Jakub Katulski

grupa G

O statusie języka kaszubskiego

Status języka kaszubskiego¹ budzi wiele kontrowersji, bywa przyczyną sporów. Językoznawcy zagraniczni uznają kaszubski za język, w przypadku polskich językoznawców, kwestia ta nie jest już tak prosta, gdyż lwia część z nich uznaje go za dialekt, często bywa więc nazywany dialektem pomorskim – co jednak jest zrozumiałe, gdyż w literaturze Kaszubów łączy się często z Pomorzanami. Jednak rozpatrując cz

Na portalu internetowym naszekaszuby.pl znajduje się następujące streszczenie historii języka kaszubskiego:

Język kaszubski należy do języków zachodniosłowiańskich. Jest jednym z języków pomorskich. Usamodzielnił się najprawdopodobniej ok. XIV w. Przyczyną wyodrębnienia się kaszubszczyzny z innych języków słowiańskich była m.in. bariera jaką tworzyła południowa granica Pomorza - rzeka Noteć oraz fakt gromadzenia się ludności etnicznie kaszubskiej wzdłuż wybrzeża, osiedlającej się wzdłuż tzw. jednostronnej osi osiedleńczej.²

Z prawnego punktu widzenia kaszubski jest pełnoprawnym językiem. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym definiuje go jako język regionalny, co w istocie umożliwia jedynie używanie kaszubskiego przed organami gminy jako języka pomocniczego. Istnieje też możliwość zdawania egzaminu maturalnego ze znajomości zasad gramatyki języka. Język kaszubski został też wprowadzony do liturgii kościoła katolickiego. Innym argumentem za uznanie kaszubskiego za język jest przydzielenie mu 19 maja 2003 roku przez Bibliotekę Kongresu USA oznaczenia CSB, oznaczającego go według normy ISO 639-2.

Język stanowi dla Kaszubów centralną wartość ich kultury. Mimo to, niecałe 70% polskiej społeczności kaszubskiej zna swój język regionalny, a jedynie 14,2% posługuje się nim na codzień³. Statystyka ta nie rozkłada się równomiernie na wszystkie tereny Kaszubszczyzny. Jednym z kryteriów, przy pomocy których grupę uznaje się za naród jest stosowanie poprzez nią wspólnego języka. Niestety w przypadku Kaszubów i w oparciu o powyższe statystyki, ciężko uznać to kryterium za przemawiające za uznaniem kaszubskiego za język. Co prawda są narody bilingwalne, takie jak Szwajcarzy, lecz w przypadku Kaszubów język polski wypiera ich rodzimy.

Etnolekty kaszubski i polski, według Grzegorza Jagodzińskiego⁴ powinno się uznać za odrębne języki, ze względu na to, że istnieje między nimi bariera uniemożliwiająca porozumiewanie się. Kaszubski znacznie różni się od ogólnego języka polskiego. Mimo to są też liczne cechy łączące język kaszubski z polskim:

Cechy północnosłowiańskie
1	jać trzecie – w pewnych końcówkach zjawia się pierwotnie ě, nieobecne w scs.^5
2	na miejscu prasłow. arT-, alT- zjawiają się bądź roT-, łoT-, bądź raT-, łaT- w zależności od intonacji, np. pol. rola, równy, łokieć, ale radło, łakomy
3	dawna końcówka narzędnika -omъ została zastąpiona przez końcówkę -ъmъ (dziś -em, np. pol. wozem, miastem)
Cechy zachodniosłowiańskie
4	prasłow. tj, dj dały pierwotnie c, ʒ, np. pol. świeca, miedza
5	zachowały się stare tl, dl, np. pletli, mydło
6	w wyniku II palatalizacji x pojawia się š, np. pol. mucha : musze
7	w warunkach II palatalizacji kv, gv zachowują się, np. pol. kwiat, gwiazda
8	w warunkach II palatalizacji sk daje šč, np. stpol. w Polszcze (dzisiejsze w Polsce jest analogiczne)
9	zanik l epentetycznego po wargowej, np. pol. ziemia
10	zwykle brak przejścia nagłosowego e- w o-, np. pol. jeden
Cechy lechickie
11	prasłowiańskie TarT daje TarT lub TroT, np. stpol. karw, pol. i kasz. krowa
12	prasłowiańskie ʒ pozostaje (kaszubskie uproszczenie do z jest b. późne)
13	prasłowiańskie g zachowuje się bez przejścia w h
14	zachowane są samogłoski nosowe
15	tzw. przegłos polski: przejście ě, e, ę w a, o, ą przed zębową twardą
16	stwardnienie ŕ, ĺ w r, l przed zębową twardą

„Zauważmy zwłaszcza cechy z ostatniej grupy. Pozwalają one ściśle łączyć polski z kaszubskim i przeciwstawić je czeskiemu, słowackiego i łużyckim. W każdym razie nie jest prawdą, że kaszubski jest po prostu jednym z języków zachodniosłowiańskich i nie jest genetycznie bliższy polskiemu niż czeski czy słowacki. Zwolennicy całkowitego oddzielenia kaszubskiego od polskiego nie mają więc absolutnie racji.”⁶ Porównanie kaszubskiego z gwarami północnej części Wielkopolski i Mazowsza pokazuje również wiele podobieństw, co świadczy o tym jak niewiele jest cech, które przynależą jedynie do kaszubskiego.

Portal naszekaszuby.pl podaje jednak cechy, które są charakterystyczne dla języka kaszubskiego, odróżniając go od polskiego:

1.Zastąpienie szeregu ciszącego (ś, ź, ć, dź) szeregiem syczącym(s, z, c, dz). Np. sedzec na zemi - pol. ‘siedzieć na ziemi’, cemno - pol. ‘ciemno’.

2.Konsekwentne utrzymanie opozycji samogłoska jasna : samogłoska pochylona, które wymieniają się podobnie jak po polsku róg : rogu. Po kaszubsku wymiana to dotyczy wszystkich samogłosek. Np. brzôd:brzadu (pol. ‘owoc’), dim:dëmù (pol. ‘dym’), lud:lëdu (‘lud’), sniég:sniegù (‘śnieg’) , sztrąd:sztrãdu (pol. ‘brzeg’). Oprócz tego istnieje w języku opozycja samogłoski jasnej w bezokoliczniku i trybie rozkazującym do pochylonej we wszystkich pozostałych formach czasownika. Np. gadac - gôdóm - gôdô (pol. ‘mówić - mówię - mówi’).

Wymienne samogłoski ilustruje następująca tabela:

	Jasne	Ścieśnione
Ustne	a	ô
	o	ó
	ë	i/y, u
	e	é
Nosowe	ã	ą

3. Rozwój grupy TorT w grupę TarT. Np. warna, barda, warbel, starna, gard - por. pol. ‘wrona, broda, wróbel, strona, gród’.

4. Zmiękczenie samogłoski przed ar: cwiardi, czwiôrtk - pol. ‘twardy, czwartek’.

5. Rozwój sonantu l w ôł/ol. Np. stolp, tołmaczëc, wòłk, pòłt, kôłp, môłniô - pol. ‘słup, tłumaczyć, wilk, płot, łabądź, błyskawica’.

6. Częściowa denazalizacja psł. ę/ą w ë/i. Np.klëkac, przësëgac, jastrzib, cyc - pol. ‘klękać, przysięgać, jastrząb, ciąć’.

7. Przejście spółgłosek k’, g’ w cz, dż. Np. taczi dłëdżi dżibczi czij - por. pol. ‘taki długi gibki kij’

8. Labializacja samogłosek o, u, ó. Samogłoski te jeśli następują po spółgłoskach p, b, f, w, m, k, g, h, innych samogłoskach, bądź stoją na początku wyrazu, otrzymują przed sobą element labialny (głoskę ł) tzn. przekształcają się następująco:

o > łe   w zapisie: ò

u > ły   w zapisie: ù

ó > łu   w zapisie bez zmian.

Np. òkò, mòwa, pòle, bùrza, nieùbëtny - pol. ‘oko, mowa, pole, burza, niebezpieczny’.

Jeśli przed tą samogłoską była spółgłoska w, zanika ona. Np. wòda, wùja [łeda, łyja] - pol. ‘woda, wuj’.

9. Inny rozwój jerów z czego wynika np. brak tzw. e ruchomego (pol. kotek, kotka, ke. kòtk, kòtka) oraz rozwój jeru w szwę ë, np. grzëmòt (por. pl. ‘grzmot’)⁷

Nawet słownictwo kaszubskiego czasami bardzo podobne jest do polskich odpowiedników:

Język kaszubski	Język polski	Uwagi
Bjałka	Kobieta	Można zauważyć podobieństwo do określenia białogłowa
Bjedni	Chudy, biedny
Chiże	Szybko, chyżo
Chlichać	Chlipać, łkać
Choba	chyba
chvatkji	Szybki, żwawy	W języku polskim czasami używa się określenia chwatki, Kaszubi używają także przymiotnika dravi
czebk	czubek
Członek	Członek	Używa się tego słowa także w znaczeniu staw – część ciała
Dom	Dom	Także w znaczeniu sień
Dozerocz	dozorca
gozdz	gwóźdź
Kartovac	Kartkować, przekładać karty
lińcuszk	łańcuszek
pjeroczka	praczka
przmjel	trzmiel
Vjekovi	Sędziwy, wiekowy
zajek	zając
znadz	snadź
żągło	żądło

Liczne podobieństwa w słownictwie, a także w wymowie uniemożliwiają więc uznanie kaszubskiego za twór całkowicie oddzielony od języka polskiego. Aleksander Brückner uważał, że język kaszubski przynależy do staropolszczyzny, ze względu na to, że jego cechy dystynktywne pojawiają się dopiero w okresie staropolskim. Po analizie problemu języka kaszubskiego można zauważyć, że kryteria uznania dialektu za język, są często niezwiązane z językoznawstwem. W przypadku języka kaszubskiego to uwarunkowania polityczne sprawiły, że jako jedyny dialekt, którym w istocie jest, o czym świadczą przytoczone przeze mnie przykłady porównane z encyklopedycznymi definicjami dialektu i języka, został uznany w Polsce za język regionalny.

1Dla ułatwienia, umownie kaszubski będzie w tej pracy nazywany „językiem”.

2Cyt. za: http://www.naszekaszuby.pl/modules/artykuly/article.php?articleid=77

3J. Mordawski, Statystyka ludności kaszubskiej. Kaszubi u progu XXI wieku, Gdańsk 2005, s. 54.

4G. Jagodziński http://grzegorj.w.interia.pl/lingwpl/kaszub.html

5scs. – staro-cerkiewno-słowiański

6Cyt. Za: G. Jagodziński http://grzegorj.w.interia.pl/lingwpl/kaszub.html

Na stronie znajduje się też rozszerzona wersja przytoczonej tabeli

7Cyt. za: http://www.naszekaszuby.pl/modules/artykuly/article.php?articleid=77