Życie słów i paradoksy

Język jako narzędzie komunikacji, 14.04.2016 r.

Liniowe typy rozwoju

znaczeń

• 1. Zwężenie znaczenia.
• 2. Rozszerzenie znaczenia.
• 3. Przeniesienie znaczenia.
• 4. Degradacja stylistyczna.
• 5. Melioracja stylistyczna.

Zwężenie znaczenia:

przykłady

• Podeszwa – (pierwotnie) ‘spód czegoś’,

np. na pogorzelisku podeszwy ludzie
pod dom zakładają; podeszwa młyna;

• Złodziej – ‘ten, co złość działa’, np.

złodziej, co w tym borze wiele ludzi
pobił;

• Ukraina – ‘terytorium pograniczne,

kresy’, np. Do postronnych się ukrain w
cudze strony przyjeżdża.

Rozszerzenie znaczenia:

przykłady

• Piwnica – (pierwotnie) ‘pomieszczenie

do przechowywania piwa’ (potem

często skład trunków, nawet z

wyszynkiem!), np. pił w zacnej piwnicy

radzieckiej pod samym ratuszem;

• Zdarzyć się ‘poszczęścić się, udać się’,

np. niech się wam zdarza na morzu i na

ziemi;

• Eponimy: chuligan, mecenas, paragon

itd.

Przeniesienie znaczeń

• Księżyc – (pierwotnie) ‘syn księcia’,

Knapiusz: jakoby księżyc, i.e. władca
nocny;

• Guzik – ‘narośl na ciele’, np. znalazł

guzik na żyle, maść z soli rozpędza
guziki;

• Powód – ‘sznur do prowadzenia konia’,

np. sługa, konia na powodzie
prowadzący.

Degradacja stylistyczna

• Aferzysta – ‘człowiek interesu’, np. Ja

jestem tym, co nazywają aferzysta. Mam
dom komisowo-handlowy.

• Frymarczyć – ‘zamieniać’, np. Szczęśliwe

lata były, gdy ludzie nie znali złota, gdy
swe rzeczy przedawali i kupowali,
frymarcząc a zamieniając.

• Konszachty – ‘bliskie związki’, np. Z panem

się nie konszaftuj ani żartuj z panią, boć
takowe żarty kiedyś zganią.

Melioracja stylistyczna

• Kiep: dawniej cztery litery
• Psota: w domu nierządnicy psotę płodzili
• Kobieta: wieśniaczka
• Swawola: samowola, warcholstwo

(najwyuzdańsza swawola)

• Skrzętny: krzatający się, ale także:

niespokojny, wojowniczy (strofował ją, iż
była harda i skrzętna)

Paradoks

• Sformułowanie lub sytuacja, które

zawierają elementy sprzeczne ze
sobą (niekiedy tylko pozornie) albo
sprzeczne z tym, do czego
przywykliśmy i co jest ogólnie
uznawane za prawdę.

Morowy – „odwrócenie

znaczenia”

• 1861 r. ‘zaraźliwy, śmierć zadający’: morowy wrzód, zaraza morowa, strzec

się czegoś, kogoś jak morowej zarazy.

• Dziś (USJP):

• II morowy

• 1. przestarz. «niosący, powodujący mór»

• ∆ Morowe powietrze, morowa zaraza «dżuma»

• à fraz. Dziewica morowa zob.  dziewica w zn. 2.

• à książk. Bać się kogoś, czegoś jak morowego powietrza, jak morowej

zarazy zob.  bać się w zn. 1.

• à Unikać, strzec się, wystrzegać się kogoś, czegoś jak morowego powietrza,

jak morowej zarazy; stronić od kogoś, od czegoś jak od morowego

powietrza, jak od morowej zarazy zob.  uniknąć w zn. 2.

• 2. pot.

• a) «o człowieku: godny uznania, przyzwoity, porządny, dzielny; równy,

fajny, byczy»:

• Morowy z ciebie chłop.

• Masz morowych rodziców.

• ○ Morowy kolega.

• b) «o przedmiotach i czynnościach: bardzo udany; fajny, byczy, bombowy»

• ○ Morowy plecak.

• ○ Morowa zabawa.

Oda do radości – podstawą

tekstu jest sens, którego nie

ma (obecnie)

• O radości iskro bogów

kwiecie elizejskich pól,
święta, na twym świętym progu
staje nasz natchniony chór.

Jasność twoja wszystko zaćmi,
złączy, co rozdzielił los,
wszyscy ludzie będą braćmi
tam, gdzie twój przemówi głos.

Dawna radość

• W średniowieczu radość miała inne nieco znaczenie niż

współcześnie

• Rad pojawia się w funkcji przymiotnika lub przysłówka. Jako

przymiotnik w konstrukcjach: ktoś jest czemuś, komuś rad – określa

uczucie głębokiego zadowolenia z czegoś, pozytywnych uczuć do

kogoś, chęci kontaktu i radości, w cytatach: Biskupowie byli temu

bardzo radzi; Jezusie, wiedz, Iżem Ci bardzo rad. Dość wyraźny jest

tu element wolitywny, w dzisiejszym znaczeniu rzeczownika radość

nie tak łatwy do uchwycenia. Jeszcze wyraźniej dostrzec go można

we względnie licznych przysłówkowych użyciach rad,

synonimicznych do ‘chętnie’, ‘z ochotą’: chcemy ciebie słyszeć

radzi, radzi syna Bożego słuchali. Potwierdzają jego występowanie

także użycia rzadkich słów radniej ‘chętniej’ oraz ‘raczej’ i rado

‘chętnie’, możliwy, choć trudniejszy jest on do wychwycenia w

użyciach rzeczownika abstrakcyjnego radość i czasownika radować

(się), np. Anna swego męża czekała z wielką radością (cum

gaudio). Dwa ostatnie, radość i radować (się), słowa mają jednak

jeszcze inne, różniące je od współczesnych sensów aspekty

znaczeniowe. Konteksty użyć: Matka Boża radość miała, gdy

apostoły widziała; Tamo… wieczna radość i wesele (iocunditas et

gaudium); Weselcie się w gospodnie i radujcie się (exscultate);

Raduj się (exsiltet) ziemia; Radujmy się, weselmy się, Bóg narodził

się – wskazują na to, że chodzi o uczucie bliższe współczesnemu

szczęściu, zadowoleniu – niż rozbawieniu, rozweseleniu. Oczywiście

znaczący wpływ na to ma fakt, że bardzo znaczna część

kontekstów staropolskich to konteksty religijne.

Parówka, czyli zrośnięcie się

homonimii w polisemię

• I parówka ‹od I parowy› pot.

• a) «pomieszczenie do kąpieli w parze;

łaźnia parowa»

• ○ Pójść do parówki.

• b) «kąpiel parowa, kąpiel w parze»

• ○ Brać parówki.

• c) «gorące, parne powietrze»:

• Ale tu parówka!

• II parówka ‹od II parowy› «krótka cienka

kiełbaska z mielonego mięsa, spożywana

zwykle na gorąco»

• ○ Parówki z musztardą.

Gorzki – meandry historii

znaczenia

• 1. Synestezja: Etymologicznie gorzki łączy się z

pieczeniem, paleniem, gorzeniem – gdy mówimy o

gorzkim smaku, mówimy o tym, że coś pali na

języku. A raczej mówiono tak dawniej.

• 2. Synestezja: Gorzki jako wspomnienie – raczej

nie chodzi o smak, ale właśnie o to, co w pamięci

jeszcze płonie, pali. To druga synestezja, dziś nieco

błędnie odbierana jako ta smakowa – nie, to stare

struktury nawiązujące do palenia, a nie do smaku.

• 3. Paradoks przesodzonych pokoleń: dziś

nazywamy herbatę i kawę gorzką, choć wcale nie

palą na języku, a tylko nie są posłodzone!

Bezpiecznik – życie po życiu

• W XVI wieku przymiotnik bezpieczny

znaczy ‘zuchwały’ (uśmierzyć taką
bezpieczną śmiałość), bezpiecznik zaś to
osoba zuchwała (bezpieczniku, który
powiadasz, że nie wszystko Bóg widzi).

• To nawiązuje do etymologii (bez pieczy =

starania, troski). Droga od zuchwałości do
współczesnych znaczeń zapewne przez
‘pewność czegoś’ – bezpieczen własnych
dziatek.

Gadać – melioracja, degradacja

(1)

• KS. PIOTR

(modli się leżąc krzyżem)

– Panie! czymże ja jestem przed Twoim

obliczem? -

– Prochem i niczem;
– Ale gdym Tobie moję nicość

wyspowiadał,

– Ja, proch, będę z Panem gadał.
[Mickiewicz, Dziady III]

Gadać – melioracja, degradacja

(2)

• Więc przed Cesarzem Paweł stawion

był, i jasno

• Gadał mu prawdę w oczy mocą

Chrystusową,

• Na chwałę swą nie krzesząc z tego nic,

bo gasną

• Słowa takie […]
• Norwid, Dwa męczeństwa

Towarzysz i ułani

• 1. Towarzyski to słowo pochodzące od rzeczownika towarzysz. Dziś

oznacza on osobę, która komuś towarzyszy, robi coś wspólnie, np.

towarzysz podróży. Nie tak dawno było to określenie i sposób

zwracania się do siebie członków partii komunistycznej.

• 2. To ostatnie można traktować jako żart historii. Niegdyś bowiem

towarzysz był to żołnierz pochodzenia szlacheckiego,

kawalerzysta. Od tego też utworzono przymiotnik, jego dawne

użycia to np. chorągiew towarzyska złamała nieprzyjaciół.

• 3. Towarzystwo to było najczęściej obcowanie, wspólne

przebywanie towarzyszy ze sobą. Mówiono o życiu towarzyskim,

kodeksie towarzyskim, o byciu komuś towarzyskim – to się

wywodziło z dobrych, szlachetnych zwyczajów eleganckiego

zachowania ludzi dobrze urodzonych. A towarzyski? Mamy

spotkania towarzyskie, towarzyski może być człowiek, który je

lubi.

• 4. Świat się demokratyzował, wraz z tym zmieniała się też

semantyka. Towarzystwo zaczęto odnosić do różnych związków

ludzi, np. naukowych, dobroczynnych, literackich. No, oczywiście

może też być złe towarzystwo i to już znak naszych czasów.

Dawniej z definicji niejako towarzystwo było dobre!

• 5. Zagadka: przybyli ułani pod okienko… Czego w tej piosence

bała się matka? I dlaczego przybyli ułani zapewniają ją, że nie ma

powodu?

Zaskakująca historia chryi

• 1. Mickiewicz:
• zanosi się na dość dużą chryję i dotąd

dość dobrze się udaje = chryja z gr.

Chreia = mowa, rozprawa, utwór.

• 2. Dziś: «awantura, kłótnia, skandal,

burda, draka».

• 3. Jak jest możliwe takie przejście?

Nie wiadomo, być może z sądu:

chryje to były też mowy stron,

oczywiście sprzeczne ze sobą.

Etymologie ludowe

• Warszawa – pochodzi od Warsza, a nie

od Warsa i Sawy,

• Częstochowa – pochodzi od Częstocha,

a nie od częstego chowania się,

• Sandomierz – od Sędomira, a nie od

tego, że San „domierza” w tym

miejscu do Wisły,

• To samo z wieloma wyrazami

pospolitymi, np. kostyczny i kostera.

Kostyczny

• Co właściwie znaczy kostyczny?

Większość osób, gdy słyszy: kostyczny

starzec – myśli o starcu kościstym.

Tymczasem to nieporozumienie!

Kostyczny to cecha charakteru:

‘zgryźliwy i uszczypliwy’.

• Etymologia: od francuskiego: fr.

caustique w zn. przen.; od dosłownego

znaczenia pochodzi kaustyczny –

żrący, np. soda.

Kostera

• To słowo ma związek z kośćmi, ale

tymi do gry.

•  przestarz. «osoba namiętnie grająca

w karty lub w kości, najczęściej
nieuczciwie»

• W kontekstach zwykle mowa o

kłótniach kosterów, oszustwach itp. –
słowo nie zażywało dobrej sławy.

Ojczyzna i macierzyzna

• Dwie 36 rodzone siestrze jednego ojca i jednej

• macierze przyszły przed nas, a młodsza sie

prawowała

• na starszą ojczyzny i macierzyzny rzekąc a

żałując,

• iżem niedzielna siostra od jednego ojca

• 3 i od jednej macierze z tą Barbarą moją

siostrą

• anim sie odrzekła, anim wzdała, ani wypuściła

• swej części przed niżadnym człowiekiem,

• 6 ani nigdz<ie>, by to moc miało albo mogło

mieć,

Komentarz

• Tekst może być bardzo ciekawy z wielu względów:

• Ojczyzna – słowo dziś jakże dobrze znane występuje tu w zupełnie

innym znaczeniu, używanym jeszcze długo – ze względu na to

potoczne znaczenie w XVI wieku unikano stosowania owej nazwy w

odniesieniu do Polski (była zbyt gminna).

• Występuje tu też zupełnie dziś nieznane słowo: macierzyzna – z

tekstu najwyraźniej wynika to, że chodziło o spadek po matce, to,

co się po matce dziedziczyło.

• Ciekawa jest przy okazji gramatyka: słowo matka w mianowniku

brzmiało mać, a w przypadkach zależnych następowało

poszerzenie tego tematu: macierzy. Stąd też formy innych wyrazów

budowano od szerszego tematu: macierz- i mamy właśnie macierz

w matematyce i macierzyński urlop. A tu mamy macierzyznę.

• Interesujące jest też to, co wynika w kwestii prawnej z tego tekstu:

otóż wnosi on wiele do naszej wiedzy o pozycji mieszczanek w

dawnej Polsce – była ona wyższa niż często dziś się sądzi. Jak

widać, kobieta miała prawa do swojego majątku, do tego stopnia,

że podlegał on osobnemu dziedziczeniu. Jak widać też – do udziału

w tym dziedzictwie miały prawo córki.

• Ostatnia osobliwość jest współczesna: urlop tacierzyński.