdy sprawiedliwie. Nie ma ceny za zdrowie, życie, dobre imię.

• rozdzielcza (dystrybutywna) – reguluje relacje między instytucją (społecznością) a jej członkami

  • pracodawca --> pracownicy

  • rektor --> studenci

  • dzielić równo – nie zawsze znaczy sprawiedliwie. Równo przyznaje się tam, gdzie wszyscy są równi. A istnieją takie momenty, gdy nie jesteśmy równi

  • jeżeli nie po równo, to jak? --> trudność w znalezieniu kryterium

• legalna – co członkowie instytucji są winni tymże instytucjom; np. obywatele państwu: utrzymywanie państwa.