ZNIEWOLONY UMYSŁ – KOMPOZYCJA

Czesław Miłosz był poetą znanym już przed II wojną światową, należał do Żagarystów. Po wyzwoleniu za wstawiennictwem Jerzego Putramenta ( Gamma w „Zniewolonym umyśle”), obejmuje stanowisko attache kulturalnego w Waszyngtonie, w 1960 zostaje sekretarzem w ambasadzie polskiej w Paryżu. Rok później artysta podejmuje dramatyczna decyzję o emigracji, która ma być formą sprzeciwu wobec rozprzestrzeniania się w Polsce Nowej Wiary, czyli komunizmu. W tym też czasie rodzi się pomysł na „Zniewolony umysł”, który ukazał się drukiem w 1953r. nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu.


Książka Miłosza nie jest dokumentem ani powieścią. Jest raczej czymś na kształt eseju o człowieku, mechanizmach historii, kulturze i polityce. Kompozycja całości oparta jest na paraboli i ma głęboki alegoryczny wymiar. Pomimo że nietrudno doszukać się konkretnych osób ukrytych pod kolejnymi literami greckiego alfabetu. Służy to przede wszystkim wyjaśnieniu ogólnych mechanizmów i zależności między intelektualistą a totalitarnym światem. Kolejni pisarze opatrzeni pseudonimami: Alfa- Jerzy Andrzejewski, Beta- Tadeusz Borowski, Gamma- Jerzy Putrament, Delta- Konstanty Ildefons Gałczyński, swoimi życiowymi wyborami odsłaniają kulisy przystosowania się i przyjęcia wymagań Nowej Wiary. Głównym przedmiotem rozważań Miłosza jest stan umysłu ludzi wykształconych, potrafiących wartościować, filozofować i teoretyzować. Autor próbuje zgłębić źródła siły, która popchnęła intelektualistów polskich po II wojnie światowej w ramiona komunizmu. Kluczem do rozumienia tekstu są trzy pierwsze rozdziały: „Murti-Bing”, „Zachód” i „Ketman”.

Pierwszym pojęciem wykorzystywanym przez Miłosza są tabletki Murti-Binga, o których pisał Witkacy w powieści „Nienasycenie”. Jej bohaterowie są zdruzgotani, zatracili sens życia, brak im wiary i nadziei. Wtedy to pojawiają się pigułki mongolskiego filozofa, które dają szczęście i pogodę ducha. Środek Murti- Binga przenosi światopogląd metodą organiczną- człowiek zostaje uwolniony z wszelkiej metafizyki, godzi się z rzeczywistością i osiąga wewnętrzny spokój. Miłosz przekonany jest, że po latach wojny, zmian ustrojowych w Europie, człowiek potrzebował przede wszystkim spokoju. Dotyczy to szczególnie intelektualistów ze Wschodu, którzy zostali postawieni przed poważnym problemem moralnym: musieli wybrać emigrację, walkę w obronie własnych przekonań, więzienie bądź Murti-Binga! Według autora istnieje kilka powodów, dla których część polskich elit przyjęła Nową Wiarę (cudowną pigułkę).

Za podstawowe uważa:
• okrutne doświadczenia wojenny i chęć rozpoczęcia nowego życia;
• rozczarowanie postawą Zachodu;
• konieczność ( strach przed myśleniem na własny rachunek – Nowa Wiara dała dialektykę, którą należało jedynie umiejętnie przekazywać dalej; zwalniała ona z intelektualnego wysiłku i odpowiedzialności za własne śady);
• działanie propagandy
• sukces (bardzo częsty motyw przejęcia ideologii związany z niezależnością finansową, możliwością podróżowania, stała wierną widownią)

Ratunkiem przed zniewoleniem umysłu, który mechanizm pokazuje Miłosz, jest przyjęcie metody Ketmanu, czyli podwójnej gry. Człowiek ukrywa własne myśli, poglądy, kamufluje je pod maską lojalności i oficjalności. Autor z pojęciem Ketmanu zetknął się w książce Gobineau, który przez lata przebywał w Persji. Według muzułmanów nie powinno się wystawiać własnej osoby, majątku, powodzenia na łup złośliwego otoczenia. Należy wprowadzać je w błąd milczeniem, bądź kiedy jest to konieczne, pozornym wyrzeczeniem się własnych poglądów i złożeniem poddańczego hołdu oficjalnej doktrynie (wszystko to dla zmylenia wroga) Istniało wiele rodzajów Ketmanu.

Do najważniejszych z nich należy „Ketman narodowy”(polegał na podziwianiu wszystkiego, co rosyjskie, przy równoczesnej skrywanej pogardzie dla wszystkiego, co rosyjskie), „Ketaman czystości” (czyli wiara w rewolucję, przy równoczesnej nienawiści do rewolucji), „Ketman pracy zawodowej” (czyli uznanie pracy za najwyższą wartość, przy jednoczesnej skrytej pogardzie do pracy), „Ketman etyczny” (polegał na manifestacji „etyki lojalności wobec ogółu” przy jednoczesnym postrzeganiu „etyki jednostkowej”). Uogólniając widzimy, że oficjalne stosunki społeczne opierały się w głównej mierze na kłamstwie i oszustwie. Każdy zakładał sztuczną maskę i przyodziewał strój wyznawcy „Nowej Wiary” przy jednoczesnej pogardzie do niej. W stosunkach osobistych ludzie wyrażali swoje prawdziwe opinie, lecz wśród ogółu nikt się nie wychylał, aby nie zostać „wrogiem rewolucji” (co zwykle wiązało się z aresztowaniem i represjami).

BOHATEROWIE

Zasadniczą część książki stanowią rozdziały poświęcone biografiom czterech polskich pisarzy. Alfa to Jerzy Andrzejewski, Beta- Tadeusz Borowski, Gamma to Jerzy Putrament, a Deltą jest Konstanty Ildefons Gałczyński. Są to pisarze, którzy w owym czasie oddali swoje pióra „Nowej Wierze”.

Miłosz wspomina Alfę sprzed wojny jako człowieka związanego z prawicą. W jego młodzieńczej prozie widoczne były echa twórczości Canrada. Dojrzewającego artystę interesowały głównie konflikty moralne oraz potrzeba czystości charakteru. Doświadczenia wojenny a szczególnie widok zrujnowanej powstaniem Warszawy wywołują w literacie postawę gniewu i dezaprobaty wobec historii. Alfa nie oskarża Rosjan o klęskę powstania, lecz tych, którzy nakazali wierność nie liczącą się z niczym.

Alfa wątpi w swój przedwojenny katolicyzm i zaraz po zakończeniu wojny podobnie jak większość kolegów oświadcza, że chce służyć nowej Polsce. Ta, jak twierdzi, powinna powstać na gruzach starej. Komuniści przyjmują go z radością. Nieistotne jest dla nich, co kiedyś tworzył i publikował, jego przeszłość może być tylko kolejnym dowodem na fenomen nowego ustroju, który zachęci każdego.

Partia, doceniając cudowne nawrócenie pisarza, postawia przed nim szczytne wyzwania. Miał stać się orędownikiem rewolucji umysłowej i obyczajowej – pisarzem ludowym. I choć nadal w jego twórczości podstawowe miejsce zajmowały konflikty filozoficzne i moralne, to autor czuł, że przyjmując Nową Wiarę bezpowrotnie stracił status pisarza – autorytetu na rzecz zwykłego pedagoga dla mas. Utwory Alfy pokazują nie to, co ważne, lecz to, co użyteczne. Pisarz wstąpił do partii, przyjął założenia praktycznej działalności artystycznej, wygłaszał płomienne przemówienia na licznych wtedy manifestacjach. Został, jak go obraźliwie nazywano, „ladacznicą z zasadami”. Beta- zamknięty w sobie, wiecznie przygarbiony młodzieniec nosił w sobie olbrzymi talent poetycki. Wszystkie jego wcześniejsze poglądy (patriotyzm, śmierć w imię ojczyzny) uległy weryfikacji po dramatycznych przeżyciach w obozie koncentracyjnym. Beta po wyzwoleniu czuje się wewnętrznie pusty, wypalony. Na podstawie tego, co widział, rodzą się w nim rozterki, mnożą się pytania dotyczącego dalszego sensu życia. Nienawiść do Niemców i świadomość absurdu świata sprawiły, że stał się idealnym materiałem na komunistycznego twórcę.

Fakt przyjęcia Nowej Wiary dotyczy również marzeń Bety o dotarciu do jak największej liczby odbiorców. Pragnął po prostu być znany i podziwiany. Wiedział, że na emigracji tworzyłby dla wąskiej grupy, a on chciał wejść na salony. Po powrocie do Polski przyjął komunizm a nawet zachłysnął się nim. Nowa Wiara wypełniła pustkę duchową, wyznaczyła nowe zadania, dała prestiż i publiczność. Beta odchodzi od poezji, uznając ją za zbyt elitarną. Zaczyna realizować się w reportażu, eseju i innych formach publicystycznych. Z przygnębionego, zamkniętego w sobie nihilisty, zamienia się w dumnego, pewnego siebie optymistę chwalącego zdobycze socjalizmu. Miłosz podkreśla, że ten obiecujący poeta zupełnie zatracił swój talent.

Pod koniec lat czterdziestych widoczne jest u Bety głębokie rozdarcie między głoszonymi hasłami a własną świadomością. Wrodzona inteligencja i trzeźwość umysłu pozwoliły mu dostrzec fałsz, który go otacza. Efektem tego była samobójcza śmierć.

Gamma, tak ja Miłosz należał do grupy artystyczno-literackiej Żagary. Pisał wiersze i publikował je wydawanych przez tą grupę pismach. Miłosz mówi o nich tak: „był w nich jakiś niedowład talentu”. Brakowało mu przede wszystkim indywidualnego stylu, który wyróżniałby go spośród reszty. Jego utwory posiadały umiejętnie dobrane metafory i porównania, lecz nie był zdolny przeżywać uniesień pisarzy ani upojeń procesu twórczego. Jego wiersze „ właściwie nic nie wyrażały”.

Gamma został stalinistą. Brał czynny udział w życiu partii pisząc artykuły, występując na wiecach, krocząc w pochodach 1 Maja. Poznał smak władzy i dyktatury po przeniesieni go do Krakowa. To od niego zależała możliwość druku, mieszkania, posady czy zarobki. Miał władzę. Był posłem w Szwajcarii, ambasadorem we Francji, przedstawicielem Polski w Komisji Rady Bezpieczeństwa ONZ, również wiceprzewodniczącym Zarządu Głównego Literatów Polskich. Podczas całej swojej kariery ciągle tworzył utwory chwalące ustrój i władzę. Zdaje sobie sprawę, że jego kraj czeka coraz większa doza cierpienia, wie ze jest kłamcą. Trwa na posterunku „niewolnika dziejów” z duszą zapisaną diabłu.

W pierwszej odsłonie Miłosz przedstawia nam Deltę jako nałogowego alkoholika, który wszystkie pieniądze i honoraria wydaje na mocne trunki. Poza tym, powszechnie znany był ze swoich dziwactw, które na dobrą sprawę można nazwać wariactwami ( m.in. skłonności do ekshibicjonizmu). Z tego powodu jego osoba otoczona była legendą. Jak również jego twórczość. Niczym , czarownik omamiał czytelnika. Publiczność uwielbiała go, dlatego otrzymywał wiele propozycji od różnych redakcji z prośbą o publikację jego utworów. Mimo, że wielu z jego ówczesnych znajomych było Żydami, w 1936 r publikował swoje wiersze tygodniku antysemickim. Jego decyzja związana była z chęcią posiadania mecenasa, który będzie walczył z jego pijaństwem, sprawował nad nim kontrolę i opiekę. W 1939 r brał udział w kampanii wrześniowej, dostał się do niewoli; przebywał w obozie jeńców Altengrabow, a po wyzwoleniu przebywał we Francji, Belgii i Włoszech. Po powrocie do kraju osiadł w Krakowie i znalazł nowego mecenasa – państwo. Świetnie wywiązywał się z zadań, jakie mu powierzano. Jego wiersze były z natury pogodne i optymistyczne. O to właśnie chodziło ówczesnym władzom socjalistycznym. Aby utwory były radosne i przepełnione obrazami szczęśliwej przyszłości. W pewnym momencie Delta przestał być użyteczny i przestano publikować jego wiersze. Zajął się tłumaczeniami Schakespear’a .

Delta związał się z partią, gdyż przynależność do niej gwarantowała mu publikacje utworów, a co za tym idzie mogły trafiać do wielkiej grupy odbiorców. Pragnął akceptacji czytelników. Był jak trubadur – nikim bez publiczności.

RECENZJA

„Zniewolony umysł”, to esej (szkic literacko-naukowy poświęcony problematyce społecznej, filozoficznej, artystycznej itp. o walorach literackich sięgający niekiedy do fikcji fabularnej) o wcześniej wymienionych intelektualistach, o ich problemach ideowych i moralnych, o ich nowej sytuacji wobec innej niż zwykle rzeczywistości, wobec stosunków między artystą, a władzą w stalinowskim modelu zarządzania kulturą. Pisarze ci prezentują bardzo różne postawy, których przyczyną były: strach, chęć kariery, próżność, upadek moralny, pragnienie bezpieczeństwa, pieniądz.

Powstały na emigracji zbiór szkiców jest alegoryczną przypowieścią o życiu wybranych współczesnych pisarzy polskich i przyczynach przyjęcia przez nich zasady Nowej Wiary. Autor ukazuje walkę o tytułowy umysł w trzech planach:

• prawdy, której przeciwstawia się fałsz;
• szlachetności, która przegrywa z nikczemnością
• miłość, która zastępuje nienawiść.

Miłosz w sposób uniwersalny analizuje metody zniewalania ludzkiego umysłu. Choć książka pisana była przeciwko ustrojowi komunistycznemu, to nadal jest przestrogą, gdyż dzieje ludzkości są błędnym kołem i jedną Nową Wiarę zastąpi inna- prędzej czy później ktoś zapragnie zaaplikować społeczeństwu tabletki Murti-Binga.

Eseje Czesława Miłosza spotkały się z różnym przyjęciem przez twórców emigracyjnych. Pierwszy wydawca książki Jerzy Giedroyć pisał: „Zniewolony umysł był dla mnie książką ważną(…) ale uważam ją za książkę fałszywą, gdyż, jak to zauważył Gruziński, kreowała mit ketmana, podczas gdy w grę wchodzi po prostu pospolity strach i oportunizm.”

PROBLEMATYKA

Utwór "Zniewolony Umysł" powstał z ręki polskiego noblisty Czesława Miłosza w roku 1951 w Maisons-Laffitte. Moment powstania książki przypada na największe nasilenie stalinizmu w Polsce. Jak mówi sam autor "Książka ta była w pewnym sensie próbą walki z moim własnym fatalizmem i pesymizmem."

Cz. Miłosz ukazuje duchowy, mentalny, psychiczny oraz intelektualny wymiar "podbijania" i "zniewolenia" przez "Nową Wiarę". Wskazuję on również na dwie sprawy: na ideologię, która mogła zasłaniać jej wyznawcom fakty zbrodni i terroru ( o ile to było możliwe), oraz na związek terroru i ideologii, czyli na ideologiczne uzasadnienie konieczności terroru.

Utwór "Zniewolony Umysł" miał oddawać rzeczywistość jaka zaistniała w okresie komunizmu, czyli to co dzieje się z umysłem jednostki wobec wielkiej machiny jaką jest "Metoda" (autor również używa takich określeń jak "Nowa Wiara", "świecka religia", "Metoda Diamatu". Nazwy te nawiązują do ideologii komunizmu).

Zdaniem Miłosza istotą Nowej Wiary była "walka o władzę duchową". "Wszystko sprowadza się do panowania nad umysłami". Jednym ze sposobów sprawowania owej władzy było wpojenie ludziom przekonania, że "myśleć inaczej, niż myśli zbiorowość" jest absurdem. To najbardziej typowa cecha zniewolonych umysłów - uznanie myślenia kolektywnego za jedyną normę i wartość.

Miłosz opisuje ewolucję "przyjaciół-katolików" i stwierdza, że w systemie "Nowej Wiary z ich chrześcijańskiej metafizyki została tylko frazeologia, natomiast prawdziwą treścią staje się Metoda (Bóg przekształć się w Historię)". Warto się zastanowić jak wielką miała moc "Nowa Wiara" skoro spowodowała tak wielkie zmiany w mentalności społeczeństwa. Wydaje mi się, że duży ma tutaj wpływ społeczeństw na jednostkę, gdyż człowiek za cenę akceptacji skłonny jest wyrzec się wielu swoich ideałów. Z natury istota ludzka jest istotą społeczną więc aby mogła się rozwijać i zaznać szczęścia musi być akceptowana przez społeczeństwo. Każda oznaka alienacji wpływa niekorzystnie na człowieka (szczególnie słabego psychicznie) pod względem jego zdrowia psychicznego, a co z tym idzie, niemożność odczuwania harmonii wewnętrznej i zadowolenia.
Utwór ten również wprowadza do rozważań o życiu publicznym w państwach "Nowej Wiary" metaforę gry, sceny teatralnej i aktorstwa, a mówiąc dokładniej - różnych sposób "oszukiwania" (autor używa słowa "Ketman", które równoznaczne ze słowem "oszukiwanie"). Sytuacja w stosunkach społecznych jest o tyle inna od teatru, że "wszyscy grają przed wszystkimi i wiedzą, że grają." Ketman to więc uprawianie na masową skalę "oszukiwania" władzy i wszystkich dookoła. Ketaman jest tu pojęciem, które stosuje się nie tylko do postaw intelektualistów, lecz do postaw większości ludzi żyjących w systemie "Nowej Wiary".

Istniało wiele rodzajów Ketmanu. Do najważniejszych z nich należy "Ketman narodowy"(polegał na podziwianiu wszystkiego, co rosyjskie, przy równoczesnej skrywanej pogardzie dla wszystkiego co rosyjskie), "Ketaman czystości" (czyli wiara w rewolucję, przy równoczesnej nienawiści do rewolucji), "Ketman pracy zawodowej" (czyli uznanie pracy za najwyższą wartość, przy jednoczesnej skrytej pogardzie do pracy), "Ketman etyczny" (polegał na manifestacji "etyki lojalności wobec ogółu" przy jednoczesnym postrzeganiu "etyki jednostkowej"). Uogólniając widzimy, że oficjalne stosunki społeczne opierały się w głównej mierze na kłamstwie i oszustwie. Każdy zakładał sztuczną maskę i przyodziewał strój wyznawcy "Nowej Wiary" przy jednoczesnej pogardzie do niej. W stosunkach osobistych ludzie wyrażali swoje prawdziwe opinie, lecz wśród ogółu nikt się nie wychylał, aby nie zostać "wrogiem rewolucji" (co zwykle wiązało się z aresztowaniem i represjami).

Podsumowując, Czesław Miłosz zawarł w tym utworze charakterystykę społeczeństwa, stosunki panujące w nim oraz sposoby do jakich uciekali się ludzie, aby pogodzić własny system wartości z zaistniałą sytuacją. Poprzez umieszczenie porównań z sytuacją jaka panowała w tej materii "na Zachodzie" oraz użycie ironii, autor ukazuje nam jak "chory" był ten system i jaki wpływ wywarł on na nasze społeczeństwo.